Säule AITPAEVA, senator: Balany qorǧaudy tuǧannan bastau kerek

Bızdıŋ qoǧam balaǧa qatysty qylmystan küŋırenıp tūr. Tua sala därethanaǧa laqtyru, zorlau, öltıru, satu, eŋbegın qanau, erte jüktılık, suisid dep tızılıp kete beredı. Qūzyrly organdar är qylmystyŋ tüpkı sebebımen emes, zardabymen küresedı. Adamdar kınälını ızdeuge qūmar. Sonda tyǧyryqtan şyǧatyn jol qaisy? Jahandanǧan zamanda qater men qylmystyŋ qaqpanynyŋ auzynda qalǧan älsız ūrpaqty kım, qalai qorǧaidy? Osy jäne özge de taqyryptar boiynşa Senat deputaty (elımızdegı generaldyq şenı bar jalǧyz äiel), QR Äielder ısı, otbasy jäne demografiialyq saiasat jönındegı ūlttyq komissiianyŋ müşesı Säule Aitpaevamen sūhbattastyq.

Balany kımnen qorǧaimyz?

– Säule Mūhanbedianqyzy, Şymkenttegı balany zorlau oqiǧasy qoǧamdy dür sılkındırdı. Būl qylmystyq ıstıŋ aqyry ne boldy? Nelıkten qūzyrly organdar osy qylmys halyqqa äşkere bolǧannan keiın äreketke köştı. Balaǧa qatysty qylmysqa kelgende nege bız sebepterımen emes, zardabymen küresemız? Mūndai masqaraǧa etı ölıp ketken qoǧamda balalardy qalai qorǧaimyz?
– «Qoǧamnyŋ etı ölıp kettı» degen äleumettık jelıdegı pıkır kımdıkı? Al qoǧamnyŋ jantürşıgerlık qylmysqa beijai qaramauynyŋ özı mūndai masqaraǧa töze almaitynyn körsettı. Osy qylmystyq ıs boiynşa saraptama taǧaiyndaldy. Onymen Ädılet ministrlıgınıŋ respublikalyq sot saraptamasy ortalyǧynyŋ mamandary ainalysuda. Är balanyŋ qūqyǧyna nemqūraidy qaramaityn jandardyŋ bärı osy «ıstıŋ» aqyrynyŋ nemen bıtetının baqylap otyr. Qūzyrly organdar tiıstı ıs-şaralardy atqaruda. Mūndai qylmystyŋ boluyna ne sebep? Menıŋşe, qoǧamda ideologiia joq. Är balaǧa öz anasyndai, äkesındei qarauǧa tiıspız. Būryn mūǧalım sömkesın dūrys jinamaǧan oquşyǧa talap qoiuşy edı. Bügın balaǧa artyq sūraq qoiudan da imenedı. Öitkenı qazır köp ata-ana qit etse polisiia­ǧa jügıredı. Mysaly, sol zorlyq körgen balanyŋ sülesoq türıne mūǧalım nege nazar audarmady? Mäselenıŋ tüp-tamyry tereŋde jatyr. Bız är närsege kınälı adamdy ızdei bastaimyz. Özımızdı kınälı dep sezınbeimız. Kürdelı mäselenıŋ bırı – osy. «Sebeppen emes, zardabymen küresedı» degen saualdy dūrys qoidyŋyz. Bızdıŋ elımızde zaŋdyq negızde barlyq mäsele şeşılgen. Tiıstı zaŋdar qabyldandy, halyqaralyq konvensiialardyŋ bärıne qosyldyq. Balalardy qorǧauǧa qatys­ty arnaiy 15 zaŋymyz bar. Sol zaŋdarda qūzyrly organnyŋ ne ısteu kerektıgı ap-anyq jazylǧan. Iаǧni, balalardy qorǧau mehanizmı bar. Jyl saiyn elımızdegı balalardyŋ jaǧdaiy turaly baiandama jariialanady. Onda balaǧa qatys­ty mälımettıŋ bärı bar. Äleumettık kömektıŋ jol kartasy jasalǧan, naqty nätijesın köretınımız anyq. Mūndai qylmys nege köbeidı? Qarap otyrsaq, qazır eseigen ūrpaq sonau 90-şy jyldardaǧy qūldyraudy közımen körgender. Mūǧalım mektepten, därıger auruhanadan ketıp, künkörıs qamymen bazar jaǧalady. Äke-şeşesınıŋ osy jantalasyn körıp ösken balalar aqşa tabudy bırınşı orynǧa qoidy. Demek, balalardy kınälau – orynsyz. Balany qorǧau şyryldap düniege kelgenı sätınen bastalady. Ony tudyrǧan adamnan, özınıŋ tasbauyr anasynan qorǧauymyz kerek.

