Elımızdıŋ jüregı – Astana qalasynda saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı öŋırlık komissiia qūrylǧan. Astanalyq komissiia qūramynda Qazaqstan Respublikasy Ǧylym jäne joǧary bılım ministrlıgı Ǧylym komitetınıŋ Memleket tarihy instituty, L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı, M.Lomonosov atyndaǧy Mäskeu memlekettık universitetınıŋ qazaqstandyq filialy, Astana halyqaralyq universitetı, Qazaqstan Respublikasynyŋ Tūŋǧyş Prezidentı – Elbasy atyndaǧy Ūlttyq qorǧanys universitetınıŋ jetekşı ǧalymdary, Astana qalasynyŋ bırıkken muzeiler direksiiasynyŋ, Astana qalasy memlekettık arhivınıŋ qyzmetkerlerı bar. Bügıngı sūhbatymyzdyŋ keiıpkerı – Astana qalasynyŋ memlekettık arhivı mekemesı ǧylymi-zertteu bölımınıŋ basşysy Ǧaziza İSAHAN – Astana qalasy boiynşa saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau mäselelerı jönındegı öŋırlık komissiia müşesı, top jetekşısı.
– Qazan töŋkerısınıŋ alasapyran qūiyny, äskeri kommunizm saiasaty, erıksız ūjymdastyru, malynan aiyrylǧan eldıŋ alapat aştyqqa ūşyrauy, 37-nıŋ qyrǧyny, odan keiıngı soǧys, mıne, tügel termelemei-aq, bas-aiaǧy 20-30 jyl ışındegı osy tragediianyŋ bärı Aqmola öŋırınde erekşe körınıs aldy emes pe?
– HH ǧasyr – qazaq halqy üşın tauqymetı mol, qarama-qaişylyǧy köp zertteudı, zerdeleudı qajetsınetın tarih üzıgı. Ūlt ülken imperiianyŋ qatygez täjıribesınıŋ (eksperimentınıŋ) qūrbany boldy. Totalitarlyq jüienıŋ saiasatynan milliondaǧan jazyqsyz jan japa şektı, jüzdegen myŋ adam atyldy, asyldy, türmege qamaldy, bosqynşylyqqa ūşyrady, atamekenınen aiyryldy. Ūlttyq bolmysty saqtauǧa jan-jaqtan qyspaq jasaldy. Būryn-soŋdy bolmaǧan aşarşylyqtan halyqtyŋ 49 paiyzy qyryldy, ziialylar quǧyndaldy, tılge, ädebietke tosqauyl qoiyldy. Ekı ret älıppe auystyryldy. Ūlt ǧasyrlar boiǧy daǧdysynan aiyryldy. Alaş qairatkerlerı, odan soŋ dın ökılderı, odan soŋ bai-kulaktar, olardyŋ aǧaiyn-tuysy, tıptı qarapaiym halyq quǧynǧa ūşyrady. Būl – jalpyǧa belgılı jaǧdai. Bızdıŋ maqsatymyz osy oqiǧalardyŋ saldaryn zerdeleumen aiqyndaldy. Iаǧni halyq jadyn tarihi şyndyq negızınde qalyptastyru maqsatynda keŋestık rejimdegı quǧyn-sürgınnıŋ auqymyn anyqtau, qūrbandardyŋ tolyq tızımın jasau, azamattardyŋ jazyqsyz atylǧan, jerlengen ornyn anyqtau, arnaiy arhivterdegı qūpiia qūjattardy qūpiiasyzdandyru, Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau turaly zaŋ jobalaryn daiyndau jūmysyn üilestırude, ūiymdastyru baǧytynda memlekettık komissiianyŋ jobalyq keŋse qyzmetkerlerınıŋ, keŋse basşysy, zaŋger-ǧalym Sabyr Qasymovtyŋ eŋbegı erekşe. Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau jönındegı komissiianyŋ jūmys tobyn qūru jūmysynan bastap ärbır öŋırge, ärbır zertteuşıge, ärbır arhivke qajettı jadynama äzırleu, ǧylymi-ädıstemelık kömek körsetu, baǧyt beru, seminar ötkızu, qat-qabat jūmystar jürgızıldı.
