93 kün boiy jalauy jelbıregen «EKSPO-2017» halyqaralyq mamandandyrylǧan körme öz jūmysyn aiaqtap, tarih qoinauyna kettı. El ordasy – Astanada ötkızılgen älemdık deŋgeidegı şaranyŋ jabylu saltanaty EKSPO qalaşyǧyndaǧy Kongress ortalyqta öttı. Saltanatty şarada Qazaqstan Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev körmenı qorytyndylap, ony jabyq dep jariialady. Aita keteiık, 4 million adam tamaşalaǧan körme aiasynda 115 memleket pen 22 halyqaralyq ūiym «Bolaşaq energiiasy» taqyrybynda jahan jetıstıkterın tanystyrdy.
Memleket basşysy Nūrsūltan Nazarbaev «EKSPO-2017» halyqaralyq mamandandyrylǧan körmesın qorytyndylady.
– Astanadaǧy «EKSPO-2017» körmesınıŋ joǧary deŋgeide ärı tabysty ötkenın zor maqtanyşpen aitqym keledı. Būl täuelsız Qazaqstannyŋ abyroiyn asqaqtatqan airyqşa jetıstıkterdıŋ bırı boldy. Elorda üş ai boiy 115 el men 22 halyqaralyq ūiymnyŋ basyn qosqan EKSPO qalaşyǧyna ainaldy. Būl körme Qazaqstannyŋ bükıl älemge tanymaldyǧy men turister üşın tartymdylyǧyn arttyrdy. Elımızge kelgen märtebelı meimandarǧa halqymyzdyŋ qonaqjailyǧyn körsetıp, «Bolaşaq energiiasy» taqyrybyna qatysty bükıl älemnıŋ täjıribesın öz jerımızde toǧystyrdyq.
Körmenı älemnıŋ tükpır-tükpırınen 4 millionǧa juyq adam kelıp tamaşalady. Barşanyŋ nazaryn audarǧan äsem qalaşyqqa kün saiyn 40-50 myŋdai adam kelıp tūrdy. Ärbır altynşy qonaq şeteldık boldy. Al elımızdıŋ «Nūr Älem» ūlttyq pavilony körmenıŋ eŋ tanymal ortalyǧyna ainaldy. Oǧan körme bastalǧannan bastap 1 mln 300 myŋ adam kırıp şyqty. Törtkül dünie köz tıkken EKSPO bedelımızdı biıktettı, ruhymyzdy köterdı, – dedı Elbasy.
Qazaqstan Prezidentı elorda men elımızdıŋ öŋırlerı atqarǧan jūmysty joǧary baǧalap, halyqqa öz rizaşylyǧyn bıldırdı. Sondai-aq, körmenıŋ el ekonomikasynyŋ damuyna qosqan ülesıne erekşe toqtaldy.
– Şaǧyn jäne orta biznestıŋ 1400-den astam käsıporny jalpy qūny 640 milliard teŋgenı qūraityn tauarlardy jetkızu men qyzmet körsetuge tapsyrys aldy. Elımızdıŋ turistık äleuetı köterılıp, sonyŋ arqasynda turoperatorlardyŋ qyzmetıne sūranys 1,8 esege artty. Elordadaǧy käsıpkerlık subektılerdıŋ sany 10 paiyzǧa köbeidı, al qyzmet körsetu salasynan tüsken salyq mölşerı 1,2 esege östı, – dedı Nūrsūltan Nazarbaev.
Qazaqstan astanasy törtkül dünienıŋ nazaryn audartyp, älem halyqtarynyŋ qyzyǧuşylyǧyn oiatty. Astana «National Geographic Traveler» jurnalynyŋ şeşımı boiynşa «Bolaşaq qalasy» dep tanyldy. Al National Geographic telearnasynda «Megaqūrylystar: Astana – bolaşaq qalasy» filmınıŋ tūsauy kesıldı. «The New York Times» basylymy Qazaqstandy keluge laiyqty memlekettıŋ qataryna qosty. Elbasynyŋ aituynşa, EKSPO aiasynda ūiymdastyrylǧan 6 myŋnan astam mädeni şara körmege erekşe atmosfera syilady.
– EKSPO fenomenı ǧylym, biznes pen qoǧam arasyndaǧy qarym-qatynasty rettedı. Älem elderınıŋ memleketterı men halyqtarynyŋ dostyǧyna septıgın tigızdı. Barlyǧy Qazaqstannyŋ bai tarihymen tanysyp, mädenietıne qanyqty. Qazırgı taŋda «Bolaşaq energiiasy» – barlyǧymyzdy alaŋdatatyn asa maŋyzdy taqyryp. Körme osy saladaǧy jahan jaŋalyqtaryn körsetetın taptyrmas alaŋǧa ainaldy. Mūnda balamaly energiia közderınıŋ 140-qa juyq jobasy tanystyryldy. Energetika men ekologiia salasynyŋ tüitkıldı mäselelerınıŋ şeşımı EKSPO manifesınde ūsynys retınde jazyldy. Bızdıŋ körme «taza energiiany» jahandyq deŋgeide damytuǧa airyqşa üles qosatynyna senımdımın, – dedı ol öz sözınde. Elbasy köpşılıktıŋ kökeiınde jürgen saualdarǧa jauap aitty.
