Ukrainada soǧys bastalǧaly Qazaqstannyŋ teŋgesı qūnsyzdanyp qana qoimai, elde zat baǧasy da kürt örlei bastady. Äsırese, el astanasy Nūr-Sūltan qalasynda keibır azyq-tülık türlerıne baǧa saǧat saiyn özgergen jaǧdai baiqaldy. Reseidıŋ qant önımderın eksporttauǧa şekteu qoiuyna ılese elordada qant baǧasy kilosyna 600 teŋgege deiın köterıldı. Osyǧan bailanysty Ükımet Daǧdarysqa qarsy şaralar jönındegı jedel ştab qūryp, şūǧyl jūmysqa kırıstı. Şyǧys Europadaǧy şielenısten bastau alǧan būl daǧdarys bükıl älemge yqpal etıp, pandemiianyŋ äserınen älsırep qalǧan älemdık ekonomikaǧa jyǧylǧan üstıne jūdyryq bolyp tidı. Endeşe Ukraina soǧysy älem ekonomikasyna qandai özgerıs äkeldı? Sanksiia saldarynan Resei qandai şyǧynǧa batuy mümkın? Ol Qazaqstan ekonomikasyna qalai äser etedı degen taqyrypty tarqatyp köreiık.
Ukraina soǧysy bastala salysymen, AQŞ bastaǧan batys elderı Mäskeudı sanksiianyŋ astynan alyp, Resei äp-sätte älemde eŋ köp sanksiia salynǧan elge ainalyp şyǧa keldı. Atap aitqanda, 22 aqpannan bastap Reseige 2800-ge juyq şekteu engızıldı. 2014 jyldan bastap eseptesek, körşı elge salynǧan sanksiialardyŋ sany 5,5 myŋnan asyp tüsken. Būl İran, Siriia, Soltüstık Koreia jäne Venesuela elderıne salynǧan būǧaudan äldeqaida köp.
Resei ekonomikasy tūralai ma?
2014 jyldan bastap sanksiia sadaǧyna ılıngen Resei ekonomikasy ötken 8 jylda da bıraz qiynşylyqty bastan keşırdı. Alaida būl jolǧy jazalardyŋ jönı bölek. Iаǧni būǧan deiın auyrdyŋ üstımen, jeŋıldıŋ astymen eptep kün körgen Resei būl joly diplomatiialyq jaqtan da, ekonomikalyq jaqtan da, sauda-sattyq jaǧynan da älemnen oqşaulanyp qaldy. Mäselen, Resei bankterınıŋ halyqaralyq SWIFT jüiesınen şyǧaryluy qazırgıdei damyǧan däuırden bır-aq künde ötken ǧasyrdyŋ 80-jyldaryna qaitqanmen bırdei. Öitkenı qazır eşbır memleket älemdık naryqqa aralaspai, jeke dara ömır süre almaidy. Kerısınşe älem elderınıŋ ekonomikasy da bır-bırıne bailauly. Halyqaralyq SWIFT jüiesı de – osy qajettılıkten paida bolǧan tölemdık platforma. 1973 jyldan bastap qoldanysqa engen būl jüienı qazır älemnıŋ 200-ge juyq elınde 11 myŋnan astam qarjy institutty paidalanady. Demek, Resei bankterınıŋ būl jüieden şyǧarylyp tastaluy – älemdık saudaǧa aralasuyna tosqauyl qoiyldy degen söz. Kerek deseŋız, Resei ırgesınde otyrǧan Qazaqstan siiaqty eldermen de sauda-sattyqty elektrondy türde räsımdei almaidy, bylaişa aitqanda, körşı el kompaniialary būdan bylai tek qolma-qol aqşamen sauda jasasuǧa, dollarmen esep aiyrysuǧa mäjbür. Būl – Reseidegı kompaniialar men olardyŋ şeteldık klientterı üşın, äsırese, olar importtaityn mūnai men gaz satyp aluşylar üşın kütpegen jaǧdai.
Ärine, osydan būryn SWIFT jüiesınen İran elı de ajyratylǧan. Alaida Resei – İranǧa qaraǧanda ekonomikasy ırı el. Älemnıŋ qarjy qauymdastyǧynda da oiyp tūryp oryn alǧan. Sondyqtan SWIFT jüiesınen ajyrau İranǧa qaraǧanda, Reseige qatty äser etedı. Mamandardyŋ SWIFT jüiesınen ajyratu Resei ekonomikasyna küirete soqqy beretın «iadrolyq bomba» dep baǧalauynyŋ syry osynda. Soŋǧy jyldary Resei SWIFT-ten ajyratylǧan jaǧdaida oryn alatyn qiyn kezeŋderden, auyr soqqydan qalai ainalyp ötuge bolatynyn da qarastyrǧan. Onyŋ mysaly retınde reseilık SPFS tölem jüiesın atauǧa bolady. Qazır el ışındegı audarymdardyŋ 20 paiyzy osy jüie arqyly jüzege asyrylady, bıraq habarlamalardyŋ kölemı şekteulı, tranzaksiialar tek jūmys künderı ǧana jüzege asyrylady.
