SAUAPTY AIDALADAN EMES, AINALADAN IZDEIIK

Täuelsızdıkke deiın elımızde nebärı 68 meşıt bolǧan. Özımızdıŋ Dıni basqarmamyz bolmaǧandyqtan, kezınde Özbekstan Mūsylmandar odaǧyna qaraǧan edık. Azattyqpen bırge kelgen dıni erkındıgımızdıŋ arqasynda bügınde elımızde 2500-den astam meşıt boi köterdı. Esesıne, dıni ahual da kürdelene tüskendei.
Däl qazırgı taŋda aǧymǧa bölıngen qazaqty toqtatudyŋ joly bar ma? Jat aǧymnyŋ jetegınde ketken jandar dästürlı dınımızge endı qaita orala ma? El arasynda jürgen aq säldelı imamdarymyzdyŋ bedelı men bılımı qandai? Biyl jariialaǧan «Dın jäne tarih taǧylymy» jylynda dıni tūlǧalarymyz qanşalyqty nasihattaldy? Osy jäne özge de mäseleler turaly elımızdegı küllı mūsylman qauymynyŋ qaraşaŋyraǧy, ruhani ordasyna ainalǧan Qazaqstan mūsylmandary dıni basqarmasynyŋ töraǧasy Erjan Maiamerovpen äŋgımelesken edık.

AǦYM DEGEN– AǦYN SU

– Moiyndau kerek, dın turaly aitqanda köbımız meşıt, namaz, oraza, sadaqa jäne qūran baǧyştaudan ärı asa almaimyz. Şyn mänınde, islam dınınıŋ şynaiy qūndylyqtaryna ne jatady?
– İslam dını – adamgerşılık­tıŋ, ǧylymnyŋ, örkeniettıŋ, bırlık pen beibıtşılıktıŋ dını. Ol on tört ǧasyrdan berı adamzatty senım men nanymyna, tegı men näsılıne qaramai, beibıtşılık pen yntymaqqa, sabyrlylyq pen tazalyqqa şaqyryp keledı. İslam – ekı dünie baqytynyŋ kıltı deitınımız sondyqtan.
Ras, köbımız dın degen ūǧymdy namaz ben oraza, qūdaiy as jäne sadaqa beru sekıldı amaldarmen şektep qoiamyz. Şyn mänınde, būl dūrys emes. Qarapaiym sözben aitqanda, islam – barlyq pendege «adam» degen joǧary atqa laiyqty ömır sürudı üiretetın soŋǧy dın. Özıŋızdı baǧyp-qaǧyp ösırgen aiauly ata-anaŋyzǧa qamqorlyq tanytu, jaqyndaryŋyzǧa jaqsylyq jasau, otbasyŋyzǧa ülgılı äke, önegelı ana bolu, balalaryŋyzǧa dūrys tärbie beru, körşımen körkem qarym-qatynas ornatu, adal jolmen tabys tabu, memlekettıŋ mülkıne qol salmau, ülkenge ızet, kışıge qūrmet körsetu, mıne, osy aitylǧandardyŋ jiyntyǧy – dın. Ärbır jaqsy ıstıŋ basynda dınnıŋ talaby bar. Kördıŋız be, dın bız oilaǧandai qiyn emes. Dınnıŋ şynaiy qūndylyqtary – osy.
– Olai bolsa, dınge bölınu qaidan şyqty?
– Dınge emes, dıni senımge bölınu dep aitqanymyz dū­rys şyǧar. Öitkenı bärı­mız bır dındı, iaǧni bır islam­dy ūstanamyz. Mäse­le dıni közqarastar men ūsta­nym­dardyŋ qaişy­lyǧynda. Basty qatelık – «menıkı ǧana dūrys, qalǧandary adasqan» degen közqarasty basşylyqqa alu. Dınde şekten şyǧuǧa bolmaidy. Keibır bauyrlarymyz dınge bet būrǧannan keiın tüsınbestıkten ata-anasymen, tuǧan-tuystarymen qarym-qatynasyna syzat tüsırıp alady. Kerısınşe, imandylyqqa den qoiǧan adam būrynǧy jaman qylyqtarynan arylyp, tuystarmen bailanys­ty küşeite tüsıp, olarǧa meiırban bola tüsuı kerek emes pe?!
Alla Taǧala Qūranda: «Jüz­derıŋdı şyǧysqa, batysqa jöneltu – bır igılık emes. Bıraq kım Allaǧa, aqyret künıne, perıştelerge, kıtaptarǧa, paiǧambarlarǧa iman keltırse jäne tuys, jaqyndaryna, jetımderge, mıskınderge, jolda qalǧandarǧa, sūrauşylarǧa jäne qūldy azat etuge, jaq­sy köre otyryp, mal sarp qylsa ärı namazdy tolyq oryndap zeket berse, özara bailasqan uädesın oryndauşy, tarşylyqta, qiynşylyqta jäne soǧys kezınde sabyr etuşı bolsa, mıne, solar şynşyldar ärı solar taqualar» degen («Baqara» süresı, 177-aiat). Al paiǧambarymyz Mūhammed (Allanyŋ oǧan salauaty men sälemı bolsyn): «Kımde-kım rizyǧynyŋ köbeiuın jäne ömırınıŋ ūzaruyn qalasa, tuǧan-tuysqandarymen qarym-qatynasyn üzbesın» dep ösiet etken. Mıne, sauapty aidaladan emes, ainaladan, ata-ana, körşı, tuǧan-tuysqandardan ızdeu kerek.
Aǧym degen aǧyn su sekıldı. Uaqyty kelgende «aǧyp» öte şyǧady. İslam tarihyna üŋılsek, mūndai bölınuler bolǧan. Qoǧamda bülık şy­ǧaryp, mūsylmandar arasyna dau tudyrǧanmen, uaqyt öte kele ideologiialarynan män-maǧyna qalmai, qūrdymǧa ketken. Qoǧamǧa qajet emes mūndai aǧymdar tübınde tırşılıgın joiady.

