Jasy ūlǧaiǧan qariialardyŋ ūmytşaq bolyp, aqyl-esınıŋ kınäraty bolsa «şarşapty, aljydy» dep jatamyz. Keibırınıŋ nauqasy dendese, medisinalyq tılmen aitqanda, «demensiia» deidı. Būl sözı latyn tılınen şyqqan de (tömen) jäne mens (aqyl) sözderın bıldıredı. Onyŋ sözbe-söz maǧynasy – psihikalyq auytquşylyq, qūldyrau midyŋ jüre paida bolǧan organikalyq zaqymdanuynan tuyndaityn özgerıs. Negızınen, 65 jastan asqan adamdardyŋ arasynda paida bolady.
Täueldılık tuyp jürmesın
Sifrlyq tehnologiialardy belsendı qoldanuymyzdyŋ aqyry, virtualdy keŋıstıkke közsız enudıŋ soŋy midyŋ damuyndaǧy eleulı qauıptı özgerısterge alyp kelıp, ony ǧalymdar «sifrlyq demensiia» dep atady. Būl – midyŋ kognitivtık funksiialarynyŋ būzyluyn jäne onyŋ jeke bölıkterınıŋ zaqymdanuyn bıldıretın diagnoz. Būl jerde aqyl-oi qabıletı tömendeidı, aqyrynda jüikesı jūqarǧandyqtan, jasuşalar öledı. Sandyq demensiia gadjetterdı mölşerden tys qoldanudyŋ kesırınen on men otyz jas aralyǧyndaǧy adamdarda kezdesetın bolypty. Alǧaş ret mūndai diagnoz Oŋtüstık Koreiada 2007 jyly mektep oquşylaryna qoiyldy, sol kezde olardyŋ miynda bolǧan özgerıster kärılık demensiianyŋ barlyq belgısın anyqtady. Dereu dabyl soqqan koreilık därıgerler zamannyŋ dertıne «sifrlyq demensiia» degen anyqtama berdı. Seuldegı midy damytu ortalyǧynyŋ doktory B.Dji-uonnyŋ aituynşa, jaŋa sifrlyq tehnologiialarǧa täueldılık midyŋ qalypty damuyna kedergı keltıredı, öitkenı atipikalyq prosester jüredı: negızınen, sol jaq jarty şar damidy, al oŋ jarty şar älsız damyp, nemese damymaǧan küiınde qalady. Onyŋ aqyry 15 paiyz jaǧdaida sifrlyq demensiiaǧa äkeletının aitty.
Rasynda da barlyǧymyz «syzdy jerdı» basyp jür ekenbız. Aŋǧaryp qaraŋyz, şamadan tys aqparattyq jüiemen jūmys ısteimız. Ekı qolymyz pernetaqtada, oiymyz basqada, bır közımız smartfonda bolsa, bır közımız kompiuter ekranynda. Bır aqparattan ekınşısıne jyldam oiysyp, arasynda äleumettık jelılerdı bır şarlap, qaptaǧan chattarda jauap beresız, ol azdai miǧa salmaq salyp teledidardan serial köresız. Sodan mi şarşamaǧanda ne ısteidı? Äbden sılkılep jastyqqa bas qoiǧanda kündız ne ıstep, kımge ne degenımızdı, tıptı chattarǧa jazǧanymyzdy da ūmytyp otyramyz.
Tıptı eŋ qymbat, soŋǧy ülgıdegı joǧary däldıktegı kompiuterdıŋ özı bırneşe baǧdarmalamany bır mezette qatar qosqanda, jürısınen jaŋylyp, tūralap qalady ǧoi. Miymyz da kün saiyn aqparat aǧynynyŋ astynda qalyp, ony qorytuǧa ülgermei jatady. Eger tünde tynyş ūiyqtauǧa jäne demaluǧa uaqyt jetkılıksız bolsa, onda jüike, jüregımız syr berıp qalady. Adam balasy köp uaqytyn ūiqymen ötkızetını ras, osy kezde mi tynyǧyp, künı boiǧy aqparatty igeredı jäne öŋdeidı, ony belgılı bır täjıribege, bılımge ainaldyrady. Midyŋ negızgı jūmysyna kırısuge mūrşa berıp jatyrmyz ba?! Qazırgı adamnyŋ miy jiı älsırei bastaityny taŋqalarlyq emes. Ne ısteu kerek? Aurudyŋ aldyn aluǧa qandai amal bar jäne būl aurudy qalai emdeuge bolady?
