«Nūr-Sūltan qalasynda eŋ auqatty, bai adamdar tūrady eken. Şahardyŋ är bölıgındegı sän-saltanatty kottejderdı körıp, süisındım» dedı bırde bır tanysym. Rasynda da, elordada säulet önerınıŋ soŋǧy ülgısımen tūrǧyzylǧan jekemenşık zäulım sarailar az emes. Ol şahardyŋ bırneşe audanynda bar. Esıme ötken jyly Parlament qabyrǧasynda senator Mūrat Baqtiiarūly kötergen bailyqqa salynatyn «sän-saltanat» salyǧy turaly deputattyq saualy tüstı…
Äuelı deklarasiia, sosyn salyq…
«Qazaqstanda bai men kedeidıŋ arasy jer men köktei» degen sözdı qazır joǧarǧy eşelondaǧylardyŋ özı moiyndai bastady. El bailyǧynyŋ teŋ jartysynan astamy 162 adamnyŋ qolynda ekenın Memleket basşysy da aityp qaldy. Al olai bolsa sol ne ışeiın, ne kieiını joq, meimanasy asqan adamdardan halyqqa qandai qaiyr boluy kerek? Osy saual töŋıregınde 2013 jyly da mäsele köterılıp, «super bai» adamdarǧa salyq salu töŋıregınde talai oi-pıkırler aitylǧan-dy. Tıptı ol kezde Ükımet te million dollardan qymbat üilerde tūratyndarǧa salyqty üş-tört ese ösırudı de ūsynǧan bolatyn. Alaida būl töŋırekte memleket naqty bır şeşımge kele almai, türlı ūsynystar men pıkırtalastar älı künge jalǧasyp keledı. Endı, mıne, 2022 jyldan bastap sol aitylǧan üdemelı salyqty engızu josparlanyp otyr. Degenmen «būl bastamanyŋ elge, halyqqa, qoǧamǧa bererı qandai? Būdan qarapaiym azamattarǧa kelıp-keter ne bar, qandai kömegı bolady?» degen saual jan-jaqtan aitylyp qalyp jatyr.
Ebın tauyp, zäulım sarai salyp, bailyǧyn eselep arttyryp otyrǧan qazaqstandyqtar otandastarynyŋ aldynda äleumettık jauapkerşılık jükteuı tiıs, sonymen qatar eldıŋ damuyna da üles qosuǧa mındettı. Asa bailarǧa salyq salu osy tūrǧydan negızdeledı.
Belgılı bır därejede qaltaŋyzǧa aqşa basqa azamattardan görı anaǧūrlym mol qūiylyp jatyr eken. Tabys közıŋız basqalarǧa qaraǧanda molyraq eken. Sonyŋ arqasynda jyljityn, jyljymaityn mülıktıŋ iesı ekensız. Memleketke artyqtau salyq töleŋız. Mıne, osy ideia qazır naqty aityla bastady. Būl şeşımnıŋ negızgı maqsaty – tüptep kelgende, asqan bailar men kedeilerdıŋ arasyndaǧy äleumettık teŋsızdıktı joiu. Ekınşı jaǧynan, osyndai salyq salu arqyly elde ädılet ornatu. Aitalyq, bıreulerdıŋ jeke ūşaǧy men iahtasy, 300 şarşy metr päterı men 500 şarşy metr jeke üiı bar. Nemese bır adamdar «Aston Martin», «Bentley», «Ferrari», «Lamborghini», «Maserati» markaly liuks avtokölık mınıp jür. Olarǧa nege sol «sän-saltanat» salyǧyn salmasqa?!
