Akademik-jazuşy Zeinolla Qabdolov «Sözdıŋ säigülıgı, oidyŋ ozarmany» dep ataǧan Qadyr Myrza Älınıŋ qazaq üşın orny erekşe. Talanty men eŋbekqorlyǧyn ūştastyra otyryp artyna ölmes mūra qaldyrǧan tamaşa talant iesın ötken senbıde Astana jūrtşylyǧy eske aldy.22 qyrküiek künı Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq Akademiialyq kıtaphanasynyŋ muzykalyq meimanjaiynda «Öleŋ sözdıŋ zergerı – Qadyr aqyn» atty eske alu keşı öttı. Mūnda aqynnyŋ jary Saltanat Myrzalieva oqyrmandarmen kezdesıp, Qadyr aqynnyŋ ömırı men öner jolynan äŋgıme tolǧady. Jäne astanalyq ziialy qauym ökılderı aqyn turaly estelıkter aityp,oqyrmandar sūraqtaryna jauap berdı. Odan keiın Qadyr Myrza Älını eske alu şarasy Astana qalasynyŋ äkımdıgı men «Qadyr Myrza Älı atyndaǧy qoǧamdyq qordyŋ» bırlese ūiymdastyruymen Kongress-holl saraiynda öz jalǧasyn tapty.«Joq, ölmeimın, pravom joq öluge, söz syilaityn halqym aman tūrǧanda!» dep atalatyn ädebi-sazdy keşke elorda jūrtşylyǧy köptep jinaldy. Keş barysynda belgılı aqyn, Memlekettık syilyqtyŋ iegerı Esenǧali Rauşanov, jazuşy Mereke Qūlkenov, tanymal kompozitor, aqyn atyndaǧy qoǧamdyq qordyŋ jetekşısı Donedıl Qajymov syndy azamattar qabyrǧaly qalamger turaly oilaryn ortaǧa saldy. Sondai-aq, körermenderge Qadyr aqyn ömırınıŋ bır sätınen syr şertetın derektı filmnen üzındıler körsetılse, Nūrǧali Nüsıpjanov, Gülnär Däukenova, Gülnūr Orazymbetova sekıldı tanymal änşıler aqynnyŋ sözıne jazylǧan änderdı oryndady. Tuǧan halqynyŋ aiauly perzentın eske aluyna orai aqynnyŋ «Mereke» baspasynan jaryq körgen «Eŋ aldymen el qamy» atty aforizmder jinaǧy būl künı qalyŋ köpşılıkke jol tartty. Sol bır äserlı keşten keiın aqynmen jarty ǧasyrdan astam otasqan jary Saltanat Myrzalievany äŋgımege tarttyq…
– Saltanat apai, taǧdyr jazyp qazaqtyŋ Qadyrdai abzal azamatymen jarty ǧasyrdan astam uaqyt ömır sürdıŋız. Sūhbatymyzdy sızderdıŋ bozbalalyq, boijetkendık şaqtaryŋyzdan bastasaq…
– 1957 jyly Qaskeleŋ qalasyndaǧy Abai atyndaǧy orta mektepte onynşy synypta oqyp jürgende sol mektepke Qazaq Memlekettık universitetınen öndırıstık täjıribege ötuge studentter keldı. Olardyŋ ışınde Qadyr aǧalaryŋ da bar edı. Ol kısınıŋ mamandyǧy filolog eken, bızge ädebietten sabaq beretın boldy. Universitettı jaŋa bıtırgen jap-jas jıgıt klasqa kelıp bızben tanysty. Ärbır oquşynyŋ familiiasyn atap, özderımen tanysyp jatyr. Sodan bır uaqytta «Qadyrova kım?» dep sūrady. Ol menıŋ familiiam bolatyn. «Men» dep edım, ol kısı küldı de: «Bügınnen bastap sen menıŋ qyzym bolasyŋ», – dedı. Sodan mäsele