QYTAI QAIDA BET ALDY?

Būrnaǧy künı Beijıŋde Qytai Kommunistık partiiasynyŋ XIX sezı özınıŋ märesıne jettı. Oǧan qatysuşylar eldıŋ aldaǧy bes jyldaǧy damu strategiiasyn anyqtady. Al jospar jobasy barynşa orasan zor. Memleket basşysy Si Szinpinnıŋ partiia tarihynda bolmaǧan ūzaq uaqyt – 3,5 saǧatqa sozylǧan eseptı baiandamasynda Qytai kompartiiasynyŋ būrynǧysynşa marksizm-leninizm ılımın, Mao Szedunnyŋ ideiasy men Den Siaopinnıŋ teoriiasyn basşylyqqa ala otyryp, jaŋa däuırdegı sosializmdı damytatyny jan-jaqty dälel-aiǧaqtarmen aityldy.

XIX sezd Aspan asty elı üşın tarihtyŋ jaŋa paraǧyn aşyp berdı. Ol «qytai erekşelıgı bar sosializmnıŋ jaŋa däuırı» dep ataldy. Jaŋa däuırge kommunister partiia töŋıregıne būryn-soŋdy bolmaǧan toptasqandyq jaǧdaiynda qadam basudy alǧa mındet etıp qoiyp otyr. Kompartiia jarǧysynyŋ jaŋartyluy da osy maqsatta jasalyp jatqanǧa ūqsaidy. Būl oraida osy özgerısterdıŋ bastamaşysy, partiia töraǧasy Si Szinpin besjyldyqtar aumaǧyndaǧy emes, kemınde onjyldyqtar kölemındegı auqymdy şarualar jaiyn oilastyryp qoiǧan körınedı.
Qūryltaiǧa Senat töraǧasy Qasym-Jomart Toqaev bastaǧan Qazaqstan parlamentınıŋ delegasiiasy da qatysty. Spiker sezd soŋynda Qytaidyŋ jetekşı ǧalymdary men saia­sattanuşylary aldynda «Özgermelı älem: Qazaqstan közqarasy» degen taqyrypta qazaq jäne qytai tılderınde därıs oqydy. «Soŋǧy şirek ǧasyrdyŋ bedelınde, – dep atap körsettı Toqaev özınıŋ sözınde, – älem qatty özgerdı. Sebebı bız – memleketter men halyqtar özgere bastadyq. Endı 90-şy jyldardyŋ soŋy men 2000-şy jyldardyŋ basyndaǧy bır üstemdıktı Pax Americana däuırınıŋ däurenı bıtıp, köp üstemdıktı jahandyq tärtıptıŋ ornai bastaǧany barynşa aiqyndalyp keledı». Spiker būdan ärı Qytaidyŋ qysqa merzım ışınde kürt köterılıp ketuı dünie jüzınıŋ saiasi-ekonomikalyq jüiesıne eleulı özgerıs­ter alyp kelgenıne toqtaldy. Qazır planetada ekonomikasy jaǧynan ekınşı bolyp otyrǧan Qytai būl üderıste meilınşe belsendı pozisiiada tūr.
Sezd delegattary partiia jarǧysyna özgerıster engızdı. Sonyŋ ışınde Si Szinpin közı tırısınde būrynǧy kösemder Mao Szedunmen jäne Den Siaopinmen bır qatarǧa tūryp, osy maŋyzdy qūjatqa engızıldı. Mūndai jaŋalyqtardyŋ oryn alatyny sezd qarsaŋynda-aq belgılı bolǧan edı. Mäselen, «Partiianyŋ jaŋa jeŋısterı jolyndaǧy dıŋgegı – Si Szinpin joldastyŋ töŋıregıne tyǧyz toptasaiyq» degen ūran Beijıŋnıŋ ortalyǧynda būdan bırneşe kün būryn paida bolǧan eken. Aita ketu kerek, «dıŋgek» degen anyqtama Den Siaopinnıŋ zamanynan berı, soŋǧy 25 jylda eşqandai liderdıŋ atyna qosyp aitylmapty. Mıne, onyŋ Si joldastyŋ atymen bailanystyryluy da eldegı qazırgı saiasat jaiynan köp närsenı aŋǧartady.
Sezd materialdaryna süiensek, Qytai aldaǧy bes jyldyŋ kölemınde hanzuşa ait­qanda, «siao kan», iaǧni «orta däulettıler qoǧamyn» qūryp şyǧuǧa niettı bolyp otyr. Äigılı Kon-fu-szy terminınen alynǧan būl ūǧymdy kezınde Den Siaopin engızgen edı. Endı jaŋaru jolyn ūstanǧan Şyŋ elınıŋ basşylyǧy sonau ejelgı däuırdegı ūranyn qaita köterdı. Älbette, būl täsıl jaŋarǧan pışınde jüzege asyrylatyn bolady.
