Sapabek ata sabaqtary

Taiauda qabyrǧaly qalamger, belgılı ǧalym, qoǧam qai­ratkerı, bır sözben aitqanda, aqtyq demı üzılgenşe qazaq jerınıŋ mūŋyn mūŋdap, jyryn jyrlaǧan abyz aqsaqal ­Sapabek Äsıp 93 jasqa qaraǧan şaǧynda dünieden ozdy. Qos ǧasyrdyŋ kuäsı bolǧan qazynaly qariianyŋ ömırlık mūra­ty men azamattyq ūstanymy sanaly janǧa önege.

QŪLAQŞYDAN BASTALǦAN SOQPAQ

Men ol kısınıŋ esımın bala künım­nen jatqa bılemın. Öitkenı bız bır auylda ömırge keldık. Eldegı ülken qariialar onyŋ adaldyǧyn, bırbetkeilıgın, eŋbekqorlyǧyn tamsanyp aitatyn. Bızdıŋ elden alǧaş qolǧa qalam ūstap, halyqqa tanylǧan da Sapabek äkem edı. Sondyqtan onyŋ ömır joly arman jetelegen keiıngı jastarǧa ülgı boldy. Ol kısı auylǧa sirek keletın. Bıraq Sapabek elge kele jatyr degende auyldyŋ kärısınen bastap, jasyna deiın qara joldyŋ boiyn tosatyn. Bır mereke sekıldı edı.
Qalamgerdıŋ ömırı de kürdelı kezeŋderge tap keldı. Būǧanasy qatpaǧan on ekı jastaǧy balanyŋ alǧaşqy eŋbek joly şyǧyrǧa qūlaqşy boludan bastaldy. Bıraq jasynan äjesınıŋ bauyrynda erjetken jetkınşek öleŋ-jyrǧa jaqyn öskendıkten, önerden qara jaiau bolmai, türtınektep jazyp jüredı. Onysy audandyq basylymda jaryq kördı. Aqyry 17 jasynda, 1942 jyly Amangeldı audandyq «Sosialistık şarua» gazetıne qyzmetke tūrady. Būl – Ekınşı düniejüzılık soǧystyŋ örtı qaulap tūrǧan şaq. Köp ūzamai 1943 jyly äskerge şaqyrylady. Äskeri daiyndyqtan ötıp, ūrysqa endı kıremın degende densaulyǧy syr berıp, elge qaitady. Auylǧa kelgennen keiın kolhozdyŋ qamy­tyn moiynǧa ıldı. Bırde Qos­ta­naiǧa joly tüskende oblystyq redaksiiaǧa soǧyp, «Qazyǧūlda» degen surettemesın äkep tapsyrady. Ony ataqty aqyn Syrbai Mäulenov ūnatyp, gazettıŋ bas redaktory Qaiyrjan Bekhojinge tanystyrady. Söitıp, Sapakeŋ oida joqta oblystyq bıldei gazettıŋ ädebi qyzmetkerı atandy. Keiın Jangeldin audandyq «Jaŋa ömır» – «Novaia jizn» gazetterınde redaktor, osy audannyŋ partiia komitetınıŋ hatşysy boldy. Elde qyzmet ıstei jürıp, Almaty joǧary partiia mektebınde oqydy. Mıne, osylai bastalǧan soqpaq ony Almatyǧa jeteledı. 1972-86 jyldary Qazaq sovet ensiklopediiasy bas redaktory, körnektı synşy Mūhamedjan Qarataevtyŋ bırınşı orynbasary bolyp qyzmet atqardy. Torǧaidyŋ «topjarǧany» atan­ǧan äigılı Nūrhan aqynnyŋ şy­ǧar­maşylyǧynan «Nūrhan Ahmet­bekovtıŋ poetikalyq älemı» degen kandidattyq dissertasiia qorǧady. El ömırın şynaiy tolǧaǧan «Emennıŋ jasaruy», «Auyl perzentterı» atty ocherkterı men Ybyrai Altynsarin, Älıbi Jangeldin, halyq suretşısı Moldahmet Kenbaev turaly kıtaptary jaryq kördı. Bız elşıl tūlǧanyŋ ömır jolyn nege täptıştep jazyp otyrmyz? Onyŋ sebebı bar. Ol kısını ünemı bır ūly küş jamandyqtan qorǧap, alǧa jetelep otyrǧan sekıldı. Öitkenı bala künınen qatty auyrǧan Sapabektı ülken äjesı ölıp qalady dep qatty uaiymdaǧan. Būl jaiynda suretker balalyq şaǧy turaly estelıgınde jazady. Qalamgerdıŋ äkesı Äsıp ata da bır ǧasyr ǧūmyr keştı. Ol keşegı Amangeldı, Äbdıǧapar, Keikı bastaǧan ūlt-azattyq köterılıstıŋ beldı sarbazy bolǧan. Bızdıŋ keiıpkerımız äkesınıŋ jasyna jetpegenımen, torqaly toqsandy baǧyndyrdy.