Jahantordy jügendeimız be, balamyzdy baqylaimyz ba?

– Qazır myŋdaǧan bala jahantorda «otyr». Ol adam öltıru, zorlyq-zombylyq, pornografiia jäne basqa da beiädep, las aqparatqa toly. Būl jerde memleket balany qorǧauda qandai saiasat jürgızgenı jön? Zaŋ qabyldau mäselenı tolyq şeşpeitını anyq.
– Menıŋ bıluımşe, balalardyŋ zaŋsyz kontentke qoljetımdılıgın şekteitın zaŋnamaǧa engızılgen tüzetuler Mäjılıste talqylanuda. Balalarǧa qatysty zorlyq-zombylyq, ūryp-soǧu, erte jüktılık siiaqty faktıler turaly zaŋdy būzuşylarǧa jauapkerşılık engızıledı. 2017 jyly 29 jeltoqsanda «Bılım beru turaly» Zaŋǧa özgerıs engızıldı. Soǧan säikes, bılım beru ūiymdary bailanys operatorlarynan süzgıden ötken qauıpsız ǧalamtordy satyp aluǧa mındetteldı. Sondai-aq QR otbasylyq jäne genderlık saiasat tūjyrymdamasyn jüzege asyru ıs-şaralaryna säikes, balalardy ǧalamtordaǧy ziiandy aqparattan qorǧau üşın ata-analarǧa aqparattyq kurs äzırlendı. Alaida būǧan ata-analar: «qolymyz timeidı», «uaqytymyz joq» degen uäj aituy mümkın. Toi-dumanǧa baruǧa uaqyt tabatyn ülkenderdıŋ öz balasynyŋ qauıpsızdıgıne qatysty därıske baruǧa nietınıŋ joqtyǧyna qynjylamyn. Şyndyǧyn aitsaq, ata-ana men balanyŋ arasy alşaqtady. Kıtap oqityndar azaiyp barady. Dastarhan basynda bırge as ışıp otyryp, balasyna qauıpsızdık turaly aituǧa bolady ǧoi. Bıreu şai ışse, ekınşısı ūialy telefonǧa telmırıp otyrady. «Saqtansaŋ saqtaimyn» degen naqyl sözdı nege ūmyttyq? Ūlttyq salt-dästürlerımızdı qaita jaŋǧyrtu kerek.
Osyǧan orai Prezidenttıŋ tapsyrmasymen Bılım beru jäne Densaulyq saqtau ministrlıkterı «Sandj» qoǧamdyq qorymen bırlesıp jürgızgen saualnamanyŋ qorytyndylaryn mysalǧa keltıreiın. Saualnama ne körsettı? «Balalar bos uaqytyn qalai paidalanady?» degen saualǧa 12-15 jas aralyǧyndaǧy balalardyŋ 30, 70%-y «ǧalamtorda, äleu­mettık jelılerde otyramyn» dep jauap qatqan. Ol tügılı, balabaqşadaǧy balaqailardyŋ özı smartfonmen ǧalamtordy paidalana alady. 20 %-y ǧalamtordan alynǧan diskıden kino köredı eken. Mūnyŋ arty ne bolary beimälım. Sa­ualnamaǧa qatysqandardyŋ 21,9%-y – aulada futbol oinaidy, seksiialarǧa barady, 16%-y suret salady, şahmat oinaidy, muzykamen äuestenedı, 11,9%-y klubtarǧa, bi keşterıne barady, 2,8%-y aqşa tabady. Bır taŋ qalarlyǧy, 1,9%-y «bos uaqytym joq!» dep üzıldı-kesıldı jauap berıptı. Sonda olar nemen ainalysady? Bız üşın är bala maŋyzdy. Är bala – ūltymyzdyŋ keleşegı, ūlttyq kapitalymyz. Erteŋımızdıŋ ne bolatyny osydan körınedı emes pe? Quantarlyǧy sol, balalardyŋ 43,9%-y «sabaq oqimyn, öz küşımmen bılımımdı jetıldıremın» dep jazypty. Üi tapsyrmasyn üide jazady emes pe?! Būryn ata-ana balasyna syrttan keletın jaǧymsyz närseden saqtanatyn-dy. Al bügın ondai qauıp ekrandaǧy aqparatpen keledı. Ata-anasy künı boiy jūmysta bolǧanda balasy üide nemen ainalysady? «Kök kit» oqiǧasy esıŋızde şyǧar. 2017 jyldyŋ 1 qaŋtarynda ǧalamtorda «Kök kit» dep jazyp ızdeu tetıgın basqan 1883 adam tırkelse, nauryz aiynda būl körsetkış 930 150-ge köbeigen. Aqparat qandai jyldamdyqpen taralatynyn baǧamdai berıŋız. «Kök kit» toby jas balalardy özın-özı öltıruge itermelegen oqiǧalardyŋ däleldenbegenıne qaramastan, Işkı ıster ministrlıgı ata-analarǧa öz balalarynyŋ virtualdy ömırıne baqylau jasauǧa keŋes berdı. Būl ūsynystyŋ negızı bar. Taǧy da «Sandj» qoǧamdyq qory jürgızgen zertteulerge köz jügırtelık. Sūrau salynǧan 17-19 jastaǧy bozbala men boijetkenderdıŋ 45,70 paiy­zynyŋ äke-şeşesı balasy kompiuterde qandai onlain-oiyndardy oinaitynyna nazar audarady eken. 59%-nyŋ ata-­anasy qandai saittardy köretının, 65%-­y äleumettık jelılerde kımmen hat jazysatynyn bılgısı keletının aitqan. Orta eseppen alǧanda ata-analardyŋ 81%-y balalarymen ǧalamtordaǧy qauıpsızdık turaly söilesetını anyqtaldy. Alaida köp balaly otbasylarda būl körsetkış 67,2%-dy qūraǧan. Bız tek ǧalamtor turaly aittyq. Būdan basqa elektrondyq tä­ueldılık (ūialy telefonǧa, äleumettık jelılerge-red.), ǧalamtordaǧy serfingke täueldılık degen bar.

