Älbette, Qytai üşın jemqorlardy anyqtap, olardy aiausyz jazalau däl bügıngı künnıŋ jaŋalyǧy emes. Erte kezderı ūrlyq üstınde ūstalǧan adamnyŋ qolyn kesu jazasy keŋınen qoldanylǧan būl elde soŋǧy ǧasyrda jemqorlyq pen paraqorlyqtyŋ jolyn tüp-tamyrymen kesu maqsatynda jasalatyn şara barynşa şegıne jettı. Mūnda 2000 jyldan berı ǧana jemqorlyq sipatyndaǧy qylmystary äşkerelengen 10 myŋǧa juyq şeneunık atyldy, taǧy 120 myŋ şamalas lauazym iesı 10-20 jyl aralyǧynda bas bostandyǧynan airylu jazasyna kesıldı.
Qazırgı zamanǧy Qytai özgelerdıŋ tehnika salasyndaǧy jetıstıkterın sol qalpynda ainytpai jasap şyǧara beretın alyp köşırgış maşinaǧa ūqsaidy. Bıraq qytailyqtarǧa endı älemge qaǧazdy, kıtap basudy, oq-därı, qūbylnamany oilap tapqan ejelgı däuırlerden bergı özderınıŋ aituly töl jaŋalyqtaryn ūsynatyn kez de keldı. Būl rette Qytai düniege sifrly tehnologiia salasynda üstemdık körsetudı qolǧa ala bastaǧan siiaqty.
Aspan asty elı mūnyŋ bır salasyn joǧaryda aitylǧan adamnyŋ jemqorlyq sipat boiynşa alatyn reitingılık körsetkışıne arnaǧaly otyr. Onyŋ filosofiialyq mänı qazır kez kelgen dınnıŋ postulatynan tabuǧa bolatyn adamnyŋ būl ömırde jasaǧan jaqsylyǧy men jamandyǧyn jazylyp tūratyny jaiyndaǧy tämsılınen tuyndaidy. İslamda ol paiǧambardyŋ hadisınde aitylatyn «oŋ iyqta otyrǧan perıştenıŋ jaqsy ısterdı, sol iyqtaǧysy naşar tırlıkterdı jazyp otyratyny» turaly täspır arqyly uaǧyzdalady. Mıne, Qytai oqymystylary özderı «bükıl älemdı körıp tūratyn köz» retınde osy ǧasyrda ömırge keltırıp otyrǧan būl tehnologiiany «Äleumettık kredit jüiesı» dep tanidy.
Atalmyş jaŋa terminnıŋ maǧynasy jaǧynan meilınşe tüsınıktı tegı «Äleumettık senım bıldıru jüiesı» bolyp tabylady. Elde osyndai jüienıŋ qūrylǧany turaly aqpar alǧaş ret QHR-dy mūnyŋ aldynda, 2002–2012 jyldary basqarǧan töraǧa Hu Szintao tūsynda jariialanǧan edı. Ol 2007 jyly «QHR Memlekettık keŋesı keŋsesınıŋ äleumettık kredit jüiesın qūru turasyndaǧy bırqatar eskertpelerı» dep atalatyn qūjat türınde jaryqqa şyqty. Joba ol kezde AQŞ-ta FICO kompaniiasy jürgızıp otyrǧan zaem töleuşı tūlǧanyŋ tölem töleu qabıletıne baǧa beretın skoring jüiesınıŋ keŋeitılgen türıne ūqsaityn. Al el basşylyǧyna Si Szinpin kelgennen keiın, 2014 jyly osy mäselege bailanysty «Äleumettık kredit jüiesın qūru baǧdarlamasy (2014-2020)» dep atalatyn jaŋa qūjat jariialandy. Mūnda aldyŋǧy jüie adam tanymastai bolyp özgerıp kettı. Onyŋ tarmaqtary 2020 jylǧa qarai qūrlyqtyq Qytaidaǧy ärbır kompaniia ǧana emes, sonymen qatar ärbır tūrǧyny naqtyly uaqyt rejimımen baqylauǧa alynyp, osy jüie boiynşa baǧalaryn alyp tūratyn bolady. Jeke tūlǧanyŋ senım reitingısı eldıŋ ışınde qoldanylatyn pasportyna engızıledı. Sonymen bırge reiting internettegı qoljetımdı maǧlūmattardyŋ ortalyq bazasynda jariialanady.
