Qyzyl qasap

Ötken ǧasyrdyŋ 30-şy jyldaryndaǧy Keŋester elındegı saiasi prosesterdıŋ negızgı maqsaty Stalinnıŋ jeke bilıgın nyǧaita berudı közdedı. Qauıp-qater tuǧyzady-au dep eseptelgen nebır qimyl-äreket, resmi baǧytqa narazylyq bıldıruı mümkın degenderdıŋ şaruasy kezektı «ıske» ūlasyp, bırden joiylatyn.

BKP (b) HVII sezınde (1934 j. 26 qaŋtar-10 aqpan) būrynǧy eskı lenindık kadrlar arasynda Stalindı Bas hatşy qyzmetınen basqa jūmysqa auystyrǧan jön bolar degen siiaqty pıkır aityla bastap edı, S.M.Kirovtyŋ qazasyn syltau etıp, elde repressiianyŋ jaŋa tolqyny paida boldy. «Leningradtyq», «mäskeulık», «troskiişıl-zinovevşıl» degen antisovettık toptar «ömırge keldı». Aşyq sot prosesterı ūiymdastyryldy.
Qyzyl qyrǧyn qazaq jerıne de jettı. Mäselen, 1937 jyldyŋ ortasynda Qazaqstan Ortalyq partiia komitetınıŋ qūramynda müşelerı, müşelıkke kandidattary, revkomissiia müşelerı – barlyǧy 131 adam bolsa, jyl aiaǧyna deiın sonyŋ 61-ı ǧana tırı qalǧan.
1937-jyldyŋ 2 şıldesınde BK(b)P Ortalyq Komitetınıŋ plenumy ötıp, repressiia nauqanyn odan ärı küşeitu turaly qauly qabyldandy. Osydan keiın öŋırlık organdar partiia tapsyrmasyn oryndau maqsatymen şamamen qanşa «antisovettık elementtı» jauapqa tartu qajettıgın eskertıp, ortalyqqa sūranys jıbere bastady.
Jau elementterı degenderdı jauapqa tartu üşın arnaiy jospar jasaldy. 1937 jyly Qa­zaqstan boiynşa limit mynadai edı: 1-kategoriia boiynşa (atu jazasy) 2500, al 2-kategoriia (8-10 jylǧa sottalatyndar) 5000 bolatyn. Nätijesınde jospardan tys 14500 adam qylmystyq jazaǧa ūşyrady (onyŋ ışınde 1-kategoriiamen atylyp ketkender 9500), al qalǧan 12500-ı 8-10 jylǧa sottaldy. NKVD bastyǧy L.Zalin Qyzyl Jūldyz ordenımen marapattalyp, qyzmetı örlep, Mäskeuge auysty. Onyŋ ornyna S.Redens taǧaiyndaldy. Qyzyl terror qarqyny odan saiyn küşeidı.
Solai bola tūra, ortalyqtan Almatyǧa arnaiy kelgen KSRO Joǧarǧy soty Äskeri kollegiia­synyŋ köşpelı sessiiasynyŋ ükımımen 1938 jyldyŋ 25 aq­pany men 13 nauryzǧa deiıngı aralyqta (ainalasy bır-ekı aptanyŋ ışınde) 631 adam oqqa ūşty. Kün saiyn orta eseppen 43 adam atylǧan. Būl – tek qolda bar bır resmi qūjatqa ǧana kırgen derekter. Jappai qyru 25 aqpanda bastalyp (Säken atyl­ǧan kün), sol künı 39 adam jaryq düniemen qoş aitysqan.
Säken Seifullinnıŋ qylmys­tyq ısı 20 minutta qaralyp bıtse, Beiımbet Mailinnıŋ taǧdyry nebärı 15 minutta şeşılgen.
Säkenmen sol künı bırge kımder atyldy desek, olar mynalar – Sanjar Aspandiiarov, Qū­daibergen Jūbanov, Temırbek Jürgenov, Seiıtqali Meŋdeşev, Ūzaqbai Qūlymbetov, Ǧabbas Toǧjanov t.b. Al kelesı künı, 26 aqpanda oqqa ūşqandar: Iliias Jansügırov, Beiımbet Mailin, Jūmat Şanin, Aspandiiar Kenjin, barlyǧy – 37 adam. Būl ozyq oily qazaq ziialylaryna, halqymyzdyŋ aqyl-oiynyŋ qaimaǧyna tura kelgen kesapat edı.
S.Kirovtyŋ qazasynan keiın 1934 jyldyŋ 1 jeltoqsanynda arnaiy qūjat qabyldanǧan.
Būl aq patşanyŋ premer-ministrı P.Stolypin engızgen äskeri-dalalyq sottar erejesınıŋ köşırmesı edı. Osyǧan orai arystarymyzdy atu turaly ükım ūly Stalin bekıtken zaŋnyŋ talabyna sai qolma-qol oryndaldy. Sot prosesıne kuä­­ler şaqyrylǧan joq, pro­ku­ror men advokat qatysty­rylmady. Aiypkerlerden ötınış-şaǧym qabyldanbady. Söitıp, jai azamattardy äskeri tribunal sottady.
Şyndyǧynda, Mäskeu belgılegen saiasi nauqan pälendei qiyndyqsyz jüzege asyrylyp edı desek, mūnymyz şyndyqqa janaspas edı. Öitkenı jazyqsyz abaqtyǧa qamalyp, kınälaryn moiyndamai, qarsylyq körsetkender de az emes edı. Ondailarǧa ses körsetılıp, bastaryna äŋgır-taiaq ornatyldy.