Nätijesınde quǧyn-sürgın boiynşa 2 mln 400 myŋnan asa qūpiia qūjat qūpiiasyzdandyryldy, 3 mln-nan astam quǧyn-sürgın qūrbany men zardap şekkender anyqtaldy, 2 zaŋ jobasy äzırlendı. Ǧalymdardyŋ zertteuı boiynşa sotqa tartylǧandar – 115 myŋ, atylǧandar 25 myŋ bolǧan edı, būl sifr kün saiyn özgerude. Jobalyq keŋsenıŋ soŋǧy mälımetı boiynşa 311349 saiasi quǧyn-sürgın qūrbany aqtalyp otyr.
– Bır būl ǧana emes, būǧan deiın de saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau jönındegı komissiialar bolǧanyn bılemız.
– Ǧalymdar aqtau saiasatyn keŋestık, postkeŋestık dep ekıge böledı. Keŋestık kezeŋnıŋ özı «Hruşevtıŋ jylymyǧy» men «Gorbachevtıŋ qaita qūruy» bolyp taǧy bölınedı.
Astana qalasynyŋ memlekettık arhivınde 1920-1930 jyldardaǧy saiasi quǧyn-sürgın mäselelerıne qatysty Aqmola öŋırındegı memlekettık bilık, memlekettık basqaru, ışkı ıster, zaŋ, sot, prokuratura, basqa da memlekettık mekemeler men qoǧamdyq ūiymdardyŋ qūjattary saqtalǧan. Būl jinaqta arhiv qūjattarynyŋ tamşydai bır bölıgı ǧana jariialandy
KSRO-da kontrrevoliusiialyq qylmysy üşın lager, koloniia, türmede jazaǧa tartylǧandar men jer audarylǧan adamdardyŋ ısın qaita qarau turaly ortalyq jäne jergılıktı komissiialar qūru turaly KOKP OK Prezidiumynyŋ qaulysy 1954 jyly 4 mamyrda qabyldandy.
Ortalyq jäne jergılıktı komissiialardyŋ jūmysy 1954-1956 jyldary jürgızıldı, komissiia jazany jeŋıldetu, bosatu turaly şeşımdı asa saqtyqpen, jaltaqtap qabyldady. 1955 jyly 31 jeltoqsanda qūrylǧan «Pospelov komissiiasy» atauymen belgılı partiialyq komissiia partiia, memleket qairatkerlerı men äskeri basşylarǧa qarsy quǧyn-sürgın turaly mäselelerdı qarastyrdy. Alǧaş ret memlekettık deŋgeide resmi tūlǧalar Stalinnıŋ öz halqyna jasaǧan qylmysyn äşkereledı.
Hruşevtıŋ «jylymyǧy» azdaǧan demokratiialyq prosesterge jol aşqanmen, onyŋ köpşılıgı jarym-jartylai äreket boldy.
30-40-jyldary jäne 50-jyldardyŋ basyndaǧy quǧyn-sürgınge qatysty materialdardy qaita zerdeleu jönındegı KSRO OK saiasi biurosy janynan 1988 jyly qūrylǧan komissiia jazyqsyz qudalanǧandarǧa bailanysty tarihi ädıldıktı qalpyna keltırudı talap ettı.
Qazaqstan öz täuelsızdıgın jariialaǧan sätten berı saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau jönınde ekı komissiia jūmys jasaǧanyn bılemız. Onyŋ alǧaşqysy Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesı Prezidiumynyŋ 1991 jylǧy 12 qaraşadaǧy qaulysymen qūrylǧan akademik Manaş Qozybaev bastaǧan komissiia Qazaqstan Ortalyq atqaru komitetı men KAKSR Halyq komissarlary keŋesınıŋ 1928 jylǧy 27 tamyzdaǧy «Bai şaruaşylyqtaryn tärkıleu turaly», 1928 jylǧy 13 qyrküiektegı «Asa ırı jäne jartylai feodal bailardy tärkıleu men jer audaruǧa qarsy äreket jasaǧany üşın qylmystyq jauaptylyq turaly» jäne 1930 jylǧy 19 aqpandaǧy «Jappai ūjymdastyru audandarynda auyl şaruaşylyǧyn sosialistık jolmen qaita qūrudy nyǧaitu jönındegı jäne kulaktar men bailarǧa qarsy küres jönındegı şaralar turaly» qaulylaryn zerdelep, zerttep, 1993 jyly atalmyş qaulylar halyqqa qarsy, halyqty jappai quǧyn-sürgınge ūşyratqany jönındegı Qazaqstan Respublikasy Joǧarǧy Keŋesınıŋ töralqasy komissiiasynyŋ qorytyndysyn jariialady. Komissiianyŋ qorytyndysy men şeşımı Joǧarǧy Keŋestıŋ otyrysyna jäne qarauyna engızılmegendıkten, tolyq jüzege aspady.