Beijıŋdegı Halyq jiyndary üiınde ötken ūly jiyn özı bastalǧan 18 qazannan bergı uaqytta bükıl jer jüzınıŋ nazarynda boldy. Sebebı küllı älemnıŋ ekonomikasynda Qytaidyŋ alatyn orny orasan zor edı. Demek, köp jaǧdaida būl eldıŋ öz problemasyn qalai şeşkenı basqa memleketterge de tıkelei äser etedı. Sondyqtan sezd delegattary talqylaǧan basty taqyryp ekonomikany damytu mäselesıne arnaldy. Ökınışke qarai, soŋǧy jyldary būl saladaǧy qarqynnyŋ bırtındep baiaulai bastaǧany baiqalady. Mysaly, ol biyl ötken jylǧy 6,7 paiyzdan 6,5 paiyzǧa tömendep ketken. Al būdan segız jyl būrynǧy 10 paiyz kelmeske ketkendei bolyp körınedı. Bıraq bilık osy tūsta jaŋa normaǧa üirenısıŋder, qazır maŋyzdysy qarqynnyŋ ösuı emes, mäselenıŋ bärı sapaǧa kelıp tırelıp tūr degen qaǧidany alǧa şyǧara bastady.
Sezde Qytaidyŋ taiau bolaşaqta qazırgıdei halyq jappai tūtynatyn tauarlar şyǧarudan görı, innovasiia ekonomikasyna köşudı qolǧa alatyny aşyp aityldy. Onda sondai-aq ǧaryşty igeru men kompiuterlı tehnologiiany örkendetu jailary talqylandy. Osyǧan bailanysty Qytai taiau uaqyttary būl salalarda älemdegı köş bastauşy el boludy alǧa qoidy. Bıraq bilık sonymen bırge, internettı būrynǧydan da qattyraq qolǧa alyp, ony «tazalap tas­tauǧa» berık bailam jasap otyr. Būl elde bırazdan berı Telegram, Feisbuk, Tvitter äleumettık jelılerı jauyp tastalǧan bolsa, juyrda olardyŋ qataryn WhatsApp mesendjerı de tolyqtyrdy. Soǧan qaramastan, Qytai älemnıŋ tükpır-tükpırıne şyǧudan kende qalyp tūrǧan joq. Endı Şyŋ jūrty būryn jatjerlıkter üşın müldem jabyq sala bolyp kelgen ekonomika sektoryna şetel investorlaryn köptep tartuǧa da bekem bel bailady.
«Bızdıŋ elımızdıŋ syrtqy dünie üşın keŋ aşylǧan «aşyq esıkterı» endı qaita jabylmaityn bolady – dep mälımdedı sezde Si Szinpin.– Bız investorlardyŋ zaŋdy müddelerın qorǧaimyz. Qytai territoriiasynda tırkelgen barlyq kompaniialar ädıl de teŋ jaǧdaida öz äreketterın jüzege asyra alady».
Sezde jemqorlyqpen kürestıŋ öte tiımdı jürıp jatqany atap ötıldı. Būl baiaǧy «mädeni revoliusiia­dan» keiıngı jappai tazaru kezeŋıne ainalyp otyr. Mūnyŋ barysynda 240 ırı şeneunık öz oryndarynan airyldy.
Qūryltaida airyqşa qozǧalǧan mäselenıŋ bırı Qytai armiiasynyŋ jaŋǧyrtyla beretını boldy. Jaŋa ekonomikalyq jaǧdaiǧa qarai beiımdele bıletın Şyŋ elı qazırgı zamanǧy ahualǧa sai özınıŋ äskerıne de barynşa küşeite tüsudı alǧa maqsat etıp qoiyp otyr.
Al Qytaidyŋ jaŋa saia­saty Qazaqstanǧa qalai äser etedı? Şyŋ elı üşın qazaq jerı «Bır beldeu – bır jol» baǧdarlamasyn jüzege asyrudyŋ bırden-bır tiımdı joly. Däl qazır Aspan asty elı üşın bızdıŋ respublikadan asqan strategiia­lyq serıktes joq. Būǧan qosa, Qytaidyŋ Qazaqstan energiia közderıne täueldılıgı artyp keledı. Būdan bölek, qytai tūtynuşylary Qazaqstannyŋ ekologiialyq jaǧynan taza azyq-tülıgıne qyzyǧyp otyr.

Serık PIRNAZAR