Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev Türkıstanda ötken Ūlttyq qūryltaida «El tarihynda airyqşa orny bar taǧy bır aimaq – Atyrau oblysy. Ondaǧy äigılı Saraişyq qalasynda ataqty handarymyz ordasyn tıkken. Men Ūlttyq qūryltaidyŋ kelesı otyrysyn osy şejırelı aimaqta ötkızudı ūsynamyn. Qūryltaidyŋ är aimaqta ötuı sol öŋırdıŋ damuyna serpın beredı» degen edı. Jūrt Prezidenttıŋ osy sözınen ülken ümıt küttı. Öitkenı taǧdyry qyl üstınde tūrǧan köne qalany qūtqaryp qalu eŋ maŋyzdy mäsele bolǧandyqtan, Ūlttyq qūryltaidyŋ üşınşı otyrysy ötse, Saraişyqtyŋ künı qaita tua ma degen ümıt basym boldy.
Bız körgen Saraişyq
Ärine, Prezidenttıŋ «Qūryltaidyŋ är aimaqta ötuı sol öŋırdıŋ damuyna serpın beredı» degen sözı öte oryndy. Eldık mäseleler talqylanatyn kelelı keŋestıŋ qazaq handyǧynyŋ alǧaşqy ordasy tıgılgen öŋırde ötuınıŋ de män-maŋyzy bölek edı. Bıraq Prezident osy mäselenı oilap, oryndy dūrys taŋdaǧanymen, Atyrau oblysy jūmysty dūrys ornalastyra almady ma, joq älde basqa sebep boldy ma, kım bılsın, ūly jiyn Saraişyqta emes, Atyraudyŋ özınde öttı. «Onyŋ da bır sebebı bar şyǧar» dep özımızdı jūbatqanymyzben, sol kelelı keŋeske barǧan Prezidentten tartyp, qatardaǧy qonaqtardyŋ ırgesı Atyrau qalasyna tiıp tūrǧan qasiettı köne qalaǧa moiyn būrmaǧanyna qatty qynjylǧanymyzdy qaidan jasyraiyq. Öitkenı Prezident Saraişyqqa baryp, jaǧdaidy öz közımen körse, oblys äkımıne jäne qatysty ministrlıkterge tapsyrmalar berse, jūtap tūrǧan Saraişyqqa bır sebı tier edı dep ümıttendık. Söitsek, Saraişyqtyŋ halı Ūlttyq qūryltaidy ötkızbek tügıl, Prezidenttıŋ bır kelıp qarap ketuıne tūrarlyq deŋgeide emes eken. Atap aitqanda, ataǧy X ǧasyrdan astam uaqyt auyzdan tüspei kelgen qasterlı qala qaiyrşynyŋ jūrtyndai jūtap jatyr. Jaŋadan salynǧan qaqpasynan basqa köne jūrtta közge tüser eşteŋe joq. Jaŋadan töselgen asfalt ai ötpei oily-şūŋqyr bolyp, būzylyp ketken. «Sasqan üirek artymen süŋgidı» degendei, «Prezident keledı» degen habar şyqqanda asyǧyp-üsıgıp, bos topyraqty şyŋdamai betıne asfalt tösei salǧany körınıp tūr. «Köz boiauǧa ketken qairan aqşa» dersıŋ.
Onan da soraqysy qala jūrtyna japsarlas otyrǧan auyl tūrǧyndary Jaiyq suy asyp kete me degen qauıppen köne jūrttyŋ qorşauyn būzyp, tehnikamen topyraq tögıp, biıktıgı 2 metrge taiau bögen jasaǧan. Keiın ony tazalaudyŋ özı ülken jūmys ekenın bylai qoiǧanda, qorşauy alynǧannan keiın arheologiialyq qazba jasaǧan aumaqqa mal kırıp, eşkı oinaqtap, siyr japalap, äbden tozdyrǧan. Bız barǧan kezde de köne jūrtta bır top eşkı, bıraz siyr jatyr. Bar esıl-dertı tasqyn sudan saqtanuǧa auǧan jūrttyŋ oǧan qaraityn türı joq.