JERŞIL JÜREK

Qart qalamger sanaly ǧūmy­rynda keşegı Alaş arystary ūstanǧan ūlt müddesın bärınen biık qoidy. Äsırese, qazaqtyŋ jerı üşın jany talai otqa küidı. Üş ǧasyrǧa sozylǧan otarşyldyq kelmeske kettı. Onyŋ artynda adam aitqysyz zardaptary qaldy. Tarihymyzǧa üŋılsek, eşqaşanda jer mäselesı nazardan tys qalǧan emes. Jerge qatysty talai qūqaidy körgen halqymyzdyŋ jandy jerınıŋ bırı de jer bolǧan. 1998 jyly şyqqan «Qaterlı dert, qaljyraǧan halyq» atty kıtabynyŋ betaşarynda «Qalamgerlık maqsatym: qazaqtyŋ miyna kırpışeşen kırgızıp, kökırek közın aşu» dep aitady avtor. Būl baǧytta jazuşynyŋ «Qazaq qasıretı», «Qauqarsyz qazaq mäselesı» atty kıtaptary jaryqqa şyqty. Osy jinaqtarda tarlan tūlǧa qazaqtyŋ qūnarly jerı özge ūlt pen ūlystyŋ mekenıne ainalyp, qazaq solardyŋ bosaǧasynda jautaŋköz bolyp qalǧanyn baiandaidy.
Onyŋ 1994 jyly «Türkıstan» gazetınde basylǧan «Jersız künı­mız joq» degen maqalasynda: «Qazaq­tar on toǧyzynşy ǧasyrdyŋ 70-jyldarynan bermen qarai qūnarly jerlerınen aiyryla bastaǧan. Aqyrynda kelıp qazan revoliusiiasyna deiın 45 million desiatina taiaq şanşysa tal şyǧatyn qūnarly jerın qoldan bergen. Oǧan ışkı Reseiden köşırıp äkelgen kädımgı krestiandar, jerı joq mūjyqtar qonystandyrylǧan. Söitıp, qazaq­tar jauatyn jaŋbyry joq, şalqyp jatqan kölı joq, buyr­qanyp aǧyp jatqan özenı joq, jerınıŋ betınde qūnarly topyraǧy joq şöl dalaǧa quylǧan» dep jazady şamyrqanyp. Taǧy bır eŋbegınde: «Qazaqstan territoriia­synda 271 million gektar jer bar, sonyŋ 180 mln gektaryn bız jaiylymdyqtar dep jürmız. Onyŋ üşten bırı – şöl jäne şöleit, qonysqa, şaruaǧa jaramaityn jer. Ne dūrystap mal baǧuǧa kelmeidı. Şapsaŋ, gektarynan 1,5-2 sentnerden artyq şöp ala almaisyŋ. Al qūnarly jerlerden bır gektardan 10-15 sentner şöp aluǧa bolady. Şöleit jerge şyǧarǧan şyǧynnyŋ esebı mynadan bes ese artyq, alatyn önım bes ese tömen. Onymen qalai kün köruge bolady?» dep tebırenedı.
Keŋes ökımetınıŋ şaŋyraǧy şaiqala bastaǧan kezde merzımdı baspasözdıŋ betınen «artta qal­ǧan 71 audan» degen mäsele jiı qozǧalatyn. Būl söz bekerge şyq­paǧan. 