RAIYNAN QAITQANDAR BAR

– Desek te, jat aǧymǧa ergen jastardyŋ bar ekendıgı jan auyrtady. Qai jerden qatelestık dep oilaisyz? Olardyŋ dästürlı dınımızge oraluyna mümkındık bar ma? QMDB tarapynan naq­ty qandai jūmystar atqaryluda?
– Elımız täuelsızdık alǧan tūsta keibır jastar dıni bılım alu üşın şetel asyp jatty. Olardyŋ keibırı adasqan aǧymdardyŋ soŋynan erdı. Elge kelgennen keiın şetelden alǧan terıs dıni közqarasyn jastar arasynda tarata bastady. Keibır jasöspırımder olardyŋ sözıne ilanyp qaldy. Sonyŋ zardabynan san ǧasyrdan berı ata-babasynyŋ ūstanyp kele jatqan dästürlı dının ūmytty.
QMDB tarapynan atqa­rylyp jatqan jūmys­tarǧa kelsem, nätije joq emes, bar. Är meşıtte ügıt-nasihat aityluda, sauat aşu kurs­tary jūmys ıstep jatyr. Bılıktı imamdardan qūralǧan respublikalyq aqparattyq-nasihat toby jäne jergılıktı aqparattyq-nasihat toptary halyq arasynda tüsındıru jūmystaryn jürgızude. Ötken jyly qazaq, orys tılderın jetık meŋgergen, dıni häm dünieui sauaty joǧary, halyqqa danalyqpen körkem uaǧyz aita alatyn dıntanuşylar men imamdardan qūralǧan ekı nasihat toby qūrylǧan bolatyn. Jürgızılgen jūmystardyŋ nätijesınde ötken jyly 800-ge juyq adam raiynan qaitty.
– Ärine, būl jerde imam­dardyŋ eŋbegın ait­pasqa bolmaidy. Būryn imamdar­dy tek kısı qaitqanda köru­şı edık. Qazır dın qyzmet­kerlerın mädeni-ruhani ıs-şaralarda jiı köremız. Jalpy, bügıngı imamdarǧa qoiylar talap qandai?
– Bärımızge belgılı, hal­qy­myzdyŋ tanymal tūlǧala­rynyŋ ötken ömır jolyna zer salsaq, «eŋ aldymen auyl moldasynan sauat aşqan, hat tanyǧan» degen derekterdı jiı kezdestıremız. Sol se­beptı, qoǧam üşın qai kezde de imamdardyŋ berer tärbiesı men bılımı mol.
Bügınde QMDB qūramynda joǧary bılımdı 500-den astam jäne orta bılımdı 797 azamat eŋbek etedı. Soŋǧy jyldary bılımdı mamandardyŋ qatary köbeidı. İmam-mol­dalardyŋ bılımımen qosa, dıni saladaǧy täjıribesın şyŋdau maqsatynda ekı ins­titut jūmys ısteidı. Bırı dıni jūmysty tiımdı atqarudy meŋgertse, ekınşısı jat aǧymdarmen jūmys ıs­teu ədısterın üiretedı. Dın qyzmetkerlerınıŋ bılımı men bılıktılıgın arttyru ünemı nazardan tys qalǧan emes. Jyl saiyn 200-den astam imam Almaty qalasyndaǧy İmamdardyŋ bılımın jetıldıru institutynan ötedı. Elımızdıŋ 5 öŋırınde oqytu kurs­tary ūiymdastyrylady. Öŋır­lerdegı imamdardyŋ halyqpen jūmys ısteu qabıletın tereŋ­detuge arnalǧan seminarlar jiı ötkızıledı. Dıni salanyŋ jūmysyn jüielı ūiymdastyra alatyn bılıktı imamdar korpusy qalyptasty deuge negız bar.
Bügınde imamdarǧa qoiar talap ta küşeidı. Olardyŋ atqaryp jatqan qyzmetıne laiyq nemese laiyq emes eke­nın anyqtau üşın meşıt imamdaryn attestattau jūmystary qolǧa alyndy.
Keşegı täuelsızdık alǧan kezeŋ men 2000 jyldardaǧy imamdar men qazırgı dın qyz­metkerlerın salystyruǧa kelmeidı. Qazırgı imamdarda qabılet, deŋgei basqa. Is­kerlık, baisaldylyq, şe­şendık öner qalyptasty. Bılım men közqaras kökjiegı keŋeidı. İmamdar uaǧyzdy tek şariǧi tūrǧydan ǧana emes, taǧylymǧa toly tarihymyzben, ädepke ündeitın ädebietımızben, mändı mäde­nietımızben ūştastyryp aituǧa daǧdylandy.