bastaldy. Onda internatta jatatynbyz, kıleŋ jartylai nemese tūldyr jetımder edık. Joqşylyq zaman, qiyn kezeŋ. Keşke ashanadan tamaqtanyp bolyp jataqhanaǧa baramyz. Saǧat jetı jarym men segızdıŋ ortasynda kün saiyn bozbala Qadyr kelıp tūratyn jataqhanaǧa. Sonda bızdegı qyzdar «Aǧa, kımge keldıŋız?», – dep sūrasa, ol kısı älgı qyzdarǧa äzıldep: «Menıŋ qyzym qydyryp ketken joq pa, sony tekserıp keldım», – deidı eken. Ol nauryz aiy bolatyn. Keiınnen barlyǧymyz mekteptı bıtırıp, universitetke qūjat tapsyrdyq. Alaida, men oquǧa tüse almadym. Söitıp tehnikalyq uchilişenıŋ poligrafiia fakultetınde oqydym. Sony bıtırgesın alty jyl mamandyǧym boiynşa jūmys ıstedım. Düniege bala kelgesın bıraz demalyp, qaitadan jūmysymdy jalǧastyrdym. Üilengen alǧaşqy alty jylda ärkımnıŋ bosaǧasynda päterde jürdık. 1961 jyly tūŋǧyşymyz düniege keldı,1962 jyly bızge memleket bır bölmelı üi berdı. Ol üide bıraz jyl tūrdyq. Ekınşı balamyz düniege kelgesın ekı bölmelı üi aldyq. Ol üiımız sol kezdegı Kommunist prospektısı (qazırgı Töle bi daŋǧyly) men Gogol köşesındegı jetı qabatty üilerdıŋ altynşy qabatynda bolatyn. Ol üi älı de bar. Sonda tört jyl tūrdyq. Keiınnen Jazuşylar odaǧy Jambyl men Baizaqov köşelerınıŋ qiylysynan ülken üiler saldy. Sol jerden odaq bızge tört bölmelı üi berdı. Sol jerde jiyrma üş jyl tūrdyq. Sol üide tūryp balalardy jetkızdık, institutta oqyttyq, üilendırdık, nemerelı de boldyq. Ol zamanda üi alu degen öte qiyn edı. Üi bölu degen bolatyn. Tört bölmelı sol üiımızdı bır bölmelı jäne üş bölmelı üige böldık. Söitıp, üilengen balaǧa bır bölmelı üidı berdık te, özımız üş bölmelı üide tūrdyq. Sol jyldary aǧalaryŋ jūmys ıstep jürıp aqşa jinai bastady. Odan toqsanynşy jyldar keldı. Elımız endı ǧana egemendıgın alǧan ölıara kezeŋ edı ǧoi. Sonda bıraz qinaldyq. Keiınnen Qadekeŋ jinaǧan aqşaǧa Almatynyŋ maŋaiyndaǧy Kamenka degen jerden ekı qabatty jer üi aldyq. Ol jer basynda kolhozdyŋ jerı bolǧan eken, keiınnen qalaǧa qosyldy. Sonda Qadekeŋ segız jyl ömır sürdı, sol jerde dünieden qaitty.
– Qadyr aǧamyz Qaskeleŋde mūǧalım bolǧan jyldary Elbasymyz Nūrsūltan Nazarbaevqa da ädebietten sabaq bergenın estıgenmın. Sol turaly aitsaŋyz…
– Men onynşyda oqyp jürgende, Nūrsūltan Nazarbaev toǧyzynşyda oqityn. Jetı klastyq Şamalǧan mektebın bıtırıp, Qaskeleŋdegı Abai mektebıne kelgen. Qadekeŋnıŋ Elbasymyzǧa mektepte sabaq bergenı ras. Ony özı de aityp otyratyn.
– Keŋes ökımetı kezınde aqyn-jazuşylardyŋ bedelı halyq arasynda öte joǧary bolǧan. Sız sol kezdegı qazaq ädebietınıŋ hal-ahualy turaly ne aitasyz?