Sänı kelısken Saraişyq edı
Saraişyq – Altyn Orda däuırındegı maŋyzdy dıni, saiasi-ekonomikalyq ortalyq. Qazırgı Atyrau qalasynyŋ soltüstıgınde (50 şaqyrym), Jaiyq özenınıŋ oŋ jaǧalauynda ornalasqan būl qalanyŋ ırgesı XI-XII ǧasyrda qalanǧan. Jetı han jerlengen delınetın būl qala Qasym han tūsynda Qazaq handyǧynyŋ alǧaşqy astanasy boldy. 1580 jyly Don, Edıl kazaktarynyŋ şapqynşylyǧy kezınde bırjola qirady.
Saraişyq ataluy kışı Sarai atynan tuyndaǧan. Mäselen, XIV ǧasyrdyŋ alǧaşqy jartysynda, Qypşaq dalasy arqyly Horezmge sapar şekken arab saiahatşysy İbn-Battuta: «Saraidan şyqqan soŋ on künnen keiın Saraijuk qalasyna keldık, ol – Ūly su (Jaiyq) jaǧasyna ornalasqan. «Juk» degen söz būl jerde «kışı» degen maǧynada» dep jazady. Sonymen qatar, «Bükıl älemdı şarlap şyqtym, Saraişyq Baǧdadtan keiıngı eŋ ülken qala eken. Menı taŋ qaldyrǧan būl emes, su jıberu jüiesı. Saraişyqta su ärbır üige özı kıredı» dep taŋdanysyn da hatqa tüsırgen. Saraişyqtan tabylǧan asa qūndy jädıgerlerınıŋ bırı – sūr tüstı qyş qūmyra. Qūmyranyŋ bır büiırıne Jüsıp Balasaǧūnnyŋ «Kısı körkı jüz, būl jüz körkı köz, būl auyz körkı tıl, būl tıl körkı söz, taǧy kısıge körık bılım men öner, bılıktılıkke ärkım janyn pida etuı tiıs» degen qanatty sözderı jazylǧan.
Saraişyqqa alǧaş bolyp zertteu jürgızgenderdıŋ bırı belgılı arheolog Älkei Marǧūlan edı. Ol 1950 jyly eskı şahardyŋ ornyna qazba jūmystaryn jürgızıp, nätijesınde «Qala on ekınşı ǧasyrda salynǧan» degen qorytyndyǧa kelgen. Sondai-aq ol «Saraişyqty Jaiyq suy şaiyp barady» dep dabyl qaqqan eken. Bıraq ony tyŋdar qūlaq bolmady da, tarihi orynǧa keşendı zertteu jūmystary jürgızılmeuı, sondai-aq nemqūraidylyq pen nemkettılıktıŋ kesırınen qasiettı orynnyŋ 70 paiyzǧa juyǧy su astynda qalyp qoiǧan.
1999 jyly Saraişyq qalasy ornynda tarihi-memorialdyq keşen qūrylysy salyndy. Handar panteonynda Saraişyqta jerlengen jetı hanǧa arnalyp qūlpytastar qoiyldy. Odan bölek meşıt pen mūrajai ǧimarattary salynsa da, özen jaǧasyndaǧy Saraişyqty jel jemırıp, su kemırıp jyldan jylǧa tozyp joǧaluǧa ainaldy. Tek Saraişyq taǧdyry alaŋdatqan jergılıktı halyq pen tarihşy, arheolog mamandardyŋ jan aiqaiynan soŋ sol kezdegı oblys äkımı Nūrlan Noǧaev özen suynyŋ köne qala jaq qaptalyn biıktetıp, betonmen qaptatyp tastaǧan. Sonyŋ arqasynda biylǧy su apatynda Saraişyqtyŋ tarpy tūrǧan bölıgı aman qaldy. Dei tūrǧanmen, köne qalanyŋ qazırgı kelbetın körseŋ, jüregıŋ auyrady. Qazba jūmystary jürgızılgen aumaqta sellofan jabyndylardan basqa eşqandai qorǧan bolarlyq qaltqy joq. Jūrttyŋ eŋ tömengı bölıgınde nege, nendei maqsatta salǧany belgısız temırden salǧan bır arba tūr. Tüie qora siiaqty, töbesın şatyrmen japqan ol qaltqy da körer közge sondai söleket. Tym qūrysa, köne jūrtty aralauǧa arnalǧan jaiau jürgınşı joly da salynbaǧan. Kelgen turister sol maŋda jürgen eşkıler sekıldı qalaǧan jerımen yrşyp-şorşyp jür. Qazbadan şyqqan süiekter, qyş ydys synyqtary körıngen jerde şaşylyp jatyr… Qoişy äiteuır, sol ölkedegı ǧana emes, bükıl Ortalyq Aziiadaǧy eŋ keremet turistık nysan boluǧa barlyq mümkındıgı jetetın ataqty qala qazır qualasaŋ tırı jan kırmeitındei süreŋsız küide.