Ekınşı komissiia 1997 jyly deputat Sabyr Qasymovtyŋ bastamasymen Qazaqstan Respublikasy Parlamentı Senatynyŋ qaulysymen qūrylǧan edı. Degenmen 1993 jylǧy 14 säuırde qabyldanǧan «Jappai saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau turaly» zaŋynda saiasi quǧyn-sürgın materialdary memlekettık qūpiiaǧa jatpasa da, arnaiy arhivterdıŋ qūpiia qoryndaǧy qūjattar sol baiaǧy jabyq küiınde qaldy. Sol sebeptı saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau prosesı tolyq aiaqtalmady, tarih ǧylymyndaǧy «aqtaŋdaq better» de aşylmai qalǧan edı.
Nätijesınde quǧyn-sürgın boiynşa 2 mln 400 myŋnan asa qūpiia qūjat qūpiiasyzdandyryldy, 3 mln-nan astam quǧyn-sürgın qūrbany men zardap şekkender anyqtaldy, 2 zaŋ jobasy äzırlendı. Ǧalymdardyŋ zertteuı boiynşa sotqa tartylǧandar – 115 myŋ, atylǧandar 25 myŋ bolǧan edı, būl sifr kün saiyn özgerude. Jobalyq keŋsenıŋ soŋǧy mälımetı boiynşa 311349 saiasi quǧyn-sürgın qūrbany aqtalyp otyr
– Juyrda saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiia materialdarynyŋ negızınde jobalyq keŋsenıŋ ūiymdastyruymen daiyndalǧan köptomdyq (31 tom) jaryqqa şyqty. Köptomdyqtyŋ 23 tomy Astana qalasynyŋ öŋırlık komissiia müşelerı äzırlegen «Aqmola öŋırı – arhiv qūjattarynda (HH ǧ. 20-40 jj.)» qūjattar men materialdar jinaǧy şyǧyp, arhivtık qūjattarǧa tarihşy ǧalymdar men qalyŋ köpşılıktıŋ qoly jettı. Sol turaly tolyǧyraq aitsaŋyz.
– Būl jinaqqa Aqmola öŋırınde sol kezeŋdegı qoǧamnyŋ şynaiy kelbetın aşatyn 222 qūjat toptastyryldy. Jinaqty qūrastyruda saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiia bekıtken zertteu men zerdeleu jūmysynyŋ negızgı baǧyttary basşylyqqa alyndy.
Qūjattar jinaǧyna HH ǧ. 20-40-jyldaryndaǧy Aqmola öŋırınıŋ qoǧamdyq-saiasi ömırı men dästürlı şaruaşylyǧyndaǧy tübegeilı özgerıster, halyq ökılderınıŋ azattyq jolyndaǧy küresı men qyzmetı, äskeri-saiasi jaǧdai, aşarşylyqtyŋ saldary, tärkıleu kezınde mal-mülkınen aiyrylǧan adamdardyŋ janaiqaiy men şetel asuǧa mäjbür bolǧan bosqyndardyŋ taralu aimaǧyn körsetetın arhiv materialdary toptastyrylǧan. Sondai-aq saiasi nauqandar men jappai quǧyn-sürgınge qatysty būiryqtar men nūsqaulyqtar, qauly-qararlar men şeşımder, quǧynǧa ūşyraǧan jergılıktı tūrǧyndardyŋ aryz-şaǧymdary men talaptary, resmi baiandau jazbalary, statistikalyq mälımetter jäne saiasi qūqyǧynan aiyrylǧan adamdardyŋ tızımı engızılgen.
Astana qalasynyŋ memlekettık arhivınde 1920-1930 jyldardaǧy saiasi quǧyn-sürgın mäselelerıne qatysty Aqmola öŋırındegı memlekettık bilık, memlekettık basqaru, ışkı ıster, zaŋ, sot, prokuratura, basqa da memlekettık mekemeler men qoǧamdyq ūiymdardyŋ qūjattary saqtalǧan. Būl jinaqta arhiv qūjattarynyŋ tamşydai bır bölıgı ǧana jariialandy.