– Ras, qalamgerlerdıŋ bedelı öte joǧary boldy. Bıraq, bır qiyny – ärbır aqynnyŋ jazǧanyn Ortalyq Komitettıŋ tekseruınsız baspa qabyldamaityn. Ortalyq Komitet te qalamgerlerdıŋ auzynan şyqqan ärbır sözdı aŋdyp otyratyn. Aqyn-jazuşylarǧa da oŋai bolǧan joq. Qadyr da senzuranyŋ qyspaǧynan köp qinaldy. Bıraq, astarlap bolsa da aitatynyn öleŋmen aityp jatty. Qadyrǧa öz betımen, oŋai jolmen eşteŋe kelgen emes. Özı ylǧi da «Myrzalievterge eŋbeksız eşteŋe kelmeidı. Tek eŋbekpen kelgen pūl ǧana bızge mal bolady» dep otyratyn.
– Qadyr Myrzaliev – ädebiettıŋ barlyq janrynda önımdı eŋbek etken tūlǧa. Degenmen ol kısı ädebietpen qatar matematika salasyna da öte jetık bolǧan eken. Özınıŋ «İırım» kıtabynan suret önerıne beiım bolǧandyǧyn, student kezınde Mūhtar Äuezovtıŋ leksiiasy üstınde ūstazynyŋ suretın salyp otyrǧan bala şäkırtke Äuezovtıŋ özı rizaşylyq bıldırgenın oqyǧan edım. Jalpy, ol kısınıŋ halyq bıle bermeitın qandai qasietterı bar edı?..
– Ol kısı surettı öte jaqsy salatyn, mektepte oqyp jürgende-aq matematikadan da öte jaqsy bolǧan. Üiımızde Mūhtar Äuezovtı salǧan suretı bolatyn. Balalarǧa äkesınıŋ aqyndyǧy qonbaǧanymen, ekı balamyz suretşı boldy. Bıraq, Keŋes ökımetınıŋ qūlauy olarǧa da äser etken boluy kerek, keiınnen ol şaruamen şūǧyldanbai kettı. Qaǧaz, qalam bolmady, äiteuır. Ortanşy balamyz Leningrad universitetınıŋ injenerlık bölımın bıtırgen. Sol balamyz da öz mamandyǧymen jūmys ısteidı. Ekı suretşı bala da bügınde basqa salada jūmys jasaǧanymen, üige kelgende suret salady. Üşınşı balamyz äkesınıŋ basyn qaraitudaǧy ideiasyn özı ūsynyp, özı jasady. Kıtap-kıtap etıp qorşadyq. Zirattyŋ basyna tūrǧan betı aşylǧan kıtaptardyŋ suretın özı saldy. Soǧan aǧalaryŋnyŋ özınıŋ sözın jazdyq. Qadekeŋnıŋ qara tastaǧy suretın de kışı ūlymyz saldy. Astyna «Künnıŋ özı ūiasyna, qimai ony batady eken» dep jazdyq. Aşyq kıtapqa «Ana tılıŋ – aryŋ būl, ūiatyŋ bop tūr bette. Özge tıldıŋ bärın bıl, öz tılıŋdı qūrmette» dep jazdyq. Qara tasynyŋ astyna özınıŋ qoiylǧan qoly men «Elım dep, jerım dep öttı-au ömırıŋ» degen sözderın ornalastyrdyq. «Jylaityny tuǧanda, jamandar bar qinaityn, jylaityny ölgende, jaqsylar bar qimaityn» dep ekınşı aşyq kıtapqa jazdyq. Qadyr aqynnyŋ özı ömırden ötkenımen, elı qūrmettep jatyr. Ötkende ǧana özınıŋ tuǧan jerı Oralda eske alu keşı bolǧan. «Qadyr Myrza Äli atyndaǧy qoǧamdyq qor» qūryldy. Qordy qūrǧan Donedıl Qajymov, Qūndyz Nupov degen azamattar. Donedıl ūiymdastyru jaǧynan, al Qūndyz qarjy jaǧynan kömektesedı. Olarǧa köp rahmet.
– Ömır boiy kıtap oqudan, ızdenuden jalyqpaǧan aqynnyŋ kıtaphanasy edäuır bai. Tıptı, ondai kıtaphana Almatyda joq deidı. Mūzafar aqynnyŋ «Qadyr – özıne kerektı kıtapty dünienıŋ qai jerınen, qandai baǧaǧa bolsyn tauyp keledı» deitını sondyqtan şyǧar. Endıgı jerde aqyn kıtaphanasynyŋ taǧdyry ne bolady?!.