Şyndyǧyna kelsek, balalar qazır ne köretının, qandai beineoiyndar oinaitynyn bılmeimız. Sol sebepten üide ata-anasy, mektepte mūǧalımı balamen äŋgıme ötkızuge, qadaǧalau­ǧa mındettı. Synyp saǧaty degendı qalpyna keltıruımız kerek. Auyldaǧy mektepterde tegın sport üiırmelerın qaita aşaiyq. Är balamen aşyq, jyly söileskende ǧana mäselenı tüsındıre alamyz.

Bala suisidtı ata-anasyn qorqytu üşın jasaidy

– Balalar suisidı bo­iynşa elımız TMD-da aldyŋǧy oryndardyŋ bırın ielenedı. Būl qylmysty azaitu üşın qandai naqty qadamdar jasaǧan jön? Mysaly, elordalyq prokurorlar balanyŋ ata-­anasyn jazalau kerek degen ūsynys aitty. Sız būǧan ne der edıŋız?

– Oilap qarasaq, būl mäselenıŋ şeşımı emes. Mysaly, bır otbasyndaǧy bala ǧalamtordaǧy azǧyrudyŋ qaqpanyna tüsıp qaldy delık. Joǧaryda aitqanymyzdai, ata-­anasy baqylau­syz qaldyrdy. Bıraq bala suisid jasaǧysy kelmedı. Ony itermeledı. Kım kınälı? Būdan bölek jaǧdai da bar. Äke-şeşesı balasyna oiynşyq jäne basqa da sūraǧan närsesın satyp aludan bas tartty. Al bala mūndai jaǧdaiǧa daiyn emes. Suisidke bardy nemese jasauǧa äreket ettı. Özıŋız oilaŋyzşy, būl – ülken qaiǧy. «Jyǧylǧannyŋ üstıne jūdyryq» dep ata-anasyn jazalasaq ne bolmaq? Älgı bala ömır boiy özın kınälaidy. Ata-anasy jaman bolsa, balasyn aiamaidy. Būdan qoǧam ne ūtady? Nemese qylmystyq jazaǧa tartylǧan äkesı ne anasy temır torǧa toǧytylady. Basqa balasy jetım qalady. Eger de ata-anasy qasaqana öz balasyn suisidke mäjbürlese, qylmystyq kodeksımızde arnaiy bappen jazalanady. Onyŋ mäjbürlegenı faktı, oqiǧa, materialdarmen tolyq däleldengen jaǧdaida türmege qamalady. Qandai jazaǧa tartylatynyn sot şeşedı. Demek, balaǧa dūrys tärbie berudı bırınşı orynǧa qoiuymyz qajet. Bala ömırdegı kez kelgen jaǧdaiǧa daiyn boluy tiıs. Suisid boiynşa Qazaqstan TMD-da aldyŋǧy oryn alady degenmen kelıspeimın. Bas Prokuraturanyŋ Qūqyqtyq statistika jäne arnaiy esep komitetınen alynǧan resmi derekterdı keltıreiın. 2016 jyly elımızdegı jastardyŋ damu körsetkışterı jazylǧan jahandyq indeks jariialandy. Osy qūjatta Qazaqstan balalar men jasöspırımder suisidınıŋ aldyn alu boiynşa 7 memlekettıŋ arasynan 2010-2015 jyldary 10%-ǧa alǧa jyljyǧany aitylǧan. Al Ukrainadaǧy jaǧdai – 9%-ǧa, Äzerbaijanda 8%-ǧa naşarlaǧan. Menıŋşe, balalar suisid ölımge aparatyn jol ekenın tüsıne bermeidı. Köptegen suisidterdıŋ sebebı bıreu: bala ata-anasyn qorqytqysy