«Būl dūrys qoi, bıraq sän-saltanat iesınıŋ barlyq zattaryna arnauly salyq salyna ma? Osy jerın naqtylap alu kerek. Eger adamnyŋ tabysy aiyna tūraqty türde millionnan asyp jatsa, ol – basqa äŋgıme, al ortaşa ailyq alyp jürgen adamnyŋ özı aiyna milliondaǧan aqşa jūmsauy mümkın ǧoi. Mäselen, jyldar boiy ünemdep, tyrnaqtap jinap, üi nemese qymbat maşina satyp alady. Sonda oǧan da üş-tört eselengen üdemelı salyq tölettıru kerek pe? Menıŋşe, būl jerde sän-saltanat salyǧyn engızbes būryn halyqtyŋ tabysyn aiqyndaityn deklarasiia tapsyrtu kerek. Sonda ǧana ädıldıkke bır taban jaqyndai tüsemız» deidı qoǧam belsendısı Äset Janaev.
Sarapşylar ne deidı?
«Eger memleket azamattardyŋ tabysyn şynaiy baǧalamaityn bolsa, «sän-saltanat» salyǧyn saludyŋ paidasy şamaly. Ol üşın bırınşı mındettı türde tabys deklarasiiasyn tūraqty tapsyrtu tetıgın ıske qosu kerek» deidı ekonomist-sarapşy Almagül Ömırbekova. Onyŋ aituynşa, jalpy deklarasiia tapsyru mehanizmın qalyptastyrmai, «resmi» eŋbekaqylaryn azaityp körsetıp, salyqtan jaltaratyndar köbeiedı. Sonymen qatar ortaşa tabys tabatyn adamdardyŋ qataryn köbeitıp, ärtürlı derek közderınen olardyŋ jiyntyq tabysyn anyqtap, salyq ūstaudy naqty jolǧa qoiu da maŋyzdy. Al bızde älı solardyŋ bırde-bırı jüzege asyrylmai jatyr, sondyqtan salyq reformasyn jürgızu asyǧystyq bolady. Ekonomist-sarapşy būl tūrǧyda salyqty köteru mäselesın älı de bır bes jylǧa keiın ysyru turaly ūsynys aitady.
«Şynynda da, elımızde orta tap ökılderınıŋ ülesı basym bolmai, ekonomikanyŋ alǧa jyljyp ketuı ekıtalai. Mūny adamdar tüsındı. Erteŋ neşe türlı qūityrqyǧa barady» deidı belgılı zaŋger Jankeldı Süleimanov.
«Ūlttyq ekonomika ministrlıgınıŋ esebı boiynşa derbes kırıs salyǧynyŋ azaiuy aiyna 240 myŋǧa deiın jalaqy alatyn barlyq azamattarǧa qatysty bolady. Salyq jüktemesın elu paiyzdan joǧary köteru 500 myŋnan joǧary jalaqy alatyn 190 myŋ jūmyskerdı qamtuy kerek.
«Ekonomist retınde men salyq saludyŋ üdemelı türıne qaşan da qarsy boldym. Būl būdan da joǧary salyq mölşerınen jaltaruǧa deiın jetkızuı mümkın. Men aiyna 500 myŋ teŋge alatyn qyzmetkerdı bai adam dep oilamaimyn. Üdemelı salyq jüiesın engızıp alyp, sosyn erteŋ salyqtan jaltarudyŋ neşe türın estıp jürmeiık» deidı ekonomist Älımjan Sabyrov.
Şetel täjıribesı qalai?
Sän-saltanatqa salyq salu älemnıŋ köptegen elınde bar. Bıraq bırde-bır memleket mūndai salyqty keremet tabysty jürgızıp ketıptı degen mälımet kezdespeidı. Aitalyq, 1990 jyly osy üdemelı salyqty AQŞ engızıp edı, jūrttyŋ basym bölıgı bailyǧyn jasyryp, jappai salyq töleuden jaltarǧan soŋ alyp tastady.
Al Singapurdyŋ täjıribesı säl basqalau. Onda tabysy ortaşa jalaqy körsetkışınıŋ 40 paiyzynan az bolsa, jūmysşy jeke kırıs salyǧyn tölemeidı. Bıraq būl bızdıŋ elde qoldanuǧa kele me, kelmei me, äbden zertteu kerek.