Sonymen qatar, Resei Ortalyq bankınıŋ 630 milliard dollar aktivınıŋ 56 paiyzy būǧattaldy. Būl şekteu atalǧan banktıŋ rubl baǧamyn ūstap tūru mümkındıgınen aiyrdy. Osydan keiın rubl tarihta bolyp körmegen deŋgeide qūnsyzdanyp, bır dollarǧa şaqqandaǧy baǧamy 130 rublge deiın qūldyrady. Zat baǧasy şaryqtady. Eŋ qauıptı jerı būl jolǧy sanksiia Resei bilıgıne jäne el ekonomikasynyŋ tıregı bolǧan negızgı salalarmen ǧana şektelmei, Resei basşysy Putinnen bastap oligarhtarǧa deiın ekonomikalyq qūrsauǧa ılındı. Şeteldegı mal-mülkı būǧattaldy. Būl degenıŋız, Resei ekonomikasynyŋ qosalqy qan tamyrlaryn da buyp tastaǧanmen bırdei. Osydan keiın-aq şeteldıŋ «Makdonalds», «Adidas» siiaqty kompaniialary da Resei naryǧynan kete bastady. Maşina öndırısımen ainalysatyn alpauyt kompaniialar da Reseige kölık jetkızudı toqtatty. Būl körşı elde jūmyssyzdyqty asqyndyryp, öndırıs oşaqtarynyŋ jabyluyna äkelıp soqty. Tek «Makdonaldstyŋ» jabyluynyŋ özınen 62 myŋ adam jūmyssyz qaldy.
Bastapqyda, Batys elderı Resei gazyn Europaǧa jetkızetın 11 milliard AQŞ dollary jūmsalǧan joba – «Soltüstık aǧyn – 2» gaz qūbyryn sertifikasiiadan ötkızudı toqtatqany bolmasa, Resei gazy men mūnaiyna şekteu qoimaǧan edı. Alaida soŋǧy künderı AQŞ Mäskeu gazy men mūnaiynan bırjola bas tartty, Euroodaq ta Resei gazy men mūnaiyna täueldılıkten qūtyludyŋ jolyn qarastyra bastady, Ūlybritaniiada jyl soŋyna deiın Reseiden mūnai-gaz importtaudy toqtatatynyn jetkızdı. Osylaişa Mäskeu ekonomikasynyŋ qan tamyry bolǧan qara altyn men kögıldır otynǧa da qater töndı. G7 el toby Reseidı «jeŋıldık jasalatyn elder» qatarynan şyǧaryp tastady. Būl – Reseidıŋ import-eksport tauarlaryna salyqtyŋ da artqanynyŋ belgısı.Qysqasy, būl retkı sanksiialardyŋ qamtymaǧan salasy qalmaǧanyn eskersek, körşı el ekonomikasynyŋ taǧdyry qyl üstınde tūr. Tıptı būl Resei ekonomikasynyŋ bükıldei küireuıne äkelıp soǧuy äbden mümkın deidı mamandar. Öitkenı Reseidıŋ Qytai naryǧynan basqa senerı qalǧan joq, bıraq būl baǧyttaǧy sauda-sattyqtyŋ da bolaşaǧy būlyŋǧyr. Iаǧni Qytai älemdık ekonomikadan oqşaulanyp, Resei üşın öz müddesın qūrbanǧa şalmauy da mümkın.
Būl öz kezegınde Qazaqstanda öndırıletın tauarlardyŋ baǧasyn da qymbattatady. Bylaişa aitqanda, Resei azamattary endı köp tauardy Qazaqstannan aluy mümkın. Al Reseide jūmys aqysy da, jalaqy da Qazaqstannan joǧary ekenın eskersek, bızdegı zat baǧasy bolaşaqta Resei naryǧymen teŋesedı nemese odan asyp tüsedı
Älemge qalai äser etedı?
Qarjy salasynan bastap, kiım-keşek, azyq-tülık salasyna deiın şarpyǧan būl sanksiialardyŋ Resei ekonomikasyna ǧana emes, bükıl älemge soqqy bolyp tietını aidan anyq. Qos jüzdı qanjar sekıldı sanksiia salǧan elderdıŋ ekonomikalyq müddesı de ziianǧa ūşyraidy. Qazırdıŋ özınde mamandar būl teketıresten älemdık ekonomikaǧa 400 milliard dollar şyǧyn keluı mümkın dep dabyl qaǧuda.