– Ol kısınıŋ kıtaphanasy rasynda da öte ülken. Äzırge men barda ol kısınıŋ kıtaphanasy da bar. Şamamnyŋ jetkenınşe saqtaimyn. Düniejüzılık aqyl-oi ielerınıŋ tuyndylary men öte sirek kıtaptar da osy kıtaphanaǧa jinaqtalǧan. Onyŋ esebın alyp ta ülgermeppız. Student künınen bastap jinaǧan ǧoi. Aǧaŋ tırıde ony kütu bolmasa, kıtaptarynda şaruam bolǧan joq. Ekı ülken bölme tolǧan kıtap, onda Qadekeŋnıŋ jeke arhivterı men qoljazbalary da bar. Qordy qūrǧan jıgıtterdıŋ Qadyrdyŋ tuǧan jerınde mūrajai-üiın aşamyz degen jaqsy ideialary bar. Eger aqyn atyndaǧy mūrajai-üiı aşylyp jatsa, kıtaphanany tügelımen sonda tapsyram. Tıptı, ol kısınıŋ qoljazbalary, kündelıktı tırşılıkte tūtynǧan zattary, eŋ aqyrǧy künderınde söilesıp jüretın ūialy telefony da sonda tūratyn bolady.
– Qadyr aǧanyŋ şyǧarmaşylyǧy turaly söz bolǧanda, ol kısınıŋ eŋbekqorlyǧy da qatar aitylady. Mysaly, qūmyrsqa – eŋbekqorlyqtyŋ simvoly. Menıŋ estuımşe, Qadyr aǧa özınıŋ jazu bölmesıne qūmyrsqanyŋ ülkeitılgen suretın ılıp qoiady eken. Osy ras pa?!.
– Ondai eşteŋe bolǧan joq. Mümkın bıreu äzıldep aitqan bolar. Bıraq, ol kısı jas künınen bastap öte eŋbekqor bolatyn. Erteden keşke deiın qolynan qalamy men qaǧazy tüspeitın. Keide aialdamada tūrǧanda da alaqandai qoiyn däpterıne kışkene qalamymen bırdeŋelerdı jazyp tūratyn. Özınen-özı kübırlep söilep jüretın. Syilas adamdardyŋ toiy ne tuǧan künı bolmasa, eşuaqytta betaldy qydyrǧan emespız. Ondaidy asa ūnatpaityn. Ol kısı uaqytty öte qatty qūrmettedı. Jūmystan kelgen bette şäiın ışıp jatyp qalatyn da, taŋǧy saǧat beste tūryp aldymen qan qysymyn ölşeitın. Sodan därısın ışetın de jazuǧa otyratyn. Ömır boiy söitıp öttı. Būl kısı jazu üşın ökımettıŋ de jūmysyn ıstegen joq. Öle-ölgenşe jazyp öttı ǧoi, jaryqtyq.
– Ol kısınıŋ «İırım» men «Jazmyş» kıtaptarynan soŋ «Maqsat pen mansap» atty kıtap jazyp jatqanyn bıletın edık. Sırä, ony aiaqtaǧan bolar. Aqynnyŋ jaza almai ketken, aiaqtai almaǧan şyǧarmalary boldy ma?
– Boldy. Ol kısı közınıŋ tırısınde şyǧarmalarynyŋ jiyrma tomdyǧyn şyǧaruǧa daiyndaldy. Közı tırısınde on segız tomy jaryq kördı. On toǧyzynşy tomyn daiyndap qoidym dep jüretın. «Hanşa men hanzada» degen bır şyǧarmasy aiaqtalmai qaldy. Körkem şyǧarma türınde jazamyn deitın. Eger basqa qalamgerler ony jalǧastyrǧan künde de, ol Qadyr Myrzalievtıŋ jazǧanyndai bolyp şyqpaidy. Tek qana ol kısınıŋ bedelın tüsıru ǧana bolady. Eŋ jaqsysy – ol kıtap bolyp basylǧan künde de, soŋyna şyǧarmanyŋ tolyq aiaqtalmaǧandyǧyn bıldıretın belgı qoiu kerek. Eşkım de Qadyrdai bolmaidy.
Hamit Esaman
