Sanaǧa sılkınıs kerek

Nemese tırşılık tanym-tüsınıkten bastalady

(Būlardyŋ bärın saralap tanyp, bılu – arnaiy jeke zertteu­lerdıŋ taqyryby. Sondyqtan būl arada sol köp sebepterdıŋ bırı retınde öz halqymyzdyŋ  ötkenınen syr şerter köne jazba derekterdı zamana talabyna sai  ǧylymi tūrǧydan zerdelep, jazylǧan jailardyŋ şyndyǧy men jalǧandyǧynyŋ ara jıgın aşu arqyly oqyrmandardyŋ tanym talǧamyn, tüsınık sapasyn tärbielei alar şyn mänındegı bılımdı de bılıktı tarihşynyŋ joqtyǧy ekenın aitumen şektelemız).

Qazırgı bızdegı bar tarihşylar – keşegı otarlauşylardyŋ bodan eldıŋ jas ūrpaqtarynyŋ tegın bılmei teksız bolyp ösuın qamtamasyz etudı maqsat etken ūzaq merzım boiy jürgızılgen josparly zūlym äreketınıŋ nätijesı  retınde kezeŋdık belgılı bır äleumettık-saiasi oqiǧalardy zertteu özegı etıp alyp, sonyŋ negızınde taqyryptyq dissertasiia qorǧap, tarih ǧylymnyŋ kandidaty, doktory atanǧan tarihşylar. Olar – barly-joǧy sol özderı  zerttegen kezeŋde bolǧan  naqty bır  oqiǧanyŋ, ärı ketkende bır kezeŋnıŋ ǧana bılgırlerı. Solardyŋ ışınde «tarihşy» degen atqa sai bolu üşın öz betınşe ızdenıp, bılımın köterıp jürgen keibıreulerı bolmasa, olardyŋ bärın bırdei öz halqynyŋ arǧy-bergı tūtas tarihyn tübegeilı  zerttep, özderı tanyp bılgen  tarihşy ǧalymdar deu qiyn. Soǧan qaramastan,  olardy qazır bız «käsıbi tarihşylar» dep ataimyz…

Aitqanymyzdyŋ tüsınıktı boluy üşın naqty bır derek keltıre ketelık. Aitalyq, mysaly, «Qazaqstannyŋ Kommunistık partiiasy Sovet Odaǧynyŋ Ūly Otan Soǧysy kezeŋınde (1941-1945 j.)» («Kommunisticheskaia partiia Kazahstana v period Velikoi Otechestvennoi Voiny Sovetskogo Soiuza (1941-1945 g.)» degen taqyrypta doktorlyq dissertasiia qorǧap, käsıbi tarihşy ǧalym atanǧan adam osy zertteuı arqyly  qazaq halqynyŋ tūtas tarihyna qatysty özı nenı tanyp, nenı bıluı, bolmasa, özgege jaŋalyqty ne aityp, ne ūsyna aluy mümkın?!. Būl – barly-joǧy keşe ǧana bolyp ötken, dünie jüzı halyqtarynyŋ bırazynyŋ san milliondaǧan adamyn qandy qyrǧynǧa ūşyratqan, «soǧys» dep atalatyn 4-5 jylǧa sozylǧan, qasıretı mol, zūlmat bır oqiǧanyŋ ǧana tarihy ǧoi!.. dūrysy, tıptı,  bır oqiǧanyŋ tarihy da emes, Sovetter Odaǧynyŋ osy soǧysta jeŋıske jetuıne Qazaqstan Kompartiiasynyŋ qandai ūiymdastyruşylyq qabılet tanytqanyn därıptegen madaq baian ǧoi!.. Al osy adamnyŋ tarihşy bas maman retınde ūzaq jyldar boiy Ūlttyq Ǧylym Akademiiasynyŋ Tarih institutyn basqaryp kelgenı barşaǧa mälım.