Köŋıl bölmese, qūridy
Saraişyqtyŋ taǧdyry turaly az aitylǧan joq. Täuelsızdık alǧaly berı de bıraz jospar jasaldy. Bıraq sonyŋ bır de bıreuınıŋ Saraişyqqa saiasy tüspegenın köne qalanyŋ qazırgı kelbetınıŋ özı aityp tūr. Eger osy nemqūraidylyq älı bıraz uaqyt jalǧasatyn bolsa, onda köne qalanyŋ jūrtyn da joǧaltamyz.
Saraişyqta jüielı qazba jūmystaryn belgılı ǧalym Zeinolla Samaşev jürgızdı. Ol kısı Saraişyqty qorǧaudyŋ qajettı jobasyn da jasaǧan. Saraişyqty körgen soŋ Samaşevqa telefon şalyp oi bölıstık.
Zeinolla Samaşev:
– Saraişyqty qorǧau mäselesınde kezınde äkım bolǧan N.Noǧaevqa raqmet aitu kerek. Ol köne qalanyŋ su büldıretın aumaǧyna beton toǧan saldyrdy. Eger ol bolmasa, Saraişyq tügel suǧa keter edı. Bıraq sudyŋ qaupı älı tolyq seiılgen joq.
Men 2017 jyly Saraişyqty 40-jylǧa deiın qorǧaudyŋ josparyn jasap bergen edım. Sol jospar boiynşa jūmys ıstelse qala qorǧalyp qana qalmai, turistık nysanǧa ainaldyruǧa mümkındık tuar edı. Qazır būl aumaqta keŋ kölemdı, jüielı jūmys jürgızılıp jatqan joq. Äne jerden bır şoqyp, myna jerden bır şoqyp ıstegen jūmystan eş nätije şyqpaidy. Sondyqtan Mädeniet jäne aqparat ministrı jergılıktı äkımşılıkpen bırlese otyryp, ūzaq jospar jasauy kerek edı. Ol öŋırde şeşuge tiıstı mäsele öte köp. Mäselen, eskı qalanyŋ ornyna 30-40 üi salynyp ketken, olardy köşıru kerek. Būl mäsele de 2015-2017 jyldary köterılgen. Şeşılgen eşteŋe joq.
Ekınşı tūrǧydan, Saraişyq Noǧai ordasynyŋ da astanasy bolǧan. Sol kezde qalanyŋ şetkı bölıgı ziratqa ainalyp kettı de, XIV-XV ǧasyrda köne mädeni qabattardyŋ köbı bülındı. Olardyŋ bärın tazartu, däuırın anyqtau da – ülken jūmys. Ol da ǧylymi tūrǧydan alǧanda ülken mäsele. Demek, Saraişyqta ǧylymi mäsele de, saqtau, muzeige ainaldyru syndy mäseleler de jeterlık.
P.S: Saraişyq tarihymyz üşın de, osy zamanǧy turizmdı damytu üşın airyqşa maŋyzǧa ie. Ony qorǧau jäne osy zaman üşın paidalanu kezek küttırmeitın mındet sanalady. Iаǧni orta ǧasyrda älemge äigılı bolǧan Saraişyq bügın de bızdıŋ ūlttyq brendımız boluy tiıs. Aiyna 700-dei keruen kelgen qala sol kezdıŋ özınde turistık ortalyq sanalǧan. Būl ürdıstı bügınmen de bailanystyrǧan jön. Ol üşın Saraişyqqa memleket köŋıl bölıp, qorǧau jäne turistık nysan retınde damytu jūmysyn Ükımettıŋ özı qadaǧalamai, eşteŋe şeşılmeidı. Öitkenı 30 jyl boiy atqarylǧan jūmystar Saraişyqqa eş serpın bermegen.