kelıp, äreket jasaidy. Ūialy telefon satyp äpermegenı üşın, kinoǧa jıbermegenı üşın suisid jasamaqşy bolady. Būl mäsele kelesı joly şeşıletının tüsınbeidı. Moiynǧa salatyn tūzaq, ışetın därı ölımge alyp baratynyn bılmeidı. Demek, ata-ana men balanyŋ arasyndaǧy senım, jandy bailanys joiylyp barady degen söz. Būdan bızdı qūtqaratyn bır ǧana jol bar. Ol – atanyŋ aqylymen, ananyŋ sütımen berıletın salt-dästürlerımızdı är balanyŋ sanasyna sıŋıru, kündelıktı ūstanu. Qazaq balany būryn qalai tärbieledı? Qazır qalai tärbieleidı? Är bala – şaŋyraqtyŋ, ūlttyŋ baqyty. Onda nege jas qyz­darymyz, äielderımız ony tua sala därethanaǧa tastap ketedı. Qūzyrly organdar tauyp alǧanda: «asyrauǧa mümkındıgım bolmady», «tūratyn üiım joq» degen uäj aitady. Al bızdıŋ ata-analarymyz qalai ömır sürdı? Qandai qiyndyq bolsa da, eş moiyǧan joq. Kiız üilerde ömır sürdı, bır bölmede 10 adam jatyp, ūiyqtady. Al bügın tittei qiyndyq körse, qara basynyŋ qamyn küitteidı. Būryn qazaqtar bır-bırınıŋ üiıne sūrausyz baratyn-dy, al bügın tuystardyŋ özı «bız qonaqqa barsaq bola ma?» dep telefon şalady. Ūlttyq dästürlerımızden alystasaq, qaida baramyz? Bala ülkennen körgenın ısteidı. Bırde mynadai jaitqa kuä boldym. Poiyzdyŋ bır vagonynda ekı atamen saparlas boldyq. Qūdalyqtan kele jatqan kezı eken. Menı taŋqaldyr­ǧany – älgı aqsaqaldar ötken toidy, kımnıŋ qandai köilek kigenın talqylap, äŋgımeledı. Bızdıŋ bala künımızde ata-anamyz qandai äŋgıme aitatynyn esıme tüsırdım. Mysaly, menıŋ äkem men atam öz körşısımen şöp şabatyn kezeŋ, «Ural» degen motosikldıŋ nege ot almaityny, körşı tūratyn auruşaŋ aqsaqalǧa sezdırmei bır arba şöp tasyp beru siiaqty äŋgıme aituşy edı. Tünde olar älgı körşısınıŋ arbasyn alyp, şöp tiep, tüsırıp qoiatyn-dy. Bız ülkenderdıŋ, ata-äkenıŋ auzynan osyndai ūlaǧatty äŋgımenı estıp, östık. Taŋerteŋ aialdamadan ötıp bara jatqanda 5 erkek, 1 äieldıŋ tūrǧanyn kördım. Qazaqtyŋ äielı şylymyn būrqyratyp tūr, janynda balasy bar. Mūny körgen bala qandai tärbie alady? Juyrda 9 jasar bala joǧalyp ketıp, 4 saǧattan keiın tabyldy. Özınıŋ aituynşa, bapkerımen ūrysyp qalyp, üiıne özı barmaq bolǧan. Iаǧni, bala kışkentai qiyndyqqa töze almady. Ata-ana da, mekteptegı mūǧalım (bapker, tärbieşı t.b.-red.) de är balany osyǧan daiyndauy tiıs. Būryn mūǧalım ekınşı ata-anasy bolatyn. Qazır eşkımnıŋ balamen şaruasy joq. Mäselenıŋ kökesı – osy.