Sandyq demensiiany emdeudıŋ qarapaiym ädısterı tanys aqparat közderınen uaqytşa oqşaulanudy qamtidy. Aiyna bırneşe märte 48 saǧat boiyna smartfonnan, teledidardan jäne kompiuterden bas tartu kerek. Demalys künderı jūmystan tek qoldy emes, basty da bosatyŋyz. Üirenşıktı bailanys qūraldaryn üide qaldyryp tabiǧat aiasyna ketıŋız, dalaǧa baryŋyz. Özıŋızdı bır künnıŋ dürbeleŋınen azat etıp, şamadan tys aqparat aǧynynan oqşaulaŋyz. Şamadan tys jüktemenı joiu mi-oilau jüiesın qalypqa keltırudıŋ alǧaşqy qadamy bolady.
Smartfondy alyp, ony sūr reŋk rejimıne qaitaryŋyz, būl smartfonǧa täueldılıktı joiuǧa kömektesedı jäne tynyştandyratyn äserge ie. Demalys degende sport türınen ada jai jatys bolǧany jön. Qalanyŋ syrtyna şyǧyp, keşkısın ot jaǧyp, sonyŋ jalynyna qarap otyryp ta jüikenı tynyştandyruǧa bolady. Esıŋızde bolsyn, ädettegı aqparat közderınen tolyq bas tartu kerek. Ökınışke qarai, «Men tek hattarǧa jauap beremın» nemese bır tekserıp qoiaiyn degendei tırlık dertke kömektespeidı.
Şyrmalǧan jelı – ol da bır kesel
Būl – mäselenıŋ bır jaǧy. Soŋǧy elu jyldyqta jahandanu örmegıne şyrmalǧanymyz sonşama sifrlyq ömırmen naqty ömırdıŋ arajıgın ajyrata almai qaldyq. «İnternet-siorfing» degen ädet şyqty. Ol degenımız – türlı veb-sait, äleumettık jelıde közımızdı kıdırtpesten şarlap, ǧalamtordyŋ örmegıne şyrmala beremız. Köz maiyŋdy sarqyp maqsatsyz sapyrǧan aqparattardan alaryŋyz az.
2000-jyldar älemdı virtualdy qairaŋǧa köbırek batyrdy. Būl äleumettık jelıler men gadjetterdıŋ belsendı damuy bügıngı künge deiın jalǧasyp, şekten şyǧyp barady. Eger būryndary telefonǧa üŋılgen adam közge oǧaş körınse, bügınde smartfonnan bas almaitynnyŋ bırı özımızbız. Osylaişa «gadjettık täueldıler» qataryn toltyrǧandy bılmei qalyppyz. Tıptı, bız siiaqtylarǧa arnaiy termin aşypty. «Gadjettık täueldılık» – ol adamnyŋ mobildı qūrylǧylarǧa täueldılıgı. Odan arylu qiyn, al eŋ ökınıştısı, gadjetterge täueldılerdıŋ arasynda eŋbektegen baladan bastap, jetpıstı eŋsergen qariialar da bar.