Sardiniiada 2006 jyly villasy, iahtasy, jeke ūşaǧy bar adamdarǧa «sän-saltanat» salyǧy engızılıptı. Sonda eŋ köp salyq tölegen aralda jetı villasy bar eldıŋ būrynǧy premer-ministrı bolypty. Bıraq 2009 jyly milliarderler bas köterıp, salyq tügelımen joiylǧan.
Fransiiada da būl salyq 2013 jyly engızılgen. El bilıgı osy salyqpen qazynanyŋ qaltasyn qampitamyz, jylyna biudjetke bır million euro tüsu kerek dep boljaǧanmen, bar-joǧy 260 million euromen qanaǧattanypty. Kelesı jyly būdan da az – 160 million euro tüsken. Alaida būl salyqtyŋ ısker adamdar men eldegı oppozisiiaǧa ūnamaǧany öz aldyna, Fransiiany oligarhtar men eŋ tanymal akterler tastap kete bastaǧan. Osy jaǧdai el ükımetın bıraz oilandyryp tastady.
Zaŋdy ainalyp ötpese deimız
Mıne, damyǧan derlık Europa elderındegı osyndai salyqty engızu mysaldaryn köre otyryp, «şyndyǧynda, bız osy «sän-saltanat» salyǧyna daiynbyz ba?» degen saual tuyndaidy.
Joǧaryda keltırgendei, otandyq qarjyger-sarapşylardyŋ aituynşa, eger osy atalǧan salyqty asyǧys engızetın bolsaq, aqşanyŋ jappai şetelge şyǧaryluynyŋ üdeuı äbden mümkın. Esesıne köşemızde Reseidıŋ, Qyrǧyzstannyŋ, taǧy basqa da odaqtas elderdıŋ avtokölıkterı qaptap, naǧyz bailar dünie-mülkın atasynyŋ, enesınıŋ, taǧy da basqa tolyp jatqan tuystarynyŋ atyna jazyp, elita naǧyz sän-saltanatty bailyqty Londonnan, Monakodan, Kiprden, basqa da şet elderden satyp alyp, sol jaqta tırketetın bolady.
Ol üşın ne ısteu kerek? «Eŋ bırınşı memleket ıştegı kapitaldyŋ syrtqa şyǧuyna myqty tosqauyl qoiu qajet. Eldegı aqşany eşkım de zaŋsyz şetelge şyǧara almaityndai qamal qoiylsa, sosyn baryp «sän-saltanat» salyǧyn bırte-bırte engızuge bolady. Kem degende oǧan bes jyl uaqyt qajet. Onsyz da elita aqşasynynŋ köbın ofşorlarǧa tyǧyp otyrǧany jasyryn emes. Üdemelı salyq saiasatyn däl qazır engızsek, elden aqşa ketıp qalady. Öz qolymyzdy özımız keskendei bolamyz. Şynyn aitsaq, memleketten qataŋ baqylau bolmaǧandyqtan, oligarhtar qazırdıŋ özınde kez kelgen elden kez kelgen aqşaǧa elitaly dünie-mülık satyp alyp jatyr» deidı qoǧam belsendısı Erǧali Abdullin.
«Ärine, äleumettık teŋsızdıkpen küresken dūrys. Bıraq onyŋ basqa da joldary bar emes pe? Onyŋ eŋ bastysy – sybailas jemqorlyqtyŋ tamyryna balta şabu, ekınşıden, klandyq, tamyr-tanystyqqa tosqauyl qoiyp, eŋbekaqydaǧy jer men köktei alşaqtyqty teŋestıru. Esesıne bılımge, aǧartu ısıne, onyŋ ışınde jas ūrpaq tärbiesıne köbırek qarjy qūiu kerek. Sonda bız sapaly adam kapitalyn jasai otyryp, teŋsızdıktıŋ keleşekke ötpeuın qamtamasyz ete alamyz» degen ekonomist-sarapşy pıkırımen tolyq kelısuge bolady.
