Nemese tırşılık tanym-tüsınıkten bastalady
Är adam – öz tanym-tüsınıgınıŋ oryndauşysy. Tanym degen, qarapaiym tılmen aitqanda, nenıŋ ne, kımnıŋ kım ekenın jete tanu, bılu. Tüsınık – sol bılgenıŋnıŋ män-mazmūnyn ūǧynu, paiymdau nätijesı. Sondyqtan är adamnyŋ atqarar ısınıŋ nätijelı, nätijesız boluy tanym-tüsınıgınıŋ qalai qalyptasuyna tıkelei bailanysty. Tüsınıgı dūrystyŋ tırlıgı de dūrys, atqarar ısınde jaŋsaqtyq, aitar sözınde jasandylyq bolmaidy. Oilaŋyzşy, bärın bılıp, tüsınıp ıstegen adamnyŋ ısınde qandai qatelık bolmaq?! Osy bır qarapaiym şyndyqty moiyndasaq, myŋjyldyqtardy qūraityn ūzaq ǧūmyr jolynda körgen-bılgenınen qorytyp, tırnektep jiyp bır jüiege keltırıp, keiıngı ūrpaǧyna amanattaǧan, keşegı otarşylar oiranynan şynaiy mänı jadymyzdan öşırıle bastaǧan būrynǧy ötken ata-babalarymyzdyŋ özderınıŋ ömır süruıne negız bolǧan tanym-tüsınıgın qalpyna keltırudıŋ qūndylyǧyn paiymdap, özımızdıŋ qazaqy tanym-tüsınıkten ajyrap, europalyq tanym-tüsınıktıŋ jetegınde jürgenımızdı tūşyna sezıner edık (būǧan europalyq ǧylym-bılımnıŋ eş qatysy joq.) Sonda bügıngı maqtan tūtar bai tılımızdıŋ de, qasiet tūtyp, qadırler salt-dästürımızdıŋ de, adami qūndylyqtarymyz da – bärı-bärınıŋ sol ötken ata-babalarymyzdyŋ tanym-tüsınıgınıŋ jemısı ekenıne köz jetkızer edık. Sonda az da bolsa es jiyp, solardyŋ bügıngı ūrpaǧy retınde ata-babamyz qaldyrǧan osy igılıkke öz tarapymyzdan bız ne qostyq, ne joǧalttyq dep oilasar edık. Oilasqannyŋ opyǧy az. Sonda aqparattyq şabuyly asqynǧan myna zamanda sanamyzdy keseldı dertke şaldyrmai, barşaǧa ortaq igılıktıŋ jetıstıgıne bırlese qyzmet eter edık-au degen oi mazalaidy.
Ǧasyrlarǧa sozylǧan bodandyq bızdıŋ halyqty özınıŋ qalyptasqan ūlttyq tanym-tüsınıgımen äreket jasau qūqyǧynan aiyryp, tek berılgen tapsyrmany oryndaudy ǧana bıletın oisyz tobyrǧa ainaldyryp jıberdı. Osynyŋ saldarynan täuelsızdık alǧanymyzǧa otyz jyl tolǧanyna qaramastan, älı künge sol baiaǧy eskı ädetpen joǧary jaqtan berılgen kez kelgen tapsyrmanyŋ män-jaiyn özımız jete tüsınıp, ony jüzege qalai asyrudyŋ joldaryn bılımdı de bılıktı mamandardyŋ qatysuymen jan-jaqty taldap, tanyp, bılıp baryp, tüiındı bır şeşımge kelmei jatyp, bırden ıske kırısıp, jappai ūrandatyp, bärın de nauqandyq şouǧa ainaldyrumen kelemız. Būl tırlıgımızdıŋ nätijesı qandai ekenı bärımızge belgılı, ony qaitalap, aityp jatudyŋ qajetı joq. Endıgı mäsele – sana özgermei, sana tüzelmei, eldık ıste eleulı eşteŋe tyndyruǧa