Qazır bır ümıt eterlık jaǧdai: qoǧamnyŋ tarihi sanasyn dūrys qalyptastyryp, tüzep  almai tūryp, eldıŋ eŋsesın tıktep, erteŋınıŋ  igılıgıne bükıl halyqtyq ūmtylysty tudyrudyŋ asa kürdelı bolatyndyǧyn sezıngendıkten bolar, Prezidenttıŋ bastamasymen qazaq halqynyŋ, qazaq elınıŋ tarihyn, sonymen bırge älem halyqtarynyŋ tarihyn zamana talabyna sai, bügıngı jetılgen ǧylymnyŋ jetıstıkterıne süiene otyryp, öz halqymyzdyŋ dünietanymy negızınde jaŋaşa zerdelep, qazaqşa jazu qolǧa alynyp, osy baǧytta jūmys qarqyndy jürıp jatqan sekıldı

Ökınışke qarai, būl – tek osy bır  kısıge ǧana tän emes, keşegı Sovet imperiiasy qūlaǧanǧa deiın bodan elderdıŋ bärıne tän tarihşy mamandar daiarlaudaǧy qalyptasqan ortaq jaǧdai bolatyn. Olar da: partiia sezderı, besjyldyqtar, ekpındı qūrylys­tar, tyŋ köteru jäne basqa osylar tärızdı saiasi-äleumettık oqiǧalardyŋ tarihyn zerttep, «tarihşy ǧalym» atanǧandar. Solardyŋ soŋǧy ekeuınıŋ taqyryby: «Şymkenttıŋ sement zavodynyŋ tarihy» jäne «Şūbartau komsomol jastar brigadasynyŋ tarihy» dep atalady (Ä.Meŋdekenıŋ «Qazaq ädebietı» gazetınde  jariialanǧan syn maqalasy arqyly este qalypty. Q.S.).

Būl rette keşegı KSRO saltanat qūrǧan jetpıs tört jyl ışınde qazaq halqynyŋ san myŋjyldyqtardy qūraǧan ūzaq tarihyn tanuǧa qatysty  arnaiy zertteu jürgızıp, sonyŋ nätijesınde, eŋ bolmasa, bır adamnyŋ ǧylymi dissertasiia qorǧamaǧany, dūrysynda qorǧatpaǧany da zerdelı oqyrmanǧa bıraz jaidy aŋǧartsa kerek. Osyndai jaǧdaidan keiın qazırgı qaulap ösıp kele jatqan jas ūrpaqtyŋ ūlttyq ortaq tanym-tüsınıgın öz halqynyŋ şynaiy ömır täjıribesı negızınde qalyptastyruǧa mümkındık berer, önege alar tūtas tarihy qalai jazylmaq, ony kım jazbaq?!. Älı künge tanymdyq-teoriialyq tūrǧydan da, tarihi-filosofiialyq tūrǧydan da, tıptı, ädıstemelık tūrǧydan da tek özgelerdıŋ közqarasy negızınde jazylǧan, halqymyzdyŋ halyqtyq bolmysyn tanytpaityn jasandy tarihty «töl tarihymyz» dep maldanyp kele jatqanymyz – osynyŋ saldary. Bügıngı  tarihşylarymyz öz halqynyŋ tarihynan jan-jaqty habardar bolyp, ony tūtas tanyp bılmegen soŋ, sol özderı bılmeitınderı jönınde jazǧan özge elderdıŋ ǧalymdarynyŋ oi-tūjyrymdarynyŋ dūrysyn da, būrysynda sol küiı qabyldap, solardy ömırlık şyndyqtyŋ aiǧaǧy retınde jūrtqa ūsynuǧa mäjbür. Qazırgı taŋda özımızdıŋ töl tarihymyzǧa, äsırese, onyŋ köne zamandarǧa qatysty jasalynǧan tūjyrymdaryna bailanysty bailamdy bır tüiınge kele almai, ärqaisymyz är jaqqa tartyp, talasyp, özara qyzylkeŋırdek bolyp jatuymyzdyŋ da bır sebebı osynda jatyr. Basqany aitpaǧanda, tek naqty tūlǧa bır Şyŋǧys hannyŋ şyqqan tegıne qatysty dau-damaidyŋ arada toǧyz ǧasyrǧa juyq uaqyt ötkenıne qaramastan, älı künge naqty bır şeşımın tappai kele jatqany – osy aitylǧandardyŋ bır aiǧaǧy  bolsa kerek. Tüptep kelgende, otarlauşylardyŋ közdegen maqsaty osy edı ǧoi!..