Būl jüienıŋ pilottyq rejimı qazır Qytaidyŋ şamamen otyzşaqty qalasynda jürıp jatyr. Olardyŋ arasynda Şandun provinsiiasyndaǧy Junchen duany köş bastap keledı. Atalmyş şaharda tūratyn 670 myŋ adamnyŋ ärbırıne 1000 baldyq starttyq reiting berılgen. Būdan ärı ol ärkımnıŋ jemqorlyq sipatyndaǧy äreketterı bar-joǧyna qarai ne ösıp, ne öşıp otyrady. Al Junchende 142 mekeme kündelıktı 160 myŋ türlı parametr boiynşa tekserıluden ötude. Osyndai tekseru jeke adamdar arasynda da qyzu qolǧa alynǧan. Mūnyŋ mynadai tüiını bar. Eger lauazymdy tūlǧa basynda berılgen baly sanyn 1050 deŋgeiınde ūstai alsa, ol ülgılı qyzmetker bolyp sanalyp, oǧan üş A ärpımen belgılenetın marker qoiylady. Sol siiaqty 1000 baly bar şeneunıktıŋ reitingısı ekı A ärpı arqyly körsetıledı. Bıraq ball mölşerı 900-ge tüsıp ketse, qyzmetker V deŋgeiınen bır-aq şyǧady. Bıraq ol mūnymen de jūmysyn būrynǧysynşa atqara beredı. Alaida, deŋgei 849 ball beldeuınen de tömen tüser bolsa, söz tıptı basqa, şeneunık sol boida S aumaǧyna syrǧyp baryp, memlekettık jäne munisipaldyq qūrylymdardan quylyp ketedı.
Deŋgei būdan tömen tüsken saiyn jaǧdai odan da naşarlai beredı. Aitalyq, 599 baldyq körsetkışke ie bolǧan qyzmetkerdıŋ künı būdan keiın şynynda qaraŋ bolatyny anyq. Sebebı, ol osy mölşerımen qara tızımge jatatyn D kategoriiasynyŋ şeŋberıne kırıp ketedı. Joǧaryda aitylǧan Junchende de jūrttyŋ reitingılerı ärtürlı. Bıraq tym tömen tüsıp, qūldyrap ketkenderı müldem joq. Osynyŋ nätijesınde mūnda AA kategoriiasyna jatatyn adam 200 myŋ iuandyq tūtynu kreditın, tömengı paiyzdyq mölşermen, eşqandai kepılsız ala beredı. Al A kategoriiasyndaǧy jeke tūlǧa emdelu qūny 10 myŋ iuannan aspaityn bolsa, eşbır kepılsız auruhana jata alady. Qytaidyŋ būl senım bıldıru jüiesı boiynşa jasalatyn reitingılık salasynda mūndai jeŋıldıkter men artyqşylyqtardyŋ türı köp.
Būl jerde «Joǧary reitingılık körsetkıştı qalai qamtamasyz etuge nemese joǧaltyp aluǧa bolady?» degen sūraqqa orai Junchen bilıgı tolyqqandy bır-aq sözben jauap qaitarady. Barlyq uaqytta zaŋ talaptaryna sai ömır süre otyryp, kredittı uaqtyly jauyp otyru, salyqty töleu, jol qozǧalysy erejelerın saqtau (ärbır tärtıp būzuşylyq faktısı aqşalai aiyptan bölek, bes baldan joǧary ūpaiyn kemıtıp ketedı), qoǧamnyŋ moraldyq-adamgerşılık qaǧidattaryn būzbau siiaqty mındetterı adal atqaryp otyrsaŋyz jetıp jatyr. Sol siiaqty aulada itıŋmen bırge jürgennen keiın bolǧan jerlerıŋdı tazalap ketpeseŋ – 5, jolda jyldamdyqty mölşerden asyryp jıberseŋ 75 ūpaidan qaǧylasyŋ. Al mūndai şekteuler sany öte köp.
Älbette, jemqorlyq derekterıne bailanysty kemıtıletın ūpai sanyn būlarmen salystyruǧa da kelmeidı. Ol kölemıne qarai bırden būrynǧysynşa atu jazasyna aparuy mümkın. Mūnyŋ bärı eldegı käsıporyndardy da, jeke adamdardy da soǧan deiın jetkızbeu üşın jasalyp jatyr.
Serık
PIRNAZAR
