Egemen elımızdıŋ memlekettık rämızderınıŋ bırı – kök tuymyzda qyran qūs beinelengen. Ärine, ol qyran – bürkıt ekenı barşamyzǧa mälım. Kez kelgen ädebi şyǧarmalarda aŋşylardyŋ, serı-seiısterdıŋ qūmai tazysy, qyran bürkıtı bolǧanyn oqimyz, degenmen kök aspanda qalyqtap ūşqan osy qūsty nelıkten qadır tūtatynymyzdy köpşılık bıle bermeidı.
Qazaq halqy ejelden qūsty qadır tūtqan. Qoraǧa qarlyǧaş ūia salsa, üi janyndaǧy aǧaşqa qūs kelıp qonsa, «qūt keldı, täŋırden bereke daryp, kökten şapaǧat tüstı» dep yrymdaǧan. Qūstyŋ sairauy, sudyŋ syldyry, aǧaştyŋ sybdyry – bärı de tabiǧattyŋ ǧajaiyp qūbylystary. Keŋ dalaǧa körık berıp, nu ormandy özderınıŋ äsem, syŋǧyrlaǧan dauystarymen än-küige böleitın – qūstar. Qūstardyŋ da mınezı, özındık qasietterı bar. Al qyran bürkıt myqtylyǧymen, erkındıgımen, qyraǧylyǧyna sai qiyrdaǧyny sezgıştıgımen közge tüsedı. Bürkıt – sūŋqar tärızdıler otriady, qarşyǧa tūqymdasynyŋ qyrandar tobyna jatatyn ırı jyrtqyş qūs. Bürkıt Soltüstık Amerika, Euraziia, Soltüstık-batys Afrika, Japoniia araldaryn mekendeidı. Qazaqstanda onyŋ 6 tür-tarmaǧy Maŋǧystau,Üstırt, Mūǧaljar, Syr boiy, Qyzylqūm, Betpaqdala, Saryarqa, Tian-Şan, Tarbaǧatai öŋırlerındegı jazyq jerlerde, tau bökterınde kezdesedı.
Akademik Älkei Marǧūlannyŋ zertteulerıne qaraǧanda, qazaq tılınde tıkelei bürkıtke qatysty 1,5 myŋdai ūǧym bar eken. Ejelde üige alǧaş kırgende şaŋyraq ielerıne bır sälem berıp, eger sol üidıŋ oŋ jaǧynda bürkıt otyrsa, oǧan da iıle sälem bergen. Bürkıttıŋ qauyrsynyn qasterlep, jastyqtyŋ astyna salyp jatsa, bas auyrmaidy, päleden saqtaidy, adam şoşyp oianbaidy dep sengen, kerege basyna ılıp te qoiǧan. Qūstyŋ sausaq, tyrnaqtaryn tūmar retınde qoldanyp, oǧan jyn-şaitan jolamaidy degen qazaqtar, balalardyŋ bas kiımıne, beşpentıne taǧyp, besıgıne bailap qoiǧan.
Ata-babalarymyz ertede saiatşylyq qūru arqyly tabiǧatpen aralasyp, oǧan özınıŋ jaqyndyǧyn sezıngen. Qūsbegılık – bürkıttı baulyp, aŋ aulau käsıbı, saiatşylyqtyŋ bır türı. Ony salt alyp jüretın, aŋǧa sala bıletın adamdy «bürkıtşı» deidı. Bürkıttı türge, topqa, jıkke, tuystyqqa, ūrpaqqa böle bıletın adamdy «qūsbegı» dep ataidy. Bürkıtşılerdıŋ qasynda jürıp, eger ainalada jortqan aŋ körınbese, sai-salaǧa baryp, dauystap, tebınge qaǧa aiǧailasa, tyǧylyp jatqan aŋdy qaşyratyn adamdy halyq «qaǧuşy» dep ataidy.