Sol kezeŋde (1937-1938 j.) Almatydaǧy NKVD abaqtysynda otyrǧandardyŋ hal-jaǧdaiyn qiyndatyp, olarǧa zor­lyq-zombylyq körsetkenderdıŋ bırı – Zernov Aleksandr Fedorovich. Laqap aty – «Saşka kolun». Jas, denelı, küş-quaty mol jı­gıt. Aiypkerden qajettı ja­uapty ala almai qinalǧan kezde tergeuşı «Saşa, zaidi» deitın körınedı. Ol bölmege nege şa­qyr­ǧanyn bıledı, kırısımen bal­ǧadai som jūdyryǧymen aiypkerdı bas-köz demei tömpeştei bastaidy. Qaljyrady-au degen kezde tergeuşı özderı jazǧan hattamany ūsynady, aiypker qolyn qoiady. Söitıp jürıp mansaby ösedı. Tıptı, MQK-nıŋ Qyzylorda oblystyq basqarmasynyŋ orynbasary bola jazdaidy. Bıraq «Saşka-kolundy» bıletın bıreuler ony astanada jürgenın körıp, būl habar sol jyldary Qazaqstanda 1-hatşy bolǧan L.İ.Brejnevke jetedı. Zernov qyzmetten quylyp, mansaby osylai aiaqtalǧan eken.
Tūtqyndardy azaptap, ūryp-soǧu turaly Stalinnıŋ nūsqauy bolypty. Äŋgıme ūlttyq respublikalardyŋ, ölkeler men oblystardyŋ bırınşı hatşylaryna ūly kösem joldaǧan jedelhat turaly. Mūnda Stalin: «Tūtqyndardy azaptap, ūryp-soǧu ädısın NKVD 1937 jy­ly BK(b)P Ortalyq Komite­tı­nıŋ rūqsatymen bastaǧanyn baiandaidy… BK(b)P Ortalyq Komitetı azaptau, ūryp-soǧu täjıribesın erekşe jaǧdaida aşyqtan aşyq jäne qarsy kürestı toqtatpaǧan halyq jau­lary üşın qoldanyluy äbden dūrys jäne būl qajettı ädıs dep esepteidı» degen.
Stalin maqūldaǧan būl şara jau elementterın qūrtuǧa igı yqpal jasady. Eşqandai as­tyr­tyn ūiymǧa qatysym joq dep künı keşe azar da bezer bolǧandar endı «men troskiişılmın, ūltşylmyn, qylmys­kermın» dep jappai moiyndai bastaǧan. Neşe türlı qiial-
ǧajaiyp äŋgımege qol qoiady. Nege? Öitkenı būl – ekı jaqqa da tiımdı ädıs. Būlai jasasa, aiypker uaqytşa bolsa da azaptan qūtylady. Jan tättı. Al tergeu­şıler naǧyz qylmyskerlerdı ūstadym, sazaiyn bergızdım dep basşylary aldynda abyroiy artyp, mansaby ösedı.
Osyǧan orai bırer mysalǧa nazar audaraiyq. 1937 jyldyŋ 11 tamyzynda abaqtyǧa qamal­ǧan qazaqtyŋ asa körnektı aqyny Iliias Jansügırovten bır jūmadan keiın jauap alypty. Sonda Iliias tergeuşıler İvanov pen Kiselevke bylai jauap berıptı-mıs.
«Säken Seifullin troskiişıl Sokolnikovtyŋ äielı ja­zuşy Serebriakovamen tyǧyz bailanysta eken. Seifullin 1935 jyly Serebriakovanyŋ saiajaiyna talai barǧan. Seifullinnıŋ qoldauymen 1935 jyly qazaq tılıne audarylyp, «Iýnost Maksimanyŋ» bırınşı jäne ekınşı kıtaby jaryq kördı. Seifullin Serebriakovamen qarym-qatynasyn mūqiiat jasyratyn. Mūny 1935 jyly Toǧjanovtan estıgem».
Mıne, osy aqpardy taldap köreiık. Bırınşıden, Säken Serebriakovanyŋ saiajaiynda 1935 jyly emes, 1936 jyly bolǧan. Serebriakova «Iýnost Maksima» degen kıtaptı jazǧan joq. Dūrysy – «Iýnost Marksa».
Mūny şatastyrǧan – NKVD-nyŋ şala sauatty qyzmetkerlerı. Al Iliiastyŋ oǧan eşqandai qatysy joq.
1937 jyldyŋ 6 şıldesınde Ǧabbas Toǧjanov qamauǧa alynady. Tergeude bergen jauabynda Säkenge qatysty derek bar. Onyŋ mälımdeuınşe, Serebriakova Qazaqstanmen bailanys jasaǧysy keletın körınedı. Demek, osylai bızdıŋ (qazaqstandyq – A.K.) antisovettık ūiym Sokolnikovqa şyǧady dep boljam jasauǧa bolady, bıraq naq osylai boldy dep tiianaqtai almaimyn.
Al bır aidan soŋ 29 tamyzdaǧy jauabynda ol terror jasauǧa äzırlık jasap jatqanyn aitady. Alaida būl üşın qandai şarua tiianaqtalyp jatqany turaly eşqandai derek keltırmeidı.
Keiın mūnyŋ bärı şyndyqpen qabyspaityndyǧy mälım boldy.

Amantai KÄKEN,
QR Ūlttyq qauıpsızdık
komitetı jüiesınıŋ
ardagerı