«Jaŋbyrmen jer kögerer, batamen er kögerer» deitın qazaqta bata beru – igı dästürlerdıŋ bırı. 1991 jyldyŋ 10 jeltoqsanynda, osydan tura 25 jyl būryn, täuelsızdık taŋynyŋ atuyna bır aptadai uaqyt qalǧanda Qazaqstan Respublikasy Tūŋǧyş Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaevty alǧaş ret ūlyqtau räsımıne Şyŋǧystau öŋırınen arnaiy şaqyrtu alǧan Halyq aqyny Şäkır Äbenov Elbasyna bata berdı. Jaqynda ūlyqtau şarasy ötken Almatydaǧy Respublika saraiynyŋ qabyrǧasyna sol räsımnen estelık retınde eskertkış-taqta ornatyldy. Al rejisser, ssenarist, änşı, kompozitor Oralbek Sarybasov būl tarihi sättı «Bata» atty derektı filmge ainaldyrǧan bolatyn.
«BATA» DEREKTI FİLMI QALAI TÜSIRILDI?
Juyrda QR Ūlttyq akademiialyq kıtaphanasynda el Täuelsızdıgınıŋ şirek ǧasyrlyq toiy men film avtorynyŋ 60 jyldyq mereitoiyna orai «Täuelsızdıkke tartu» atty şyǧarmaşylyq kezdesu öttı. Būl jyly jüzdesude Oralbek Sarybasovtyŋ san türlı qyrlary äŋgıme özegıne ainaldy. Ärine, osy künderı mänı artyp otyrǧan onyŋ joǧarydaǧy «Bata» filmı men «Qazaqtyŋ Aqbaiany» atanǧan äigılı änşı, marqūm Mädina Eralieva halyqqa jetkızgen «Naz» änı turaly da aityldy.
Derektı tuyndy 1993 jyly tüsırıldı. Onyŋ düniege kelu hikaiasyn avtordyŋ özı şertıp berdı. Basynda filmnen üzındı körsetıldı. «Elbasyn ūlyqtau sätın telearnalar tüsırıp, radiolar jazdy. Menıŋ beinekameram da sol zalda qalyp qoiypty. Keiınnen būl kadrlardy qalai paidalanamyz dep oilandyq. Ol uaqytta toqsan jastyŋ törınen asqan qart aqynnyŋ közı tırı. Sodan äŋgımenı Şäkır aqsaqaldyŋ öz auyzynan jazyp alaiyq dep şeştık. Sol üşın Şyŋǧystau öŋırıne ekı ret baruǧa tura keldı. Onyŋ bırınşı sebebı aqsaqal 10 minut söilep, şarşap qalady. Sosyn jūmysymyzdy şegeremız. Ekınşı sebebı Şäkır Äbenovtıŋ qyrsyq mınezı boldy. Ony şai berıp, äreŋ köndıremız söileuge. Ne kerek, egemendı elımızdıŋ eleulı sätın taspaǧa qaldyruǧa tyrystyq. Basty maqsatymyz sol boldy» dedı Oralbek Sarybasov.
Onyŋ aituynşa, filmnıŋ taǧdyry Şäkır aqsaqaldyŋ ömırındei qiyn boldy. «Qazaq telefilmdegı» plenka joǧalyp, rejisser qolda qalǧan beinematerialdardan ony qaitadan qūrastyryp, diskıge tüsırıp qoidy.
«QARYZ BEN PARYZ» BASTAǦAN BAǦDARLAMAlaR QAIDA?
Būl tūrǧydan alǧanda belgılı satirik Köpen Ämırbek tūlǧalarymyzdyŋ telearnalar men radiolardyŋ qorynda qalǧan jazbalaryn saqtau jönınde maǧynaly äŋgıme qozǧady.
«Qazaq radiosynda 6 jyldan astam, 7 jylǧa juyq uaqyt jūmys ıstedım. Sonda osy künderge deiın mänın joimaǧan Saǧat Äşımbaevtyŋ «Qaryz ben paryz» baǧdarlamasyn ızdep, taba almadym. Jarasqan Äbdıräşev «Jänıbek än salady, Aqseleu tamsanady» dep aitqanyndai, sol baǧdarlamanyŋ da bırde-bıreuı joq. Qazaq radiosynyŋ «Altyn qorynda» Jänıbek Kärmenovtıŋ on toǧyz-aq änı qalǧan. Qūrdasym Qairat Baibosynovtan «Qanşa än salyp edıŋ?» dep sūradym. Ol «600-ge juyq» dep jauap berdı. «Altyn qordy» qarasam, onyŋ oryndauynda 140 qana än bar eken. Solardyŋ bärın diskıge köşırıp, bır danasyn özıne aparyp berdım, bır danasyn özımde saqtap qoidym» degen satirik «Bata» filmın tüsırgen Oralbek Sarybasovtyŋ eresen eŋbegın atap ötıp, ony tarih üşın qūndy mūraǧa balady. Rejisserdıŋ qai jaǧdaida da qarapaiym qalpynan ainymaityn qasietın aitty.
ABSOLIýT ATA DEGEN KIM?