Qazaq halqynyŋ bürkıtşılık dästürınde «tülkı qaǧu» deitın salt bar. Tülkını qūsbegıge bıreu ürkıtıp beruı tiıs. Äkkı bürkıtşıler özderı «qaǧuşylyq» qyzmettı qatar atqarady. Mūndaida bürkıtın tülkı otyr-au degen töbenıŋ basyna otyrǧyzyp, tomaǧasyn alyp, özı taudyŋ etegınen tas qūlatyp, tülkını quyp şyǧady. Bürkıtı ūşyp kelıp ūstaidy. Dästür boiynşa sol künı tülkını «men qaǧamyn» dep eskertetın de ǧūryp bar. Keide tülkını körıp kelse, «sol tülkını men qaǧaiyn, sız bürkıtıŋızben ūstap berıŋız» dep qolqa salady. Qaǧuşylardyŋ jasy ülkenıne qarai oljany bailaidy. Tezek terıp, mal qaiyryp, jol jürıp kele jatqan äiel adamǧa qaǧuşy tap bolsa, «äieldıŋ, ananyŋ joly ülken» dep, tülkını soǧan bailaityn ǧūryp bar.
Bürkıtşılık önerınıŋ sän-saltanatymen qatar onyŋ äşekei, sändeu, körkemdeu, bezendıru siiaqty qyrlary da bolady. Bürkıt jabdyqtary altynmen aptalǧan, kümıspen qaptalǧan, sırgelı, soqpaly qūimalarmen äşekeilenedı. Qūsbegıler bürkıtın ükı taǧyp bezendırıp, tūǧyrdy taueşkı müiızınen qūimalatyp ısteidı. Keibır tūǧyrlarǧa tülkı, qasqyr beinelerın oiyp ısteidı, onysy «bürkıt osy aŋdardy ūstap daǧdylansyn degen niet» dep jatady. Qūsbegınıŋ qūsy alǧaş aŋǧa ūşuyn «qūs aiaqtandy», al ūstaǧan aŋyn «tyrnaqaldy», saiattaǧy alǧaş aŋ aluyn «bauaşar» dep, olarǧa arnaiy käde jasaidy, auyl adamdary qūs pen qūsbegını qarsy alyp, şaşu şaşady. Bürkıttı qalap alu, sūrap alu siiaqty salttarmen qatar «syiǧa», «kädege» beru, jaratu dästürı bar. Qazaq auyly bürkıtpen kelgen adamdy qadır tūtady, bürkıttı qūr jıbermeu ony syilauǧa saiady. «Qūsyŋ köz sūqtan aman bolsyn» dep, bürkıttıŋ iyǧyna, arqasyna ükı taǧady.
Bürkıtşıler özı qartaiǧanda balasyna nemese tuys-tuǧanyna bürkıtın «mūralyqqa» beredı. Bürkıt aluşy «atam bürkıtı», «äkem bürkıtı», «mūra bürkıtı» dep erekşe qasterleidı. Köp jyl serık bolǧan qūsyn, qartaisa da, qariialar üi janynda ūstaidy. Al qairaty qaitqan qyrandy «qūs tebınen qaitty» dep qoia beretın de salt bar.
Qyranǧa tän asqan astamşylyq pen täkäpparlyq mınezı bar, örkökırek ören bürkıttı qazaq balasy «dala sermendısı», «kök täŋırısı», «aspan erkesı», «qūs patşasy», «qanattylar hany» degen siiaqty sandaǧan maqtau sözben qolpaştaidy. Qūsbegılık, aŋşylyq, saiatşylyq – ata-babamyzdan qalǧan öner, ozyq dästür, mol mūra. Astynda aty, qolynda bürkıtı, soŋynda tazysy bar jıgıt qazaq dalasyna erekşe sän bergen.
Qarlyǧaş TŪRTANOVA,
№ 53 mektep-liseidıŋ bastauyş synyp mūǧalımı