Äsırese, oquşy jastardyŋ da qoldary telefonǧa jabysyp qalǧan. Telefonyn tartyp alsaŋ bas qysyp, mazasy ketedı. Ekı qoly kesılgendei äreketsız qalady. Onyŋ da ǧylymi atauy bar. Nomofobiia, iaǧni telefonyn bır jerde qaldyryp ketuden qorqu degen sözdıŋ basqa ärıpterınen qūralǧan. «No mobile phone phobia». Al endı bılım beru üderısın sifrlandyru oquşylardyŋ miyna qarsy şabuylmen teŋestıruge bolmai ma? Būl oquşylardyŋ oilau qabıletterıne, är närsenı baǧalai alatyn talǧamynyŋ, aqparat aǧynyndaǧy baǧdarynyŋ tömendeuıne äser etedı. Mūnyŋ bärı ıs jüzınde balada «kliptık oilau» dep atalatyn närsenıŋ şoǧyrlanuyna äkeledı. Olar qysqa telehabarlar, beineklipter, ärtürlı jarqyn beineler. Üzdık-üzdık beinelerdı qabyldau arqyly qorşaǧan älemdı qabyldaudyŋ erekşelıgınen ajyraidy. Sonymen bırge qorşaǧan dünie bırtūtas retınde qabyldanbaidy eşqandai logikalyq bailanyssyz bırın-bırı almastyratyn oqiǧalardyŋ şaǧyn bloktary türınde ǧana qabyldanady. Sonymen qatar, qazırgı zamanǧy balalar az oqidy jäne oqyǧanyn jaqsy esıne tüsırmeidı, oqyǧandarynyŋ maǧynasyn tüsınbeidı jäne jaqynda üiretkenderın öte tez ūmytady. Oǧan da tıkelei äser etken – sifrly älem.
Syrt közben qarǧanda jai ǧana telefonǧa üŋılu bolsa da, balanyŋ miynda qandai prosesterdıŋ jüruıne äser etıp jatyr degen sūraqty anyqtap alaiyq.
Mäselen, qazırgı zamanǧy bılım beru keŋıstıgın sifrlandyrudyŋ anyqtalǧan saldarynyŋ bırı balalardaǧy jüielık jäne analitikalyq oilaudy joiu bolyp tabylady: mi bolaşaq beinesın qūru jäne säikesınşe aldyna maqsat qoiu qabıletın joǧaltady. Qaşyqtyqtan bılım beru formatyn dästürlı formatpen bırıktırıp, sonymen qatar ekınşısın bırınşıge auystyrǧan jaǧdaida studentterdıŋ sapaly oilau prosesın jüzege asyruǧa ketetın uaqyt ūdaiy qysqarady. Oqşaulanu prosesınde adamdarmen şynaiy qarym-qatynastyŋ ornyna ärtürlı gadjetterge artyqşylyq bere otyryp, adam özın-özı öltıruge beiımdılık pen depressiia körınısterınıŋ damuymen sipattalatyn «sifrlyq autizm» ındetın bastan keşırıp, äleumettık bailanystardy sezınbesten būzady. Agressiia, äleumettık qyraǧylyq jäne ışkı şielenıs, konformizmge beiımdılık osydan şyǧady. Olar öz qatarlarymen, ainalasyndaǧy adamdarmen aralasa almaidy, qalypty qarym-qatynas ornata almaidy. Özgenıŋ qunyş-renışıne beijai qarap, basqa adamnyŋ ışkı älemıne qyzyǧuşylyqty joǧaltady.
İnternettegı aqparattarǧa qarap otyrsaq, soŋǧy jyldary ǧalymdar mi ısıgı, leikoz, jürek-qan tamyrlary aurulary, kognitivtı disfunksiialar, psihozdar, qant diabetı qaupın arttyratyn elektromagnittık säulelenu qaupı turaly eskertedı. Sifrlyq täueldılık adamnyŋ immundyq jäne reproduktivtı jüienıŋ būzyluyna, qalqanşa bezınıŋ aurulary, büirek üstı bezderı, epifiz, jürek-tamyr jüiesı, gormonaldy būzylular, astma, sozylmaly depressiia, jüike jüiesınıŋ aurularyna jetkızedı. Sūmdyq. Al bızde sifrlanbaǧan närse qaldy ma?!
Damyǧan elderde gadjetke täueldılıkten emdeitın klinikalar aşyla bastapty. Alǧaşqy pasientterı – mektep oquşylary. Bızdıŋ därıgerlerdıŋ Būdan habary bar ma eken?!