Tösek qatynasyn sūlulyq dep tüsınetın boldyq

– Qazaqstanda jasöspırımderdıŋ 10%-y 14 jasqa deiın, 50%-y 19 jasqa deiın jynystyq qatynastyŋ «dämın tatady»! Jyl saiyn elımızdegı 15-ten 19 jasqa deiıngı 20 myŋ qyz jüktı bolyp, sonyŋ ışındegı 10 myŋy tüsık jasatady eken. Osyndai statistika Saryarqa audandyq prokuraturasynda ötken bır jiynda aityldy. Şyndyǧyna kelsek, bızdıŋ qoǧam būl mäselenı ärı-berı talqylaudan asa almaidy. Naqty ıs-qimyldar joq. Ne ısteuımız kerek?
– Şynymdy aitsam, Saryarqa audandyq prokuraturasy mūndai statis­tikany qaidan alǧanyna taŋ qalyp otyrmyn. Bälkım, prokurorlar halyqtyŋ arasyna baryp, jeke saualnama jürgızgen şyǧar. Men sızge resmi mälımetterdı aitaiyn. Ūlttyq ekonomika ministrlıgı şyǧarǧan 2012-2016 jyldarǧa arnalǧan «Qazaqstannyŋ erlerı men äielderı» atty baiandamada balalardyŋ qūqyǧy turaly bölım bar. Endı osyǧan köz jügırtelık. Resmi mälımetter boiynşa, elımızde 2017 jyly 0-den 19 jas aralyǧyndaǧy 2 953 509 (3 mln-ǧa juyq-red.) tūrǧyn tırkelgen. Mäselen, ötken jyly elımızde 15 jasqa deiıngı – 16, 15-18 jas aralyǧyndaǧy 1418 jasöspırım tüsık jasatqan. Būl – resmi medisinalyq mekemeler bergen mälımet. Nazar audaratyn jait, būl statistikaǧa 18-19 jastaǧylardy qosqan. Kämelettık jasqa tolǧanda tūrmysqa şyǧuǧa rūqsat etıledı. Statistikalyq mälımetterge (Qūqyqtyq statistika jäne arnaiy esep komitetı) säikes, 2018 jyldyŋ 1-şı toqsanynda kämelet jasyna tolmaǧandarmen jynystyq qatynas jasaǧan qylmystardyŋ sany 2017 jyldyŋ 1-şı toqsanymen salystyrǧanda 2,1%-ǧa (2017 – 229, 2018 – 183) kemıgen. QR Qylmys­tyq kodeksınıŋ 122-baby boiynşa («18 jasqa tolmaǧandarmen jynystyq qatynasta bolu» dep atalady) jasalǧan qylmystar 6,8%-ǧa (303-ten 96-ǧa-red.) azaiypty. Osy bap boiynşa zardap şekkenderdıŋ 91%-y – 14-16 jastaǧy jasöspırım.