 MŪSYLMAN MEIRAMDARY ŪLTTYQ NAQYŞTA TOILANUDA

– Osy arada özımızdıŋ dıni mektebımız qalyptasty deuge kele me?
– Allaǧa şükır, körşı eldermen salystyrǧanda bızdıŋ dıni saladaǧy qol jetkızgen jetıstıkterımız az emes. So­nyŋ bıregeiı retınde aitarym, barlyq meşıtte bır mezette bır taqyrypta jūma uaǧyzynyŋ jürgızıluı. Keibır elderde aimaq-ölkege bölınıp, bır-bırıne baǧyna bermeitın, üilesım tappaǧan dıni qyzmet jüiesı körınıs tapqan. Būl tūrǧyda bızdıŋ el köş ılgerı. Bır ortalyqqa ūiyǧan qūlşylyq üilerındegı san-salaly jūmys jandanyp keledı.
Osydan üş jyl būryn «Dın men dästür» ideiasyn köterdık. Būl igı bastama köpşılık qoldauǧa ie boldy. Dıni merekelerdı ūlttyq qūndylyqtarymyzben üiles­tırıp toilaudyŋ mädenietı qalyptasty. Qūrban ait, Oraza ait, Mäulıt merekelerı ūlttyq sipatta atalyp ötedı.
Dıni basqarma eşqandai eldıŋ öz ışınde qalyptasqan dıni közqarasyn, ūstanymyn, jolyn, mektebın ülgı tūtyp, oǧan basymdyq bergen emes, bermeidı de. Är eldıŋ özındık dästürı, dıni joly bar. Bız, dıni saladaǧy sarapşylar, teolog-ǧalymdar qazaq mūsylmandyǧynyŋ qalyptasqan dıni mektebınıŋ rölın arttyrudy qolǧa aldyq.
– Dıni bılım alu mäselesıne qaita oiyssaq… Qazırgı uaqytta qanşa adam şetelde dıni bılım aluda? Olardy baqylauǧa mümkındık bar ma?
– Dıni basqarma mekteptı endı bıtırgen jastardy şetelge dıni bılım aluǧa jıbermeidı. Öitkenı olardyŋ boiyna eŋ aldymen dästürlı ruhani qūndylyqtar men dästürlı dıni tanymdy sıŋırgen abzal. Müftiiat dıni bılım beru salasy boiynşa mūsylman memleketterımen ärıptestık bailanys ornatyp, ortaq kelısımderge qol jetkızdı. Jyl saiyn Türkiia, Egipet elderıne imam-moldalar bılımın arttyruǧa jıberıledı. Mūnyŋ bərı de dıni ahualdy tüzetuge, jaqsartuǧa baǧyttalǧan şaralar. Būdan bölek, türkiialyq ərıptesımız professor, doktor Mehmet Görmez myrzamen ortaq kelısımge keluımızdıŋ näti­jesınde ekıjaqty täjıribe almasu jäne dın mamandaryn daiarlau jūmystary jüzege asyp jatyr. Bolaşaqta dın qyzmetkerlerıne arnalǧan ǧylymi ortalyq aşudy da josparlap otyrmyz. Qazırgı uaqytta Mysyrda, Türkiiada 100-den astam azamatymyz bılım alyp jatyr. Olar – bızdıŋ imamdarymyz ben şäkırtterımız.