– «Nūr älem» jäne «Bolaşaq energiiasy» taqyryby körınıs tapqan özge de pavilondar körme aiaqtalǧannan keiın de öz jūmysyn toqtatpai, EKSPO mūrasyna ainalady. Sondai-aq, qalaşyqta «Astana» halyqaralyq qarjy ortalyǧy ornalasady. Ol investisiia tartatyn qarjy habyna ainalyp, halyqaralyq qarjy jüiesınde laiyqty oryn aluǧa tiıs.Körme keşenınde «jasyl» tehnologiialar men investisiialardy damytu jönındegı halyqaralyq ortalyǧy men IT-startaptar halyqaralyq tehnoparkı boi köterdı. Jaŋa ortalyqtardyŋ jūmysyna belsendı atsalysuǧa barşalaryŋyzdy şaqyramyn, – dedı Nūrsūltan Nazarbaev. Söz soŋynda Prezident körmenı ötkızuge eleulı üles qosqan barşa halyqqa alǧysyn aityp, kelgen qonaqtarǧa rizaşylyǧyn bıldırdı.
– Osymen «EKSPO-2017» halyqaralyq mamandandyrylǧan körmenı jabyq dep jariialaimyn! Körmenı ötkızu ideiasyna qoldau körsetken Qazaqstan halqyna rizaşylyǧymdy bıldıremın. EKSPO-nyŋ sättı ötuıne köptegen adam atsalysty, eŋbek ettı. Barşaŋyzǧa qazaq jerındegı aituly şaraǧa belsene qatysqandaryŋyz üşın şyn jüregımnen alǧys aitamyn, – dedı Memleket basşysy.
Küllı älemnıŋ nazaryn özıne audarǧan körmenıŋ jabylu saltanaty joǧary deŋgeide öttı. Saltanatqa qatysam dep niet bıldırgen kez kelgen elorda tūrǧyny men qonaǧy osynau şaranyŋ kuägerı boldy. Eŋ aldymen, körermen nazaryna «Bolaşaq energiiasy» taqyrybyndaǧy teatrlandyrylǧan qoiylym ūsynyldy. Balaǧa bolaşaqtan ün qatqan dauys «Bolaşaq bügınnen bastalady», «Bolaşaqtyŋ kuägerı – sensıŋ!» dei otyryp, adamzat tarihynyŋ tereŋ qatparlarynan syr şerttı. Myŋdaǧan jyldar boiy adam balasy özı baǧyndyra alatyn şyŋdarǧa jetıp, tarihta öz ızın qaldyryp otyrdy. Al ala almaityn asularyn zerttep, zerdelep, ony da baǧyndyruǧa bar küşın jūmsady.
Ärqaşanda toqtausyz jūmys jasap, adam balasynyŋ qūdıretın asyratyn jaŋa tehnologiialarǧa toly bolaşaqqa ūmtyldy. Al bügıngı kün – sol arman bolǧan «bolaşaqtyŋ» jarqyn beinesı. Bügıngı jetıstıkter ǧalamşar men adamzat ömırıne özgerıs engızude. Mūnyŋ barlyǧy elordadaǧy «EKSPO-2017» körmesınde körınıs tapty.
EKSPO-ǧa qatysty naqty derekterdı keltırsek, körmenı älemdegı 4 million adam kelıp tamaşalady. Qonaqtar men turister 178 memleketten keldı, būl degenımız älemdegı bar memleketterdıŋ 98 paiyzyn qūraidy. Keluşıler körmede qoiylǧan barlyq ekspozisiiany körıp şyǧu üşın 96 saǧatyn jūmsady. EKSPO aiasynda 3500-ge juyq mädeni şara ötkızılıp, onda 33 myŋdai ärtıs öner körsettı.
«EKSPO-2017» körmesınıŋ basty nyşanyna ainalǧan «Nūr Älem» ūlttyq pavilonynyŋ qūrylysyna 13 myŋ tonna metall paidalanyldy. Salystyrmaly türde aitsaq, Eifel mūnarasyn saluǧa 9 myŋ tonna metall jūmsaldy. Şar jabyndysy 2800 bıregei äinekten tūrady. «Nūr Älem» sferasynyŋ jalpy aumaǧy – 22 000 şarşy metr, būl – tört futbol alaŋynyŋ kölemımen para-par. Körmenıŋ barlyq nysandarynyŋ qūrylysy üşın 56 myŋ tonna metall men 500 myŋ tonna beton jūmsalǧan. Būl materialdar älemdegı eŋ biık ekı mūnarany tūrǧyzuǧa jetedı.