Qazır bır ümıt eterlık jaǧdai: qoǧamnyŋ tarihi sanasyn dūrys qalyptastyryp, tüzep  almai tūryp, eldıŋ eŋsesın tıktep, erteŋınıŋ  igılıgıne bükıl halyqtyq ūmtylysty tudyrudyŋ asa kürdelı bolatyndyǧyn sezıngendıkten bolar, Prezidenttıŋ bastamasymen qazaq halqynyŋ, qazaq elınıŋ tarihyn, sonymen bırge älem halyqtarynyŋ tarihyn zamana talabyna sai, bügıngı jetılgen ǧylymnyŋ jetıstıkterıne süiene otyryp, öz halqymyzdyŋ dünietanymy negızınde jaŋaşa zerdelep, qazaqşa jazu qolǧa alynyp, osy baǧytta jūmys qarqyndy jürıp jatqan sekıldı. Būl bastamanyŋ maŋyzdylyǧy erekşe, mūny öz mänınde tüsıne bılgen jön.

Öz basym mūny, eŋ aldymen, tarihymyzdyŋ zamanynda türlı egosentrizmnıŋ zardabyna ūşyraǧan, aqauy mol syŋarjaq közqarastardyŋ jetegınde köp qiianatty bastan keşken derttı tarih ekenın tanyp, sol dertten jedel aiyqtyrudyŋ qajettılıgın jete tüsıngendıkten jasalyp jatqan maŋyzdy bır şara dep bılem. Sondyqtan būl mäselenı būǧan deiıngı jasap kelgenımızdei taǧy da kezeŋdık bır nauqandyq ıske ainaldyrmai, meilınşe asqan jauapkerşılıkpen, bılımdılıkpen, müddelılıkpen, janaşyrlyqpen asyqpai, aptyqpai tiianaqty jüzege asyru qajet. Būl rette daǧdylanǧan ädetpen är tarihi kezeŋdı özınşe paiymdaǧan tanymdyq jaŋalyǧy joq, europalyq tanym-tüsınıkpen jazylǧan, būrynnan bar belgılı jailardy qaitalaǧan jekelegen zertteu­şılerdıŋ maqalalarynyŋ basyn qūrap, bır jylda tarihymyzdyŋ tört tomdyǧyn (1998 j.), bes tomdyǧyn (2010 j.) şyǧaru sekıldı nauqanşyldyqtyŋ tük paidasyz, halyqtyŋ qarjysyn qūr tekke şaşyp, özımızdı özımız aldau ekenın ūqqan jön. Osy oraida būǧan deiın de töl tarihymyzdy töl bolmysynda tanu maqsatynda bır emes, bırneşe ret, atap aitqanda: «1998 jyldy arnaiy tarih jyly» dep  ataudan bastap, soŋy «Tarih tolqynynda», «Ruhani jaŋǧyru baǧdarlamalarymen» kömkerılgen bırneşe şaranyŋ naqty nätije bermei, aiqai-şuy mol kezektı nauqandy ıstıŋ bırı bolyp qalǧandyǧy bızge sabaq boluy tiıs. Bügıngı «qazaq halqynyŋ tarihyn qazaqşa jazu» bastamasynyŋ kün tärtıbıne qaiyra qoiyluy da osy aitylǧandardyŋ şyndyq ekenın däleldei tüsedı.

Būl arada, aldymen, bastama iesı – el Prezidentınıŋ  qazaq tarihyn nege «qazaqşa jazu kerek» degen talabynyŋ mänın zerdelep alu qajet. Prezident mūny, basqany bylai qoiǧanda, sovettık kezeŋdegı jäne Täuelsızdıkke ie bolǧannan bergı uaqytta jaryq körgen qazaq tarihynyŋ köp tomdyqtarynyŋ qazaqşa jazylǧanyn bılmegendıkten aityp otyrmaǧany anyq (bälkım, tarihtyŋ orysşa jazylyp, qazaqşaǧa audarylǧanyn bılgendıkten de boluy mümkın). Qalai bolǧanda da, mūndaǧy «qazaqşa jazu» degennıŋ  mänı – qazaq tarihyn osy künge deiın qazaq halqynyŋ ūrpaǧyn töl bolmysynan aiyryp, ata jolynan taidyryp, mäŋgürttendıru maqsatyn közdegen europalyq, qaldy orystyq tanym-tüsınıkpen jazudan bas tartyp, ata-babalarymyz qalyptastyrǧan salt-dästürımız negızınde qazaqy tanym-tüsınıkpen jazu qajet degendı bıldırse kerek. Sonda ǧana tarih jastardy ūlttyq önege ülgısınde tärbieleitın taǧylym mektebıne ainalmaq. Qazırgı taŋda bızge auadai qajet tarih ta osylai jazylǧan tarih, är deregı  ǧylymi sūryptaudan ötkızılıp, ömırlık şyndyq negızınde qorytylyp jazylǧan  tarih.