bolmaitynyn ūǧyna bastaǧan jūrttyŋ osy baǧyttaǧy igı bastamalaryn taǧy da eskı ädetpen nauqandyq şouǧa ainaldyryp jıbermei, atqarar ısımızdıŋ söz jüzınde qalmai, nätijesı el eŋsesın köterıp, halyq igılıgıne asatynyna aldyn ala kepıldık beretın deŋgeige jetuımızge bailanysty. Ol üşın atqarar ısımızdıŋ, aitar sözımızdıŋ tiımdılık mänın aldymen özımız jete tanyp, tüsınıp aluymyz şart. Mysaly, qazırgı jaǧdaida özgeruın, tüzeluın halyq bolyp qajetsınıp otyrǧan «sana» degennıŋ ne ekenın sol halyqtyŋ özı tanyp-bılıp, ortaq tüsınıkte boluy qajet. Öitkenı bylai qaraǧanda, syrt bıreudıŋ kömegınsız-aq, es bılgen baladan eŋkeigen kärıge deiın bärıne de tüsınıktı siiaqty körıngen osy sözdıŋ özınıŋ ūǧymdyq mänın jūrttyŋ bärı bırdei naqty bıle bermeidı eken. Zertteu barysynda sūrastyrǧan adamdarymyzdyŋ jauaptaryn estıgende özımız de taŋǧalǧanbyz (köŋılde küdık bolmas üşın özderıŋız de töŋıregıŋızdegı türlı mamandyq ielerınen «sana» sözınıŋ ūǧymdyq mänın sūrap körıŋız, öz tanymyŋyzǧa da nazar audaryŋyz). Köpşılıgınıŋ tüsınıgınıŋ jalpy jobasy tüzu bolǧanmen, eşqaisysy tanymdyq tūrǧydan sözdıŋ ūǧymdyq maǧynasyn qazaqy tüsınıkte däl bere almady. Sonda sananyŋ ne ekenın naqty bılmei tūryp, ony qalai tüzeuge, qalai özgertuge bolady?..
Osynyŋ saldarynan täuelsızdık alǧanymyzǧa otyz jyl tolǧanyna qaramastan, älı künge sol baiaǧy eskı ädetpen joǧary jaqtan berılgen kez kelgen tapsyrmanyŋ män-jaiyn özımız jete tüsınıp, ony jüzege qalai asyrudyŋ joldaryn bılımdı de bılıktı mamandardyŋ qatysuymen jan-jaqty taldap, tanyp, bılıp baryp, tüiındı bır şeşımge kelmei jatyp, bırden ıske kırısıp, jappai ūrandatyp, bärın de nauqandyq şouǧa ainaldyrumen kelemız. Būl tırlıgımızdıŋ nätijesı qandai ekenı bärımızge belgılı, ony qaitalap, aityp jatudyŋ qajetı joq
Dūrysyn aitar degen ümıtpen ǧylymi sözdıktıŋ anyqtamasyna da jügındık. Onda: «Sana – obektivtı şyndyqty idealdy türde beineleudıŋ tek adamǧa ǧana tän eŋ joǧary formasy» (qazaq tılınıŋ tüsındırme sözdıgı. Almaty. «Daik-press». 2008 j. 706-b.) degen anyqtama berılıptı. Qazaqy tüsınıktegı köptıŋ bırı retınde bız būdan da qanaǧattandyrarlyq naqtylyq tappadyq. Öitkenı būl, bırınşıden, qazaqy tanymnyŋ emes, özge el filosoftary tanymynyŋ tūjyrymy. Sony qazaq ǧalymdary sözbe-söz audaryp bere salǧan. Osyndaǧy qazaqtyŋ «sana» degen bır sözınıŋ ūǧymdyq mänın tüsındıru üşın şet tıldıŋ üş bırdei sözınıŋ (obektivtı, idealdy, forma) qoldanyluy – osynyŋ bırden-bır aiǧaǧy.