53 eldıŋ memleket jäne ükımet basşysy körmenıŋ qūrmettı qonaǧy boldy. Al qonaqtardy jyly qarsy alyp, jol sıltegen 4500 erıktı qalaşyqta künı-tünı qyzmet ettı. Körme jūmysy barysynda keluşıler 100 millionnan astam suretke tüsken. Üilenuge 88 ūsynys jasalǧan. Ǧalymdar bügıngı künı adamzat ömırıne özgerıs engızıp jatqan 153 ǧylymi önertabys ūsynǧan. Mıne, osynyŋ barlyǧy – «EKSPO-2017» körmesınde bolǧan qyzyqtar.
Jabylu saltanatyn tamaşalaǧan körermen alǧaş ret osydan 2 myŋ jyl būryn turisterge esıgın aiqara aşqan halyqaralyq körmenıŋ igılıkterın eske aldy. Mäselen, Parijde 1855 jyly – kölık, 1878 jyly – filamenttı şam, al 1901 jyly Buffaloda ötken Bükılälemdık körmede rentgen säulesı alǧaş ret tanystyrylǧany köpşılıkke jaŋalyq boldy. Adamzat 1939 jyly Niu-Iorkte teledidar salasyndaǧy RCA-dyŋ alǧaşqy jetıstıkterımen tanysty. Al 1962 jyly Sietlda ötken körmede alǧaşqy kompiuterler körermendı taŋǧaldyrdy. 1970 jyly Osakadaǧy EKSPO-da ūialy telefon, 1982 jyly Noksvilde ötken körmede sausaqtyŋ ızın sezetın ekran tehnikalyq jaŋalyq bolyp tanystyryldy. Al bügıngı «EKSPO-2017» körmesınde körsetılgen virtualdy qoiylymdar şyndyqqa ainalatyny aqiqat. Solardyŋ bırqatarymen tanys bolaiyq.
Ǧalymdar teŋız tolqynyn balamaly energiia közı retınde paidalana bastady. Teŋız tübınde ornalasqan generatorlar tabiǧatqa ziian keltırmei-aq, jaŋa energiia közı retınde köptegen memleketterge quat közın syilap otyr. Kelesı bır önertabys Ybyrai Altynsarin atamyzdyŋ «Myŋ şaqyrym jerlerge, kün jarymda barǧyzdy» degenı şyndyqqa janasatynyn däleldeidı. Sebebı «haiperlup» dep atalatyn arnaiy qūbyr arqyly elektr quatymen jüretın vakuumdy poiyz Astana men Almaty arasyndaǧy joldy 40 minut aralyǧynda ötkeruge qauqarly. Saǧatyna 1300 şaqyrym jüretın poiyzdyŋ jobasy bızdıŋ körmede tanystyryldy. Jobany oilap tapqan önertapqyş – amerikalyq injener İlon Mask. Synaqtan ötken kölıktı endı Dubai men Abu-Dabi arasynda jürgızu oilastyrylyp jatyr.
Tūrǧyndar keşkı seruende jürıp-aq qala köşelerın jaryqtandyra alatyn bolady. Iаǧni, kinetikalyq energiia elektr energiiasyna almasady. Ärbır basqan qadamyŋyz qalanyŋ elektr jelısıne 5 vatt qosady. Būl degenımız bır köşe şamynyŋ 30 sekundta janyp tūruymen teŋ.
Ösımdıktı de quat közı retınde paidalanuǧa bolady. Fotosintez prosesı arqyly tırşılık etetın ösımdık tūnyp tūrǧan kün batareiasy eken. Ǧalymdar ösımdıktıŋ tamyrynan elektrondardy alatyndai tehnologiiany oilap tapty. Bügınde kışkentai güldıŋ özı sızdıŋ smartfonyŋyzdy quattauǧa şamasy jetedı. Jarqyn bolaşaqta tereze aldynda tūrǧan gülder közdı de quantyp, üidı de jaryqtandyrady.