Būl jönınde rejisserdıŋ öz aitary da bar eken. «Aqseleu Seidımbek bırde Bekbolat Tıleuhanǧa «Telearnalarda jazylǧan talai düniem joǧalyp kettı» dep mūŋyn şaqty. Sonda Bekbolat oǧan «Qazaqstan» telearnasyndaǧy joq habarlar Sarybasovta boluy mümkın» dep aitypty. Sosyn Aqseleu aǧa maǧan keldı. Kışkentai qyzym Aqseleu degenge tılı kelmei, «Absoliut ata, kämpit berşı» deitın. Sol joly aǧanyŋ Jänıbek Kärmenov ekeuı tüsken bes baǧdarlamasyn tauyp, sony jazyp alyp, qolyna aparyp berdım. Būl baǧdarlamalar özınıŋ arhivınde boluy kerek. Artynşa Jänıbek ekeuınıŋ «Jaiau Mūsanyŋ änderı» atty habaryn taptym. Ol baǧdarlama mende tūr. Būdan keiın, şamasy 1978 jyl boluy kerek, Jänıbek Kärmenov Qytaiǧa barǧanda radioǧa jazyp alynǧan audiokasseta bar. Onda Jänıbek tamaşa şalqyp söilegen. Sol jazba qazır menıŋ qolymda» dedı rejisser.
TEMIRJAN BAZARBAEV TAMSANǦAN «NAZ»
«Naz» änıne kelsek, būl şyǧarmanyŋ alǧaşqy saryndary avtorǧa 1989-1990 jyldary Mäskeudegı joǧarǧy rejisserlık kurstarda oqyǧanda kelgen. Sony ol Qazaqstanǧa qaityp oralǧanda jazyp aiaqtaǧan.
Än tarihyn Oralbek Sarybasov bylai tarqatady. «Ol uaqytta tört balam bar, bır bölmelı üide tūramyn. Qonaq köp keledı. Än mätının qaǧazǧa tüsırıp otyrǧan künı üide kompozitor Temırjan Bazarbaev boldy. Onymen jaqyn aralasuymnyŋ sebebı mynandai: telearnada «Temırjan Bazarbaevtyŋ änderı» atty film-konsert jasadyq. Aǧamen bır ai bırge jūmys ıstedım. Sodan ol kısı menı bauyryna tartty. «Nazdy» estıgen soŋ aǧa mūnyŋ jaiyn sūrady. «Jai saryn ǧoi» dep jauap berıp edım, «Joq, būl saryn emes» dedı de, otyra qalyp notaǧa tüsırdı. Sosyn «Mynanyŋ artynda «velikii» dünie jatyr» dep tamsandy. Temırjan aǧanyŋ arqasynda «Naz» änge ainalyp kettı. Būl ändı Nūrlan Önerbaev, Maira Iliiasova, «Adyrna» ansamblınıŋ änşılerı aitamyn degen. Bır künı ony Mädina Eralieva estıp qalyp: «Būl ne än?» dep qyzyǧyp, qaitadan aitqyzdy. Sodan soŋ: «Mūny eşkımge berme, özım aitamyn» dedı. Söitıp, ännıŋ baǧyn Mädina aşty» dedı kompozitor.
Kezdesude söz söilegen belgılı kinorejisser, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Slambek Täuekel estelıkterdı jaŋǧyrtty. «Bır toida otyrǧanda «Naz» änın estıdım. «Būl ännıŋ sözın Oralbek Sarybasov, al muzykasyn Şämşı Qaldaiaqov jazdy» dep bıreumen bästesıp, bır ūtylǧanym bar. Änı de, sözı de Oralbektıkı bolyp şyqty. Bıraq ännen Şämşınıŋ äserı baiqalady. «Segız qyrly, bır syrly» degen teŋeudı oryndy da, orynsyz da qoldana beremız. Al būl teŋeu Oralbekke däl keledı. Ol Jüsıpbek Elebekov atyndaǧy estrada-sirk uchilişesın (qazırgı kolledj – A.Q.) bıtırıp, dombyraşy, änşı bolyp şyqty. Sahna maitalmany Käuken Kenjetaevtan därıs aldy. Muzykalyq-drama akterı boldy» degen Slambek Täuekel onyŋ azamattyq qyrlaryna toqtaldy.
TŪLǦA MEREITOIYNA TARTU
Oralbek Sarybasov belgılı synşy Saǧat Äşımbaevpen tuǧan bauyryndai aralasqan. Synşynyŋ jary, jazuşy Şärbanu Beisenova «Saǧat 40 jasqa tolǧan 1 mamyr künı Oralbektı alǧaş kördım. Ol Saǧatpen bırge bızdıŋ üige erıp keldı. Sodan berı syilastyǧymyz jalǧasyp keledı» dedı.
Belgılı aqyn, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty Nesıpbek Aitūly Şäkır Äbenov ömırındegı qyzyqty derekterdı keltırdı. QR Ūlttyq akademiialyq kıtaphanasynyŋ ǧylymi hatşysy Taldybek Nūrpeiıs söz söilep, Keŋes zamanynda Qaz SSR Oqu jäne aǧartu ministrı qyzmetın atqarǧan Kenjaly Aimanovty eske aldy. Mūny estıgen Oralbek Sarybasov būl tūlǧanyŋ kelesı jylǧy ǧasyrlyq mereitoiyna derektı film daiyndap jatqanyn jetkızdı. Kıtaphana men keş iesı syi almasty. Qonaq Sozaq öŋırınde ömır sürgen küişı Sügırdıŋ şäkırtı Ergentai Borsabaev turaly jazǧan kıtabyn tartu ettı. Kezdesu soŋynda Qazaq radiosynyŋ qyzmetkerı Aisäule Beisenhan Oralbek Sarybasovtyŋ tuǧan ınısı Mūratbek Sarybasovtyŋ aǧasyna arnaǧan «Jan aǧa» änın salyp berdı.
Amanǧali QALJANOV