Ekınşıden, sanaǧa berılgen būl anyqtamadan jalpy köpşılıktıŋ naqty bırdeŋe tüsınuı qiyn. Sebebı qazaqy tanym-tüsınıkte kez kelgen söz – belgılı bır ūǧymnyŋ aty. Sana da solai, jeke alǧanda bır söz, jalpy qoldanysta belgılı bır ūǧymnyŋ aty. Sondyqtan sana sözı, ǧalymdar aitqandai, obektivtı nemese subektivtı bolsyn, bärıbır eşqandai şyndyqtyŋ beinesı bola almaidy. Bolmaǧan soŋ, ony beineleu de mümkın emes. İdealdy tügılı, tıptı jai qarapaiym türde de. Öitkenı ūǧymdy beinelemeidı, tüsındıredı, naqtylaidy, ornyqtyrady. Sondai-aq beinesı joqtyŋ «formasy bar» deudıŋ de jäne ony «tek adamǧa ǧana tän» dep tüsındırudıŋ de eş qisyny joq. Sebebı bır adam ǧana emes, jer betınde jaralǧan bükıl tırşılık iesınıŋ qai-qaisysynyŋ da kündık qoregın tauyp, ömır süruın qamtamasyz eterlık bıreuınde öte tömen, endı bıreuınde öte joǧary deŋgeide bolsa da, özındık sana bar ekenı barşaǧa aian. Būǧan, basqany aitpaǧanda, tek börılerdıŋ tobymen jüretın kiık, būǧy sekıldı aŋdardy ūstaudaǧy asa joǧary sanalylyqpen jasaityn aila-täsılın aitsaq ta jetıp jatyr. Tıptı bızdıŋ ata-babalarymyzdyŋ özı jaudyŋ aldyn alyp, jasyrynyp jatyp, tosynnan şabuyldaudy nemese alystan barlap, būqpantailap kelıp, qorşauǧa alyp, soqqy berudı osy börılerden üirengen ǧoi. Sol sebeptı börı basyn bairaǧyna bekıtıp, künı keşege deiın erekşe qūrmettep, kie tūtyp keldı emes pe?! Osylardy bıletın jūrt ǧalymdardyŋ sanany «tek adamǧa ǧana tän» degenıne qalai senedı?! Mysaly, öz basym qabyldai almadym. Sondyqtan tübır sözdıŋ töl mänın anyqtau baǧytyndaǧy ūzaq jylǧy ızdenıs täjıribe nätijesıne süiene otyryp, öz tarapymyzdan: «Sana – är adamnyŋ özınıŋ azdy-köptı ǧūmyrynda körgenınen, estıgenınen, oqyǧanynan bılgenın, ömır süru täjıribesınen tüigenın jadynda saqtap, jüielı qalyptastyrǧan bar tanym-tüsınıgınıŋ ortaq jiyntyq aty (atauy)» degen toqtamǧa keldık. Öitkenı adamzat balasy tarapynan jasalyp jatqan jaqsylyqty, jamandyqty tırlıktıŋ bärı – tanym-tüsınıktıŋ oŋ nemese terıs qalyptasuyna täueldı. Tanym-tüsınıgı dūrys qalyptaspaǧan adam sanasynyŋ da sapalyq qasietı tömendep, atqarylar ıste oidaǧydai nätije bermeitının kündelıktı tırlıgımızde özımız de körıp jürmız ǧoi. Tanymy dūrystyŋ tüsınıgı dūrys. Al tüsınıgı dūrystyŋ ısınde qatelık bolmaidy.
Būdan şyǧar qorytyndy sol, eger qazırgı taŋda sana tüzelmei, eşteŋe tüzelmeitının şynymen moiyndasaq, onda el azamattarynyŋ ortaq tanym-tüsınıgın dūrys qalyptastyru bärınen būryn qolǧa alar eŋ basty şaruamyz boluǧa tiıs. Mūny oryndaudyŋ tetıgı, tüptep kelgende, estınıŋ «öitu kerek», «büitu kerek» degen aqyldy sözınde de, bügıngı jetılgen ǧylymnyŋ jetıstıgınde de emes, halqymyzdyŋ halyq bolyp qalyptasqan ömır täjıribesın jinaqtap, ūrpaqty taǧylymdy tärbie mektebınen ötkızetın, bolmysty halyqtyŋ özınıŋ töl tanymy negızınde boiamasyz qaz-qalpynda körsetetın aqiqat qolymen, perıştelık tazalyqpen jazylǧan ortaq tarihta ekenın ūqqan abzal. Tarih bolmasa, ata-babamyzdyŋ adamzat balasy jaralǧannan bergı merzımde qalyptastyrǧan tanym-tüsınıgınıŋ män-maǧynasyn qalai igerıp, qalai ruhani mūragerı bola alamyz?! Tarih – myna jaryq düniege kelıp-ketıp jatqan ūrpaqtyŋ adamzat balasy bastan keşken tırlıgınıŋ jaqsysy men jamanynyŋ parqyn aiyryp, jaqsysynan ülgı-önege alyp, jetıluıne; jamanynan bezınıp, alda onyŋ qaitalanuyna jol bermeuıne mümkındık tuǧyzyp, sol arqyly zamany tudyrǧan qiyndyqtardyŋ qandaiynan da jol tauyp, alyp şyǧarar jalpyǧa ortaq tanym-tüsınıktı, iaǧni ortaq sanany qalyptastyrar teŋdesı joq dara oqulyq.