Qazırgı qoldanystaǧy «Qazaqstan tarihy» dep atalatyn, Ş.Ş.Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia instituty men Ä.H.Marǧūlan atyndaǧy Arheologiia instituty bırıgıp şyǧarǧan köne zamannan bügınge deiıngı kezeŋderdı qamtityn köp tomdyqtar būl talapty ötei almady. Onyŋ sebebı de san aluan. Olardy da sanamalap saralau – arnaiy jeke äŋgımenıŋ taqyryby. Sondyqtan oqyrman uaqytyna qiianat jasamas üşın sol köp sebeptıŋ bastylarynyŋ bırıne toqtalsaq, aldymen, būl köp tomdyqtarda qazırgı «qazaq» dep atylyp jürgen halyqtyŋ ata tegınıŋ kımder ekenın, olardyŋ qaşan, qaida paida bolǧanyn, bügıngı ielenıp otyrǧan jerın qai zamannan berı mekendep kele jatqanyn, myna jer betındegı myŋdap sanalatyn basqa halyqtardan erekşeler qandai halyqtyq qūndylyqtary baryn tanytar naqty derektıŋ joqtyǧynan bastaǧan jön. Köp tomdyqtyŋ alǧaşqy tomy: «Ejelgı tas ǧasyry (poleolit) däuırındegı Qazaqstan», «Jaŋa tas ǧasyryndaǧy (neolit, eneo­lit) Qazaqstan», «Qazaqstan ertedegı däuırde» dep atalatyn tarihymyzdy tüp-tamyrynan taratyp, tügel tanuǧa ümıttendırer taraularmen bastalǧanymen, būlardan bügıngı «qazaq» dep atalǧan halyqtyŋ tüptegı «e-e, osylar eken ǧoi», «olar osylai qalyptasyp, osylai ömır sürgen eken ǧoi» degızer tanymdyq naqty bır mälımet tappaisyz. Mūndaǧy  «Qazaqstan» atauy qaitalana aitylyp, naqty körsetılgenımen, onyŋ būl qoldanystaǧy bıldırer ūǧymy – qazaq elı men halqyna qatysty emes, olardyŋ qazaq atalǧannan keiın ielenıp otyr­ǧan bügıngı jerıne, sol jerden tabylǧan tas, mys däuırlerıne jatatyn zattyq aiǧaqtar jönınde ǧana. Būl zattyq aiǧaqtardyŋ naqty iesı  kımder? Ony tap basyp tanu qiyn. Şamasy, bälkım, tarihtyŋ «Qazaq halqynyŋ tarihy» dep atalmai, «Qazaqstan tarihy» ataluy da sodan şyǧar. Öitkenı «Qazaqstan» – halyqtyŋ emes, osydan bes jarym ǧasyr būrynǧy jūrtynan jeke bölınıp şyǧyp, «qazaq» degen atpen öz aldyna jeke memleket qūrǧan türıkterdıŋ bır būtaǧynyŋ meken etken jerınıŋ, elınıŋ atauy ǧoi. Al qazırgı taŋda bızge keregı qazaq halqynyŋ özınıŋ töl tarihy emes pe?!.