Negızgı faktor – kämelet jasyna tolmaǧandardyŋ jynystyŋ qatynasqa erte tüsuı. Mūnyŋ sebebı, önegelılık idealdardyŋ, moraldyq prinsipterdıŋ tömendeuınen bolyp otyr. Mysaly, «MuzTV» degen arnany qosyŋyzşy. Jaǧaŋyz­dy ūstaisyz. Otandyq jas ärtıster tösek qatynasyn änge qosqan muzykalyq klipterın aşyq körsetedı.

Äsemdık retınde tabiǧat körınısın tüsıruge bolady ǧoi. Bıraq äsemdık, sūlulyq degendı basqaşa tüsınetın boldyq. Tıptı köşede kündız jas qyz-jıgıtter qūşaqtasyp, aimalasyp, süiısıp tūrady. Özderı ony erkındık dep tüsınedı. Menıŋşe, būl erkındık emes. Moraldyq, otbasylyq qūndylyqtarymyz qūldyrady. Bügıngı jastar otbasyn qūruǧa jeŋıl-jelpı qaraityn künge jettık. Sonyŋ nätijesınde qanşama jas jūbailar ajyrasyp, onyŋ kesırı balaǧa tiiude. Qazır panalaityn jerı, eşteŋesı qalmaǧan qyz-kelınşekterımız qanşama?! Erte nekege otyru turaly. Ädılet ministrlıgı bergen resmi derekte 2017 jyly elımızde 16-17 jas aralyǧyndaǧy 786 neke (2016 jylǧy körsetkış – 1140) tırkelgenı aitylady. Kämeletke tolmaǧandardyŋ köpşılıgı nekesın resmi tırkemeidı. Meşıtke baryp, nekesın qiia salady. Olai bolsa, meşıtter de ondai mälımetterdı qūzyrly organdarǧa beruı kerek. Taǧy bır statistikany keltıreiın. Ūlttyq ekonomika ministrlıgınıŋ mälımetı boiynşa, 2016 jyly elımızde 5626 jasöspırımder arasyndaǧy jüktılık tırkelgen. Sonyŋ ışınde ärbır törtınşısı (24%-y) tüsık jasatypty. Mūnyŋ saldary öte aianyşty. Sol jasöspırımder tūrmysqa şyqqanda bala kötere almaidy. Osyndai oqiǧalar Oŋtüstık Qazaqstan jäne Qyzylorda oblystarynda köp. Sız naqty ıs-qimyldar joq deisız. Onyŋ bärı ereje, zaŋ, konvensiialarda taiǧa taŋba basqandai jazylǧan. Bıraq onymen ömır süruımız kerek. Mäselenıŋ tüp-tamyry otbasyndaǧy tälım-tärbieden bastalady. Ūiat degendı qarşadaiy­nan är balanyŋ sanasyna sıŋırgen jön. Al ata-anasy qandai ülgı-önege körsetse, bala sony sıŋıredı.

Bala satu bizneske ainaldy

– Qazırgı kezde qanatyn keŋge jaiǧan qylmystyŋ bırı – adam saudasy. Soŋǧy jyldary elımızde qanşa bala satylǧany jönınde şyndyqqa jaqyn mälımet bar ma? Balalardy mūndai qylmystan qalai qorǧaimyz?
– Dünie jüzınde bala satu bizneske ainaldy. Milliondaǧan balalar fizikalyq, seksualdyq zorlyqtyŋ qūrbany boluda. Ökınıştısı sol, Qazaqstanda da būl qylmys azaiar emes. 2015 jyly jaŋa kodeks qabyldadyq. 2015-2017 jyldary jäne 2018 jyldyŋ 4 aiynda elımızde 79 (65-ı sotqa jıberıldı) qylmys tırkeldı. Mūnyŋ 93%-y balany zaŋsyz asyrap aluǧa jatady. Osy balalardy qaitaru, qūtqaru, qorǧau üşın elımız köp halyqaralyq kelısımderge qosyldy. Qareketsız otyrǧan joqpyz.
– Säule Mūhanbedianqyzy, saliqaly sūhbatyŋyzǧa köp rahmet aitamyn. El, ūlt üşın jasap jürgen eŋbegıŋızge mol tabys tıleimın!

Sūhbattasqan
Tölen TILEUBAI