Kez kelgen agromädeniettı damytuǧa mümkındık beretın vertikaldy ferma ekologiiaǧa öz ülesın qosa otyryp, jyl boiy mol önım beruge daiar. Adam densaulyǧyna jäne ekologiiaǧa asa tiımdı myryş-brom batareiasy artyq energiiany jinaqtaidy. Tek qajet kezde energiiamen bölısedı. Mıne, kün batareiasymen, sutegımen, elektr quatymen jüretın kölıkter, adamnyŋ kömekşısıne ainalǧan robottar, ūşaqtan jyldam jüitkıgen vakuumdy poiyzdar – mūnyŋ barlyǧy jahannyŋ jaŋalyǧyna ainalatyn bastamalar. Osynyŋ bärın közben körıp, qūlaqpen estıp, qolmen ūstap körgen är keluşı «jasyl» ekologiia turaly tanymyn qalyptastyrdy. Al äserşıl balaqailardyŋ qiialyna qanat bıttı. Osy igılıkterdıŋ barlyǧy – keleşek ūrpaqtyŋ enşısınde.
Saltanatty räsım barysynda «EKSPO-2017» körmesınıŋ daiarlyǧyna atsalysqan Halyqaralyq körmeler biurosynyŋ bas hatşysy Visente Lossertales beinetaspa arqyly qūttyqtau joldady.
Bas hatşy: – Jaŋǧyrmaly energiiany alǧa jyljytu – tūraqty damuǧa baǧyttalǧan orasan zor eŋbek. Balamaly energiia közderın öndıru, qoldanu, ony taratu XXI ǧasyrdyŋ mındetı ekendıgın jetkızgım keledı. Äuelde körme aldynda qoiylǧan mındetter men maqsattar jüzege asyryldy. Elordada ötken EKSPO körmesı qatysuşy memleketterdıŋ tehnikalyq jäne tehnologiialyq jetıstıkterın, mädenietı men tarihyn barşa älemge paş ettı. Qazaqstan osy jauapty ıstı atqaryp, körmenı laiyqty deŋgeide ötkızdı, – dedı.
Onyŋ aituynşa, mūnyŋ barlyǧy Qazaqstan Prezidentınıŋ, Ükımetınıŋ jäne halqynyŋ bırlıgı arqasynda jüzege asty. Sondai-aq, Astana – EKSPO syndy auqymdy şarany ötkızuge laiyqty qala retınde öz märtebesın asqaqtatty, tarihta öz ornyn aişyqtady dep senımın bıldırdı ol. Al Halyqaralyq körmeler biurosynyŋ tuyn biuro prezidentı Stin Kristensenge «Astana EKSPO-2017» ūlttyq kompaniiasy» AQ basqarma töraǧasy Ahmetjan Esımov saltanatty jaǧdaida tabystady.
Qalaşyqtaǧy amfiteatrda DJ Timoffey men estrada änşısı Nūrbergen Mahambetov, «Americano» jäne «Hollywood» toptary aşyq aspan astynda öner körsettı. Olar bırneşe saǧat boiy qonaqtardyŋ köŋılın köterıp, bi biledı. Sahnadaǧy alyp ekranda EKSPO körmesınıŋ jabylu saltanaty tıkelei efirde körsetıldı. Merekelık otşaşudy köruge jinalǧan jūrt aldymen «Nūr Älem» pavilonynda türlı-tüstı jaryq şouyn tamaşalady. Al jetı minutqa sozylǧan otşaşu «MuzArt» toby, Maira Mūhamedqyzy, Jämilä Serkebaeva, Lada Qysyqova jäne basqa öner jūldyzdarynyŋ qatysuymen ötken konsertke ūlasty.
EKSPO arqasynda keremet ǧimarattar boi köterdı, qala ışı körkeidı, jaŋa bastamalarǧa jol aşyldy, qanşama adam jūmyspen qamtyldy. Qysqasy, qarapaiym adam körmenıŋ igılıgın bırden sezınbeuı mümkın, alaida būl körmenıŋ basy-qasynda jürıp, türlı şaraǧa qatysqandarǧa aian. İä, «Köppen körgen ūly toi» da aiaqtaldy.
Aitpaqşy, jaqynda Halyqaralyq Biuro körmesınıŋ marapattau räsımı öttı. El Prezidentı Nūrsūltan Äbışūlyna «EKSPO-2017» halyqaralyq mamandandyrylǧan körmesın joǧary deŋgeide ūiymdastyrǧany üşın Halyqaralyq Biuro körmesınıŋ altyn medalı tabystaldy. Barlyq jüktı kötergen Astana da marapatqa ie boldy. Būl syi tek elordaǧa emes, qala tūrǧyndaryna jäne körmege ölşeusız üles qosqan jandarǧa arnalady. Medal qala äkımı Äset İsekeşevke tabystaldy.
Körme bastalǧaly berı EKSPO qalaşyǧyndaǧy jaŋalyqtarǧa är nömırınen oryn bölgen «Astana aqşamy» gazetınıŋ redaksiiasy EKSPO-men qoş aityspaidy, 2020 jyly Dubaida kezdeskenşe…
Güldana TALǦATQYZY