Ortaq sana qaşan da ortaq müdde oraiyna qyzmet etedı. Älemge aty äigılı köne rimdık ataqty şeşen ärı filosof Mark Tullii Siseronnyŋ osydan ekı myŋ jyl būryn: «İstoriia – eto uchitelnisa jizni. Potomu chto ne znat togo, chto bylo do tvoego rojdeniia, oznachaet navsegda ostavatsia rebionkom» deuı de sanany dūrys qalyptastyru üşın tarihty tani bıludıŋ qanşalyqty maŋyzdy ekenın tanytumen bırge bügıngı özımız talap etıp jürgen köp kerektıŋ bıreuınıŋ de jüzege aspauynyŋ sebebın de aŋǧartyp tūrǧandai. Saiyp kelgende, mūny öz halqymyzdyŋ aqyl-oi alyptarynyŋ bırı aitqan: «ötkenın bılmegen eldıŋ bolaşaǧy būlyŋǧyr» degen qaǧidaly sözı de qūptai tüsedı.
Tarihty qoldan jasauǧa bolmaidy. Bıraq kezınde türlı-türlı sebeptermen oryn alǧan kemşılıkterdı ǧylymi zerde elegınen ötkızıp, ädeiı būrmalanǧandy tüzetuge, jasyrylyp kelgen şyndyqty jaryqqa şyǧaruǧa, söitıp bardyŋ baiybyna jetıp baǧalau – ortaq mındet. Şynaiy jazylǧan tarihtan özınıŋ ata-babalarynyŋ qalai ömır sürgenın, olardyŋ älemde özgelerden būryn bolyp, talaidy tamsandyrǧan erlıkter jasaǧanyn, erlerınıŋ sertten taimai, dosqa adaldyq, qasqa qataldyq tanytqan märttıgın oqyp, bılıp ösken keiıngı jastar özderınıŋ solardyŋ ūrpaqtary ekenın sezınuı arqyly solardai boluǧa ūmtylyp, özgenıŋ qaŋsyǧyn taŋsyq tūtpaityn bolady. Tanym-tüsınıgı dūrys qalyptasqan ūrpaqtyŋ qai kezde de ruhy biık bolatyny osydan.
Ökınışke qarai, ötkennıŋ önegesın alǧa jaiyp, ūrpaqty tärbieler mūndai tarih bızde būryn da, keiın de jazylǧan emes. Qazırgı «bai tarihymyz bar» dep jürgenımızdıŋ bız bıletın būrynǧysy – eldıŋ bırlıgın, erdıŋ erlıgın jyrlaǧan, ata dästürın ardaqtap, söz önerın kie tūtqan halyqtyŋ özınıŋ jadynda saqtalǧan auyzşa tarih, bıraq zerttelıp jüielenbegen, ǧylymi ainalymǧa tüspegen tarih; keiıngısı, joǧaryda aitqanymyzdai, otarlauşylar saiasatynyŋ yǧynda europalyq tanym-tüsınıkpen jazylǧan piǧyly ögei jasandy tarih. Aldyŋǧysyn keiıngı saiasat qalamady, soŋǧysyn halyq qabyldamady. Nätijesınde öz halqynyŋ qadır-qasietın boiǧa darytar adami qūndylyqtardan ajyrap, özgenıŋ mädenietıne emıngen, töl tarihynyŋ taǧylymynan beihabar ūrpaq östı. Būl – ata-babasynyŋ ötkenınıŋ önegesın alǧa tartyp, myna jaryq düniege kelıp-ketıp jatqan ūrpaqty ızgılıkke baulyp, taǧylym berer şynaiy tärbie mektebı – tarihty özımşıl pendelıktıŋ jetegınde ketkenderdıŋ (jeŋımpazdardyŋ, otarlauşylardyŋ) qajetın öteu tūrǧysynan jazudy dästürge ainaldyryp, jalǧan tanym-tüsınıktı adamdyq sananyŋ negızı etudı maqsat etken kesapatty ıs-äreketterınıŋ naqty saldary edı. Ruhani tıregı joq ūrpaq kündık qajettılıktıŋ yǧyna jyǧylyp, körıngen saulyqtyŋ emşegıne jarmasqan jetım qozydai, özgenıŋ baryna ölıp-öşıp ūmtylyp, sodan özındık paida tabudy mūrat tūtty. Jasyryp, jabatyny joq, bügıngı bız osy ūrpaqtyŋ ökılımız. Mūny, bälkım, bırımız moiyndarmyz, bırımız moiyndamaspyz, bıraq ömır şyndyǧy osy!..