Jinaqtalǧan qūjattar men materialdar Qazaqstan Respublikasy Prezidentı arhivı (Almaty q.), Qazaqstan Respublikasy Ortalyq memlekettık arhivı (Almaty q.), Soltüstık Qazaqstan oblystyq memlekettık arhivı (Petropavl q.), Qazaqstan Respublikasy Ūlttyq qauıpsızdık komitetınıŋ arnaiy memlekettık arhivı (Astana q.) jäne Astana qalasynyŋ memlekettık arhivınde saqtalǧan qor negızınde jüielendı. Parijdegı Mūstafa Şoqai arhivınen 1924 jyly emigranttyq basylymda jariialanǧan Aqmola öŋırındegı aşarşylyq turaly jazylǧan maqalasy engızıldı. Sonymen qatar, quǧyn-sürgınge ūşyraǧan türlı sanattaǧy adamdardyŋ jergılıktı bilık ökılderıne jazǧan aryz-şaǧymdary men talaptary, sot ükımderı arab ärpınen kirillisaǧa tüsırıldı.
– Maǧan jinaqtyŋ qūrylymy ūnady. Eldegı özgerıster kezeŋ-kezeŋımen satylap jinaqtalǧandyqtan, qarapaiym oqyrman sol jyldardyŋ näubetın bırden tüsıne alady.
– Jinaq 3 taraudan tūrady: 1. Alaş qozǧalysy jäne keŋestık bilıktıŋ qoǧamdy transformasiialau ürdısterı. Bırınşı bölımde 78 qūjat berılgen:
Aqmolalyq Alaş ziialylary, Aqmola oblystyq, uezdık jäne bolystyq qazaq sezderı, äskeri kommunizm saiasaty, Aqmola öŋırındegı aşarşylyq, bosqynşylyq, keŋestık saiasatqa qarsy köterılıster, sailau qūqyǧynan aiyru şaralary, dınnen eldı bezındıru, dıni ortalyqtardy jabu turaly mälımetter berıledı.
Ekınşı tarau – «Saiasi nauqandar jäne onyŋ saldary» (№79-179) atty bölımde bai-kulaktardy tap retınde joiu saiasaty (bailardy tärkıleu, jer audaru), halyqty bır-bırıne aidap salu, taptyq jık tuǧyzu, qyrqystyru, jerdı, şabyndyqty bölu, auyldy keŋestendıru jaily aitylady.
Astyq, et daiyndau nauqany, oǧan qarsylyq tanytqan adamdardyŋ jazalanuy, tergeu-sot prosesterı, bandalyq toptar, ūjymdastyru nauqany turaly qūjattar qamtylǧan.
«Keŋestık bilıktıŋ quǧyn-sürgın saiasaty» (№180-222) dep atalatyn tarauda partiialyq tazalaular nauqany, dın ökılderın qudalau, Qazaqstan jerıne küştep jer audarylǧan halyqtar taǧdyry, GULAG lagerınde jäbırlenuşıler, Ekınşı düniejüzılık soǧysta Europa elderındegı qazaqstandyq tūtqyndar turaly qūndy qūjattar jariialanǧan.
Elımız täuelsızdık alǧan soŋ, tarihi aqtaŋdaqtar qaita qaralyp, joǧymyzdy tügendep, qūpiia qūjattar aşyldy, ötkenımızdı zerdeleu bastaldy. Ört ornyndaǧy külden qaita tırılgen Fenikstei Alaş arystarynyŋ esımı qaitadan elge oraldy, ūlt-azattyq küres kösemderınıŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyn zerttep, zerdelep, jaryqqa şyǧaru arqyly ūlttyq sanamyz da biıktei tüstı. Alaş arystarynyŋ ruhyna taǧzym etıp, ūrpaqtar jadynda qaldyru maqsatynda igılıktı ıster jasalyp jatyr, köşelerge, mektepterge esımı berıluı, filmderdıŋ jaryqqa şyǧuy, memlekettık deŋgeide, IýNESKO kölemınde mereitoilarynyŋ atalyp ötuı – osynyŋ bärı keler ūrpaq üşın taǧylym, bız üşın mūnyŋ bärı – quǧyn-sürgın qūrbandary aldyndaǧy paryz, ūlt aldyndaǧy jauapkerşılık.
