Eskırgen, apatty jaǧdaidaǧy üilerdı süru, ornyna jaŋa ǧimarattar tūrǧyzyp, tūrǧyn üilerın qaitadan jaŋartu mäselesı – ırı megapolisterdıŋ bärıne ortaq närse. Renovasiia «jaŋartu», «jöndeu» atauyn keŋ maǧynada tüsınuge bolady. Būl eskı ǧimarattardyŋ jaŋǧyrtyluyn, ornyna jaŋasyn salyp, tarihi qūndylyǧy bar üilerdı qalpyna keltırıp, kürdelı jöndeudı aitady. Ekonomikalyq tūrǧydan alǧanda, būl auqymdy investisiialyq joba retınde tūrǧyn üi qoryn jaŋartuǧa jäne ony şeşuge baǧyttalǧan tūrǧyn üidı tiımdı paidalanudyŋ äleumettık-ekonomikalyq mındetterın aiqyndaidy.
Qazırgı zamanǧy megapolisterdıŋ damuy baǧytyndaǧy būl jūmys asa kürdelı mäsele ekenı ras. Qalanyŋ da üilerı eskı köilektei tozady, ol da sännen şyǧyp, jaŋa tehnologiianyŋ damuyna qarai qoldanystan şyǧyp, adam ömırıne qolaily bolmai qalady. Dese de körıktı qala tūrǧyzǧan jūrttyŋ eskını jaŋǧyrtyp, jaqsyny qalpyna keltırude de orasan zor täjıribesı joq emes.
Aitalyq, Tokioda 1923 jylǧy jer sılkınısınen keiın qirap qalǧan üiındınıŋ üstıne 2,5 myŋdai jaŋa üi tūrǧyzdy. Al 50-jyldary būl üiler tolyǧymen qaita tūrǧyzylyp, qazırgı künı būl qalada eskı üilerdı eske tüsıretın şaǧyn eskertkıştı ǧana qaldyrypty.
Beijıŋde eskı jäne apattyq jaǧdaidaǧy tūrǧyn üidı jaŋartu baǧdarlamasy 1949 jyldan bastap qolǧa alyndy. 1978 jyly ol jaŋa deŋgeige köterıldı. Al 1990 jyly Qytaidyŋ qūzyrettı organdary tūrǧyn üilerdı jöndeudı jedeldetu turaly qauly şyǧaryp, bır mezette 37 qanatqaqty jobany bastap jıberdı. Osylaişa olar jetpıs jyldan berı jöndeu, jaŋǧyrtu jūmystarymen ainalysyp keledı. Aşyq mälımetterge süiensek, 2017 jyly būl baǧytta 30,8 milliard iuan nemese 4,5 milliard dollar jūmsap, ötken jyldyŋ körsetkışınen 60 paiyzǧa asyp otyr. Būl eldıŋ baǧdarlamasynyŋ erekşelıgı – energiiany ünemdeitın üiler salu jäne energiiany tūtynu tiımdılıgın arttyru, körsetıletın qyzmetterdıŋ sapasyn jaqsartu, injenerlık jüielerdı jaŋartu, kömır peşterın arzan quat közderıne auystyru, qalanyŋ tarihi bölıgındegı tar alleialarda mikrosirkuliasiiany arttyru. Būl rette olar özderınıŋ dästürlı tūrǧyn üiı – hutun ülgısın alyp otyr.
Batysta bolsa Ekınşı düniejüzılık soǧystan keiın tūrǧyn üi mäselesın şeşu üşın bır tiptı paneldı tūrǧyn üiler köptep salyndy. El toiynyp, halyqtyŋ tūrmysy köterıle bastaǧanda, qala basşylary asyǧys salynǧan üilerdıŋ uaqytpen üilesım tappai otyrǧanyna közderı jetedı. Mysaly, köp jyldar Keŋes Odaǧynyŋ yqpalynda bolǧan Şyǧys Germaniianyŋ şaǧyn kentterınıŋ bırınde renovasiia jürgızudı säuletşı Ştefan Forster biurosy qolyna alady. Būl ıstı jainatyp jıbergen säuletşınıŋ eŋbegı baǧalanyp, halyqaralyq syilyqpen marapattalady. Säuletşı belsene kırısken Galle şaǧyn kentınıŋ täjıribesınde eskı paneldık üiler sürılgen joq, kerısınşe, oǧan qosymşa jatqan alaŋdardy abattandyryp, kıreberısı dälızderın, qasbetterın, sonymen bırge joǧary qabattardaǧy päterlerdı ışınara özgertıp, oǧan qosa jaŋa qosalqy qūrylystar salyp, halyqqa qolaily orta jasau arqyly adam tanymastai etıp özgertıp jıberdı.
Renovasiianyŋ endıgı bır täsılıne «djentrifikasiiany» qosuǧa bolady. Aǧylşynnyŋ «gentrification» degen sözınen audarǧanda abattandyru degen maǧyna beredı. Būl batysta reŋsız sūrǧylt, közge qoraş körınetın eskı tūrǧyn üi keşenderıne moldap kapital qūiu arqyly ırgesın bekıtıp, tūrǧyndarǧa qolaily orta jasau arqyly tiımdılıgıne män beredı.
Būl ürdıs elordamyzda oryn alyp, eskı qalanyŋ qoǧamdyq oryndaryn abattandyryp, sürılgen üilerdıŋ üstın saiabaqqa ainaldyryp, tūrǧyndaryna tartymdy etkenı belgılı. Osylaişa art-klaster, kreativtı keŋıstıkter paida bolyp, köşe mädenietın qalyptastyratyn şyǧarmaşylyq adamdarǧa mümkındık jasaldy.