Eger būlai bolmai, qazırgı jazba tarihtyŋ zamanaui qalybyn qalyptastyryp, öz tanym-tüsınıkterın özgelerge erıksız taŋǧan europalyqtar adamzat balasynyŋ barşaǧa ortaq jaratylys tegı bır adamzat balasyn äu bastan «bız jäne basqalar», «tarihi halyqtar jäne tarihi emes halyqtar», «otyryqşylar jäne köşpelıler» dep kezeŋ-kezeŋımen jıkke bölıp, bırıne-bırın qarsy qoimai, onyŋ ornyna adamzattyŋ ortaq adamdyq tegın tanytyp, ūrpaqty bauyrmaldyqqa, adaldyqqa, adamgerşılıkke, bırlıkke, ızgılıkke, meiırımdılıkke ündese; tırlıktıŋ mänı qyrqysyp jeŋıske jetude emes, adamdyq jarasymda, tabiǧi üilesımde ekenın sanaǧa sıŋıre bılse, basqany aitpaǧanda, özara ıştei bölınıp, bırınen-bırı artyq boludy közdep, özara eşqandai öştı-qastyǧy joq, bır-bırın bılmeitın jazyqsyz jandardy bır-bırıne aidap salyp, qyrǧynǧa ūşyratar halyqaralyq qaqtyǧystar tamyr jaiyp, örıs almai, pendeşılıktıŋ belgısı retınde körıngen jerınde köktei solar ma edı, qaiter edı. Sonda jaratylys tegı bır adamdardyŋ bır-bırıne täueldı bolyp, qūlǧa ainaluy da, olardyŋ bügıngıdei soǧysyp, özdı-özın qyruy da bolmas edı-au degen oi mazalaidy.
Amal ne, olai ıstelmedı. Sonyŋ saldarynan adamzat balasy är öŋırde är kezeŋde tarih sahnasyna şyqqan özımşıl jeŋımpazdardyŋ jetegınde kettı. Beibıt jatqan basqa eldı jaulap, jazyqsyz jandardy qyrǧynǧa ūşyratqan jaulauşylardy tarih «jeŋımpaz» dep därıptep, olardy älemdık tūlǧa retınde ūrpaqqa ülgı etudı dästürge ainaldyrdy. Jastar solarǧa elıktep, solardai boludy armandady. Soǧysta adamdy neǧūrlym köp öltırgender «batyr», «qaharman» dep marapattalyp, jalpyhalyqtyq qūrmetke bölendı. Soǧys adamzat balasyna qaiǧy-qasıret äkeletın jan türşıktırer alapat zūlymdyq emes, är kezeŋde, ärtürlı jaǧdaiǧa orai, är elde bolyp tūratyn tabiǧi zaŋdylyq retınde qabyldandy. Osyndai tanym-tüsınıktıŋ qalyptasuyna ön boiy soǧystarmen örılıp, kezeŋdık jeŋısterdı «jetıstık» dep därıptegen bügıngı resmi tarihtyŋ (älemdık tarihtyŋ) üles qosqany sondai, atalmyş jeŋımpazdardyŋ är kezeŋde soǧysqan elınıŋ «pälen qalasyn talqandap, jermen jeksen ettı; tūrǧyndaryn tegıs qyryp tastady», «būdan keiın olar halyq retınde de, el retınde de jer betınen joiylyp kettı», «aman qalǧandary bas sauǧalap bosyp kettı» degen tärızdes jantürşıktırer qatygezdıktı oqyǧan bügıngı oqyrman beine bır «Qairattyŋ» futbolşylary Qaraǧandynyŋ «Şahterın» 10:0 esebımen küirete jeŋdı» degen habardy qabyldaǧandai eş şımırıkpeitın boldy. Şımırıkpegenı bylai tūrsyn, solai jasaǧandardy maqtan tūtyp, därıpteitın küige jettı.
Osydan kelıp bır bızdıŋ ǧana emes, bükıl dünie jüzı halyqtarynyŋ tarihyn jalpyǧa ortaq adamzattyq sana tūrǧysynan qaita zerdelep, myna jaryq düniege kelıp-ketıp jatqan ūrpaqtyŋ jer betınde ömır süruıne amanatqa berılgen az ǧūmyrdy (jüz jasaǧannyŋ özı, mäŋgılık tūrǧydan qaraǧanda, qas qaǧymdai ǧoi) adamzat balasy köruge tiıstı bar baqytty ielenıp, qauıp-qatersız, uaiym-qaiǧysyz erkındıkte ötkızuıne mümkındık tuǧyzar adamzattyq ortaq tanym-tüsınıktı qalyptastyruǧa jol aşar ötkennıŋ şyndyǧyn arqau etken tarihty jazudyŋ qajettılıgı tuyndaidy. Būl qajettılıktı jüzege asyru, bükpesız şyndyǧyn aitsaq, qazırgı taŋda qiynnyŋ qiyny.
Qoişyǧara SALǦARAŪLY