1989 jylǧy 27 nauryzda Qazaqstan KSR Ministrler keŋesı Prezidiumynyŋ keŋeitılgen mäjılısınde respublikadaǧy audandardyŋ ekonomikalyq-äleumettık jaiy talqylanǧan. Sol uaqytta elımızde 205 audan bolǧan. Sonyŋ arasynan damuy jaǧynan keşeuıldep qalǧan 71 audan naqtylanǧan. Al tūrǧyndarynyŋ tabysy az, künkörısı qiyn, äleumettık jaǧ­daiy öte naşar dep 30 audan anyq­talǧan. Būl eldı mekenderdıŋ jerı jūtaŋ ärı küre joldan alys, temırjol tartylmaǧan. Eŋ negızgısı, osy artta qalǧan audandarda kıleŋ qazaqtar qonystanǧan. Osy mäselenı jurnalist jerıne jetkızıp jazdy. Sol jerdegı jergılıktı jūrtty qūnarly ölkege qonystandyru kerek degen problemany köterdı. Damyǧan elderde ondai jerde ömır sürgen halyqqa 200-300 paiyz qosymşa qarjy töleidı. Al bızde ony eskergen eşkım joq dep dabyl qaqty.
Körnektı tarihşy-ǧalym Ermūhan Bekmahanov öz eŋbegınde «Tantal azaby» turaly alǧaş qalam terbegen. Osy oidy Sapabek aqsaqal odan ärı damytty. Avtordyŋ aituynşa, būl termin grek mifologiiasynan alynǧan. Tantal auyr qylmystary üşın mäŋgılık şöl, aştyq azabyna kesılgenın, keŋırdegınen keletın özennıŋ ışınde tūryp, ūrttaǧan suy öŋeşınen ötpei aǧyp kete­tının, töbesınen tönıp tamyljyp tūrǧan jemıstı alaiyn dese, būtaqtar ärı ketıp, qolyna tüs­peitının, sonyŋ qyrsyǧynan şöl, aştyq azabyn tartqanyn, sodan bylai jer betıne «Tantal azaby» degen mätel taraǧanyn aitady. Osy tarapta Äsıpūlynyŋ «Tantalovy muki stepi» atalǧan orys tılındegı jinaǧy oqyrmanǧa jol tartty.
Jazuşy aqyrǧy demı üzılgenşe jerdı jekemenşıkke beruge, ony şet memleketterdıŋ ökılderıne beruge qarsy boldy. Sol üşın talai basyn bäigege tıktı. Ony biık mınbeler men maqalalarynda qanjardai tılıp aitty. «Satyl­ǧanda tek qana qūnarly jerler satylyp ketedı de, qazaq qazır­gı qaŋǧyp jürgen şöl dalasyn­da mäŋgılıkke qalyp qoiady. Sondyqtan qazaqqa jany aşityn Ükımet bolatyn bolsa, eŋ aldymen, qazaqtardy qūnarly jerlerge ornalastyrǧan jön» dep aşyq jazdy. Jaŋa ǧasyr basynda qalamger Qazaqstan Jazuşylar odaǧy janynan «Jer jäne qazaq taǧdyry» atty komissiia qūrdy. Oǧan belgılı jazuşylar müşe boldy. Komissiia jer taǧdyry jaiyn­da bırtalai jūmystar atqardy. Ükımet nazaryna jer mäselesın ünemı köterıp otyrdy. Bügıngı jas ūrpaq tuǧan halqyn jan-tänımen süiıp, onyŋ ūltaraqtai jerın qyzǧyştai qoryǧan Sapabek ata sabaqtarynan tälım alsa bolady. Soŋǧy demı bıtkenşe eŋsesın tık ūstap, eşkımge ör basyn imei, azamattyq ūstanymynan taimady. Keşegı Alaş ardaqtylarynyŋ altyn synyǧyndai bolǧan asyl azamat osylai ömırden öttı. Endeşe, bar ǧūmyry el dep ötken esıl erdıŋ esımı jūrt jadynda mäŋgı qalary anyq!

Azamat ESENJOL