Soǧys pen sanksiianyŋ äserınen mūnai men gaz baǧasy kürt qymbattap, mūnaidyŋ baǧasy 140 dollarǧa juyqtasa, gaz baǧasy bır aptaǧa jetpei 35 paiyz qymbattady. Būl – soŋǧy 10 jyldaǧy rekordtyq körsetkış. Europa elderı özıne qajettı tabiǧi gazdyŋ 40 paiyn, 25 paiyz mūnaidy Reseiden alady. AQŞ-qa 7 paiyz, Ūlybritaniiaǧa 5 paiyz mūnai Reseiden keledı. Demek, mūnai-himiia salasyna salynǧan sanksiialar Reseige ǧana auyr tiıp otyrǧan joq, bükıl älemge äser ettı. Ärine, İran men Venesuelaǧa salynǧan sanksiialardy jeŋıldetılu (qazır qarastyrylyp jatqan mäsele) mūnai men gazdyŋ qymbattauynyŋ aldyn aluǧa septıgın tigızuı mümkın, bıraq osy bır jylda Resei gazy men mūnaiyna baǧyttalǧan sanksiianyŋ älemge salatyn salmaǧy da jeŋıl bolmaidy.
BŪŪ-nyŋ Azyq-tülık jäne auyl şaruaşylyq ūiymynyŋ mälımdeuınşe, Ukrainadaǧy soǧystyŋ äserınen halyqaralyq naryqtaǧy azyq-tülık pen jem-şöptıŋ baǧasy taǧy da 22 paiyz qymbattaǧan. Sonyŋ saldarynan auzy asqa jarymaityn adamdardyŋ sany ösedı dep boljap otyr osy ūiymnyŋ sarapşylary. Onyŋ üstıne Resei de, Ukraina da – älemge astyq eksporttaityn ırı elder. BŪŪ mälımetı boiynşa, Resei älemdegı eŋ ırı bidai eksporttauşy eldıŋ bırı bolyp tabylady. Iаǧni Resei men Ukrainanyŋ bidai eksportynyŋ jalpy kölemı älemdık eksporttyŋ törtten bır bölıgın qūraidy. Mäselen, Ukraina bidaiy men jügerısınıŋ 40 paiyzdan astamy Taiau Şyǧys pen Afrikaǧa eksporttalady. Al qazır Ukraina dalasynda soǧys älı jürıp jatyr, egın salyp, jer jyrtatyn er-azamattardyŋ bärı soǧysta. Demek, biyl şetelge satpaq tügılı, Ukrainanyŋ özınde astyq tapşylyǧy tuuy mümkın. Osyǧan bailanysty Ukrainadan astyq satyp alatyn 14 eldıŋ qazırdıŋ özınde basy qata bastady. Äsırese, elıne qajettı astyqtyŋ 70 paiyzyn Resei men Ukrainadan satyp alatyn Egipet pen Türkiiaǧa ülken qiynşylyq bolǧaly tūr. Demek, kölık şyǧyndarynyŋ artuy, energiia baǧasynyŋ kürt ösuı, tyŋaitqyştyŋ qymbattauy, aua raiynyŋ qolaisyzdyǧy jäne jūmys küşınıŋ jetıspeuşılıgı bükıl älemdegı azyq-tülık öndırısın tyǧyryqqa tırep otyr. Onyŋ üstıne, Astyq jönındegı halyqaralyq keŋestıŋ derekterıne säikes, älemdık azyq-tülık qory besınşı jyl qatarynan qysqaruda. Reseidıŋ Ukrainaǧa basyp kıruı azyq-tülıktıŋ älemdık baǧasynyŋ odan ärı ösuıne äkeledı jäne aştyq mäselesın būryn-soŋdy bolmaǧan deŋgeige jetkızedı. Osyǧan bailanysty BŪŪ Düniejüzınde şamamen 45 million adam aştyq aldynda tūr degen boljam jasap otyr.
Qazaqstanǧa qanşalyq qauıp bar?