Zerdelep körıŋız: este joq eskı zamandarda qazırgı Qazaqstan jerın kımder meken etpedı?!. Tas däuırınen bergı kezeŋderdegı Batys­tan Şyǧysqa, Şyǧystan Batysqa qarai jöŋkılgen halyqtardyŋ belgısızın bylai qoiyp, tarihqa belgılı aituly qonys audarulardyŋ özı qanşama… Naqty bır būltartpas aiǧaǧy bolmasa, qazırgı Qazaqstan jerındegı jerasty qyrtysynan, eskı molalardan tabylǧan adamnyŋ qaŋqa süiekterı men tas qūraldardyŋ, taǧy basqa zattardyŋ iesı Ūly dalany mekendegen ejelgı halyqtardyŋ kez kelgenınıŋ, tıptı, Jer şarynyŋ arǧy betındegı maiialar men astekterdıŋ  arǧy ata-babalary boluy da bek mümkın ǧoi. Öitkenı olardyŋ da tüp atalarynyŋ Aziiadan ketkendıgın qazır ǧylym däleldep berdı emes pe?! Olai bolsa, olardyŋ da tüp atalarynyŋ bır kezde osy Qazaqstan jerınde bolmaǧanyna kım kepıl? Osyndai jaǧdaida, qazaqtardyŋ arǧy babalarynyŋ qazırgı Qazaqstan jerın tas däuırınen berı mekendep kele jatqanyn, bolmasa,  syrttan qonys audaryp kelıp, osy jerde qaşannan berı tūraqtap qalǧanyn naqty anyqtap, bılmei tūryp, qazırgı jerımızden tabylǧan tas jäne mys däuırlerıne tän zattyq aiǧaqtardy qalaişa ielenıp, sol arqyly qazaq halqynyŋ naqty  şynaiy tarihyn jazuǧa bolady?!.

Jalpy baǧzy zamandardyŋ aiǧaǧy etıp ūsynylar arheologiialyq qazba derekter sol kezde ömır sürgen halyqtardyŋ qai-qaisysynyŋ bolsyn bolmysyn tanytar naqty tarihynyŋ şyndyǧyn aşyp bere almasa kerek. Ol tek belgılı bır kezeŋ tarihyn tanuda ǧasyrlar tozaŋy bürkep, közden de, köŋılden de tys qalǧan keibır kömeskı jailardyŋ şyndyǧyn anyqtauǧa septıgın tigızer janama derekteme retınde ǧana qyzmet etedı. Mūnyŋ syrtynda olardyŋ qūndylyǧy, negızınen, zattyq aiǧaqty tapqan arheologtardyŋ bılımı men bılıgıne, öz ısıne degen adaldyǧyna da bailanysty ekenın de esten şyǧarmaǧan jön. Arheologiialyq materialdardy ärtürlı qisynmen interpretasiialauǧa bolatyny da qazır köpke mälım. Tıptı ataq-daŋq üşın aramzalyqqa baryp, qazba jūmystary kezınde özı tapqan ejelgı maimyldyŋ süiegın eşkımge bıldırmei, öz zerthanasynda türlı öŋdeuden ötkızıp, adamnyŋ süiegıne beiımdegennen keiın tabylǧan jerıne qaita aparyp kömıp tastap, arada on jyl ötken soŋ, jaŋadan arnaiy ekspedisiia jasaqtap baryp, qaita qazyp alyp, alǧaşqy adamnyŋ (pitekantroptyŋ) qaŋqasyn tapqan tūŋǧyş maman retınde tarihqa engen, tek arada köp jyldar ötkenen keiın aqiqaty anyqtalyp, bärı belgılı bolǧannan keiın ǧylymi ortaǧa  masqara bolǧan gollandiialyq arheolog E.Diubua tärızdılerdıŋ de bolǧany barşaǧa belgılı ǧoi.

Osy tärızdes keleŋsız jailar eskınıŋ kuägerı delınetın köne jazbalar töŋıregınde de barşylyq. Būǧan dälel retınde, tıptı, berıdegı – HVIII ǧasyrdyŋ basynda Kionnigsberg qalasynda I-şı Petr patşanyŋ tapsyrmasymen Resei imperiiasynyŋ bilık basyna kelgen Romanovtar äuletınıŋ müddesı tūrǧysynan qaita öŋdelıp, arnaiy şaqyryp aldyrylǧan nemıstıŋ üş bırdei tarihşy ǧalymyna (G.Z.Baier, A.L.Şlioser, G.F.Miller) europalyq qalypqa tüsırılgızılgen Radzivillov jylnamasynyŋ köşırmesın aitsaq ta jetkılıktı. Osy köşırme nūsqanyŋ keiıngı orys tarihynyŋ bırden-bır basty derekközıne ainalǧany da, orystyŋ köne tarihy osy üş nemıstıŋ qolymen  jazylǧany da jūrtqa aian. (qaraŋyz: G.V.Nosovskii, A.T.Fomenko. Pravilno li my ponimaem istoriiu. T. II. M. 2001. Str. 36-50).

Qoişyǧara SALǦARAŪLY