TARİHYMYZDAN ALAR TAǦYLYM MOL

– 2016 jyldy «Dın jäne tarih taǧylymy» dep jariia­­ladyŋyzdar. Dın men ta­ri­hymyzdyŋ bailanysy qan­şalyqty zerdelendı?
– İä, jyldyŋ basynda menıŋ ūsynysym boiynşa QMDB Töralqa mäjılısınıŋ şeşımımen 2016 – «Dın jäne tarih taǧylymy» jyly dep jariialandy. Basty maqsat – tarihi tamyrymyzǧa zer salyp, dın men tarihymyzdyŋ bailanysyn tereŋ zerdeleu. Ūlttyq tabiǧatymyzben sabaqtas şa­ri­ǧattaǧy mazhabymyz ben tanymdyq mektebımızdı tūǧyrlap, asyl dünielerımızdı, jauharlarymyzdy jaryqqa şyǧaru, üzılgenımızdı jal­ǧap, joǧaltqanymyzdy tügen­deu. San ǧasyrlyq tarihy bar dıni dästürlerımızdı qalpyna keltıru. Sol arqyly qazaqtyŋ tolyqqandy ūltqa, Alaştyŋ ırgelı elge ainaluy üşın qoldan kelgenşe üles qosu. Mūny tarihi sanany qaita tületetın parasat baspaldaǧyna jasalǧan igı qadam dep esepteuge bolady.
Aita ketken jön, «Dın jäne tarih taǧylymy» jylyna orai köptegen igı jobalar men ıs-şaralar jüzege asty. Atap aitqanda, dıni häm tarihi kıtaptar şyǧaryldy, Qazaqstan mūsylmandary dıni basqarmasynyŋ oblys­tardaǧy, audandardaǧy ökıl­dıkterınde «Dın jäne tarih taǧylymy» atty konferensiialar, seminarlar, döŋgelek üstelder, ruhani şaralar ötkızıldı. Qazaq dalasynan şyqqan dın qairatkerlerı men tarihi tūlǧalar turaly, olardyŋ dıni tuyndylaryna arnalǧan derektı filmder men zertteu maqalalar jariia­landy.
Qazaq dalasyna islamnyŋ keluımen danalarymyz ben dara tūlǧalarymyz jaqsy­lyqtyŋ jarşysyna ainaldy. Eldıŋ jadynda qalǧan qai tūlǧany alsaq ta, dın men dästürın nasihattap ötken. Tektı babalarymyz Allaǧa degen senımıne syzat tüsırmedı. Mūsylmanşylyqty bekem ūstandy. Ǧibratty ǧūmyr keşe bıldı. Allanyŋ bergen aqyly men talantyn islamdy nasihattauǧa, halyqtyŋ sauatyn aşuǧa sarp etken. Olardan qalǧan bılım men tärbie auyz ädebietı, iaǧni jyr, aitys, dastandar arqyly ūrpaqtan-ūrpaqqa berılıp otyrdy. Bız töl tarihymyzdy zerdelei otyryp, islamnyŋ ūlttyq bolmysymyz ben qazaq halqynyŋ el bolyp qalyptasuyna zor üles qosqanyn köremız.
Būl tūrǧyda bız qazaq qoǧa­myna tyŋnan jaŋa dünie ūsynyp jatqan joqpyz. Bar bolǧany kezınde bahadür ba­ba­larymyz salyp ketken, keiınnen kömeskı tarta bas­taǧan soqpaqtyŋ sülderın ta­uyp, sony qaitadan sara jolǧa ainaldyruǧa tyrystyq.
– Äŋgımeŋızge raqmet!

Gülmira AIMAǦANBET