Körşı elge salynǧan sanksiia men älemdık daǧdarys import saudasynyŋ 40 paiyzdan astamy Reseige täueldı, bır ekonomikalyq odaqtyŋ ışınde ömır süretın Qazaqstanǧa da oŋai soqpaidy. Batys elderı bızdıŋ elge tıkelei sanksiia salmasa da, Qazaqstan ekonomikasy da būdan auyr soqqy alady. Öitkenı mamandardyŋ aituynşa, Kedendık Odaq pen Euroodaq arqyly bızdıŋ tauarymyzdyŋ 94%-y Resei arqyly keledı. Demek, Reseide aldaǧy uaqytta tauar tapşylyǧy tuuy äbden mümkın. Būl öz kezegınde tūrmystyq kerek-jaraqtyŋ denın Resei men Qytaidan satyp alyp otyrǧan bızdıŋ eldı de ainalyp ötpeidı. Qytaidan kırgızsek te Resei Keden odaǧy arqyly keden salyǧyna ortaqtasatyndyqtan, tauar baǧasy barǧan saiyn qymbattamasa, arzandamaidy. Sol sebeptı bızdıŋ elımızdı ekonomikalyq tūrǧydan alda ülken synaq kütıp tūr. Tıptı «Reseimen bırge bızdıŋ elımız de qūrdymǧa kete me?» dep alaŋdap otyrǧan ekonomister de joq emes. Bır ǧana mysal aitaiyq, avtokölık öndıretın kompaniialardyŋ Reseige kölık jetkızudı toqtatuy Qazaqstanda da kölık baǧasyn aspandatyp jıberedı. «Toiota kamri» syndy maşinalardyŋ baǧasy 26-30 million teŋgege deiın köterılıp şyǧa kelgenı – sonyŋ aiǧaǧy.
Degenmen, Resei mūnai-gazyna sanksiia salynǧannan keiın, Qazaqstan mūnaiy men gazyna sūranys artuy mümkın. Alaida bızdıŋ būl önımderımız de Resei qūbyrlary arqyly tasymaldanady. Al Aqtau arqyly tasymaldanatyn mūnaidyŋ mölşerı 3 paiyz ǧana. Aqtauǧa deiın mūnai jetkızetın kölık te jetıspeidı, odan ärı tasymaldaityn tankerımız de joq. Atasu-Alatau saǧasy (Alaşanhai) arqyly tasymaldanatyn 1 million tonna mūnai qūbyrynyŋ äleuetı de – Reseidıŋ qolynda.
Qazırdıŋ özınde qūnsyzdanǧan teŋgemızben bırge zat baǧasy da köterılıp barady. Eger aldaǧy künderde Reseide tauar tapşylyǧy tuyndasa, būl baǧa taǧy da aspandaityny anyq. Osyǧan bailanysty Resei men Qazaqstannyŋ 7500 şaqyrymdyq ortaq şekarasynda köleŋkelı sauda tıptı asqynuy mümkın. Būl öz kezegınde Qazaqstanda öndırıletın tauarlardyŋ baǧasyn da qymbattatady. Bylaişa aitqanda, Resei azamattary endı köp tauardy Qazaqstannan aluy mümkın. Al Reseide jūmys aqysy da, jalaqy da Qazaqstannan joǧary ekenın eskersek, bızdegı zat baǧasy bolaşaqta Resei naryǧymen teŋesedı nemese odan asyp tüsedı.
Reseidegı jūmyssyzdyqtyŋ asqynuy Resei azamattary men Reseide jūmys ısteitın qyrǧyz, özbek elderınıŋ azamattarynyŋ qaitadan elımızge qarai aǧylu mölşerın arttyryp, bızdıŋ eldegı jūmyssyzdardyŋ sanyn molaituy mümkın. Bıraq mūnyŋ bärı Ukrainadaǧy soǧysqa bailanysty. Eger soǧystyŋ soŋǧy ūzaqqa sozylsa, onda Resei yqpalyndaǧy elderge bolǧan äserı de arta tüsedı. Osyǧan bailanysty qazır sankiianyŋ saldary jönınde däp basyp aituǧa älı erte, keletın şyǧyndy mölşerleu de qiyn. Degenmen bızdıŋ el üşın jaŋa mümkındık te joq emes. Mäselen, äue keŋıstıkterınıŋ jabyluyna bailanysty Europadan Oŋtüstık-Şyǧys Aziia, Ündıstan jäne Parsy şyǧanaǧy elderıne baǧyttalǧan tranzittık reisterdıŋ köpşılıgı qazır Europanyŋ oŋtüstık dälızderı arqyly oryndaluda. Europadan Qytaiǧa jäne Oŋtüstık-Şyǧys Aziiaǧa baǧyttalǧan reisterdıŋ artuy elımızge aiyna $1,5 mln kölemınde qosymşa tabys äkeledı. Sol siiaqty bız aldaǧy 2-3 jylda Reseidıŋ şetelden tauar tasityn maŋyzdy ötkel elıne ainaluymyz mümkın. Bıraq Keden odaǧy syndy ajyrǧy moinymyzda tūrǧanda el ekonomikasyna būdan köp kırıs kıredı dep kesıp aitu qiyn.