Parijde osy maqsatta 490 kvartal men 4 million tūrǧyndy qamtyǧan «Ülken Parij» ūlttyq jospary jüzege asyryldy. Fransiianyŋ taǧy bır qalpyna keltırılgen jerı 1960 jyldary salynǧan Liondaǧy Diuşer kvartaly 2001 jyldan bastap neǧūrlym tartymdy jäne teŋdestırılgen aşyq keŋıstıktı ūiymdastyruǧa baǧyttalǧan auqymdy jöndeu obektısıne ainaldy. Oramdaǧy eskı üilerdıŋ ornyna äleumettık tūrǧyn üilerı bar jaŋa köppäterlı üiler salyndy. Osy toqsannyŋ jaŋartyluy tūraqty aumaqtyq josparlau qaǧidattaryna negızdelıp, sol arqyly «ekokvartal» tūjyrymdamasyn ıske asyrdy. Fransuz renovasiiasynyŋ jobalary energetikalyq tiımdılıktı arttyruǧa, tūrǧyn üi-kommunaldyq şaruaşylyq jaǧdaiyn jaqsartuǧa, tehnikalyq jabdyqtardy auystyru men jaŋǧyrtuǧa, qoǧamdyq aimaqtardy abattandyruǧa jäne tūrǧyn üi aumaqtarynyŋ tartymdylyǧyn arttyruǧa baǧyttaldy.
Fransiiada tūrǧyn üidı jaŋǧyrtuda päterlerdıŋ şarşy metrın ūlǧaitu ädısterı qoldanyldy. Iаǧni päterlerdıŋ jalpy sanyn azaityp, qasbetındegı qosalqy oryndardy paidaǧa jaratyp, qajet bolǧanda qosymşa jailar salyndy. Būl rette tūrǧyndardy otyrǧan jerınen qozǧamastan, qūrylystyŋ oŋdy bıtuıne müddelı ettı. Sol sebeptı tūrǧyndar men munisipalitet qūrylys şyǧyndaryn teŋ bölıstı.
Niderlandyda būl salada qalalyq tūrǧyn üidı qalpyna keltırudıŋ memlekettık jäne munisipaldy baǧdarlamalary qoldanylady. Osy maqsatta jyl saiyn 500 mln dollar kölemınde memleket qarjylandyratyn qalalardy jaŋartu qory jūmys ısteidı.
Munisipalitetter syrtqy qabyrǧalardy jylytudy, şatyrlardy jöndeudı, ekı qabatty terezelerdı ornatudy, energiiany ünemdeitın jaryqtandyrudy, resurstardy ünemdeitın kommunikasiialardy jäne t. b. qamtamasyz etetın ǧimarattardy jöndeu jäne jöndeu boiynşa arnaiy baǧdarlamalar jasaidy. Skandinaviia elderı tūrǧyn üi qoryn molaitudyŋ memlekettık baǧdarlamalaryn, onyŋ ışınde ǧimarattardy jaŋartu arqyly keŋınen qoldanady. Mysaly, Şvesiiada tūrǧyn üidı jaŋartu şyǧyndaryn tolyq öteu (memlekettık jäne munisipaldy qor), tūrǧyn üi qoryn ūstau men qyzmet körsetumen bırge, päter aqysynyŋ qosymşa baby esebınen jüzege asyrylady, onyŋ jalpy mölşerı otbasy tabysynyŋ 15-ten 50 paiyzyna deiın özgeredı.
Europa elderındegı eskeretın närse olar köbıne ǧimarattardy süruden görı qūrylymdyq elementterdı ışınara özgertu, qazırgı zamanǧy tehnologiialardy paidalanu arqyly jyljymaityn mülık obektılerın qaita jaŋartudy jäne jaŋǧyrtudy qolailaidy. Būl öte erteden ırgesı qalanyp, tarihi qalyptasqan tūrǧyn üi qorynyŋ sapasyn köterıp, qazırgı zamanǧa sai bezendırıp, tūrǧyndarǧa tiımdı jaǧdaida ūstauǧa mümkındık beredı
Europa elderındegı eskeretın närse olar köbıne ǧimarattardy süruden görı qūrylymdyq elementterdı ışınara özgertu, qazırgı zamanǧy tehnologiialardy paidalanu arqyly jyljymaityn mülık obektılerın qaita jaŋartudy jäne jaŋǧyrtudy qolailaidy. Būl öte erteden ırgesı qalanyp, tarihi qalyptasqan tūrǧyn üi qorynyŋ sapasyn köterıp, qazırgı zamanǧa sai bezendırıp, tūrǧyndarǧa tiımdı jaǧdaida ūstauǧa mümkındık beredı.
Tek Europa elderınde emes, būl mäsele özımızdıŋ elımızde de maŋyzdy bola tüspek. Öitkenı «hruşevka» dep atalatyn, onyŋ aldynda 30-40-jyldary salynǧan üilerdıŋ jaŋǧyrtu, ony tūrǧyndarǧa qolaily, qalaǧa körıktı etu qajettılıgı bar. Būl tūrǧyda körşı Resei ūtymdy şeşım şyǧardy. 2017 jyly bastalǧan Mäskeudıŋ tūrǧyn üi qory renovasiiasy bügınde nätijesın körsettı. Būl baǧdarlama boiynşa 350 myŋnan astam päterlı 2175 üidı sürıp, ornyna zamanaui komfort sanatyndaǧy üiler tūrǧyzyp, bır millionǧa juyq mäskeulık qonystoiyn toilaityn bolady. Mäskeu renovasiiasy turaly gazetımızdıŋ kelesı sandarynda arnaiy saraptama jasaityn bolamyz.
Aigül Uaisova
