Astana qalasynyŋ tūrǧyny Erdäulet Aişyqov qala ortalyǧynan üş bölmelı üi satyp alyp, oǧan jöndeu jūmystaryn jürgızu üşın körşıles Özbekstannan üş qūrylysşyny jaldaidy. Zaŋ boiynşa olar bır ai üi iesınıŋ mekenjaiynda qonaq retınde tırkelıp tūrady.
Äne-mıne degenşe merzımdı bır ai uaqyt ta öte şyǧyp, endı kelgen jaldamaly jūmysşylar jūmystaryn odan ärı jalǧastyru üşın sausaq ızderın tapsyryp, salyq tölep, elde bolu merzımın ūzartuǧa mındetteledı. Mıne, osy jerde şi şyǧady. «Baqsaq, baqa eken» degendei, üş jūmysşynyŋ bıreuı būryn öz elı aumaǧynda qylmys jasap, boi tasalap jürgen sabaz bolyp şyǧady.
Būl jerde eŋ bastysy, daktiloskopiialyq tekserudıŋ qylmystyŋ aldyn aluda paidasynyŋ tigenı bolyp otyr. Mūndai tekserıs jürıp, mäsele der kezınde anyqtalmaǧanda ol adam ne büldırerın (qūdai saqtasyn) kım bılsın?
Qarjy qolbailau bolmasa…
Elımızde sausaqty daktiloskopiialau är azamat üşın mındettı bolatyny jönınde bırazdan berı aitylyp keledı. Qazır köp adam HQKO-ǧa (Halyqqa qyzmet körsetu ortalyǧyna) baryp, pasporttary men jeke basyn kuälandyratyn basqa da qūjattaryn jaŋartudy oilap jür.
Nege deseŋız, «aldaǧy 2024 jyldyŋ qaŋtar aiynan bastap Qazaqstanda barlyq azamattardan sausaq taŋbalary alynady eken» degen habar äleumettık jelılerdı keulep kettı. Bıreuler: «DNK alynady eken? «Chip taǧady eken» degen jelsözdı de qozdata tüsude. Al şyndyǧynda, dürlıgetın däneŋe de joq bolyp şyqty.
Astana qalasy Almaty audany Köşı-qon basqarmasynyŋ bas mamany Daniiar Bauyrjanūlynyŋ aituynşa, jaŋa jyldan bastap būl baǧytta özgerıster bolatyny ras körınedı. «Alaida «sausaq ızderın alu» degen sözge asa män beru kerek» deidı ol. Qazır Qaznettegı keibır aqparattardy oqyp otyrsaŋ, «är azamatty bır jerge bır-bırden şaqyryp alyp, uaqytşa ūstau abaqtysyndaǧy siiaqty bükıl sausaq ızderın alyp şyǧady-mys». Joq, mülde olai emes. Būl jai ǧana azamattardy – daktiloskopiialyq tırkeu. Jaŋa sifrlyq tehnologiianyŋ kömegımen arnauly skaner arqyly sausaq ızın alu.
Mūnyŋ bıregeilıgı älem boiynşa däleldengen. Tıptı DNK-sy bırdei boluy mümkın egızderdıŋ sausaq ızderı eşqaşan bır-bırıne ūqsamaǧan. Sondyqtan sausaq taŋbasy är adamda ärtürlı bolatyny qazır ǧylymi negızdelıp otyr.
«Men osy mäselede adamdardyŋ ünemı jel sözdı şarşa ürlep, jūrtty dürlıktıretınıne tüsınbeimın. Būl zaman talaby ǧoi. Qazır – älem sifrlyq tehnologiiaǧa dendep jügıngen zaman. Osy jetıstıkterden elımız de kenje qalmauy tiıs. Sondyqtan Memleket basşysynyŋ pärmenımen «Daktiloskopiialyq jäne genomdyq tırkeu turaly» zaŋ 2021 jyldyŋ 1 qaŋtarynan bastap küşıne endı. Ärı ol kündelıktı ömırde qajettılıkke qarai qoldanylyp ta jür. Al endı ony ıs jüzınde jappai qoldanuǧa qarjy tapşylyǧy qolbailau bolyp, ünemı keiınge şegerılıp kele jatqanyn da moiyndau kerek.
Zaŋnyŋ özektılıgı, eŋ aldymen, qauıpsızdık mäselesınde jatyr. Mūnda atap körsetılgenındei, bız sol arqyly Qazaqstandy sifrlandyrudy damytudyŋ kelesı qadamyn jasaimyz. Sol arqyly qauıpsızdıktı arttyra otyryp, köptegen üderıstı aitarlyqtai oŋtailandyramyz. Atap aitqanda, jeke tūlǧalardy biometriialyq säikestendırudı jetıldırıp, zaŋsyz qūjattandyru faktılerın joiuǧa mümkındık tuǧyzamyz. Qūjattardy qoldan jasaudan, al olardyŋ ielerın alaiaqtyq jäne basqa da qylmystyq äreketterden qorǧauǧa jaǧdai jasaimyz. Negızınen, sausaq ızın tırkeu Qazaqstan Respublikasy azamattarynyŋ basqa memleketterdıŋ memlekettık şekarasynan ötu tärtıbın jeŋıldetudı közdeidı» dedı maman.
Sondai-aq mūndai integrasiianyŋ kündelıktı ömırde de, jazataiym oqiǧalar kezınde de, onyŋ ışınde tehnogendık jäne tabiǧi jaǧdailar kezınde de adamnyŋ jeke basyn kuälandyratyn qūjattardy qalpyna keltırudı jyldamdatuǧa septıgı köp ekenı däleldengen.
Uaqyt ta, mümkındık te bar
Sausaq ızderın aludyŋ tüpkı maqsatyn azamattar tüsınuı kerek. Būl tūrǧydaǧy ügıt-nasihat, tüsınık jūmystary üzdıksız jürgızılıp keledı. Qazaqstan Respublikasy Işkı ıster ministrlıgı Köşı-qon komitetı qyzmetınıŋ aǧa inspektory Nūrjan Jaŋabaev osy mäsele töŋıregınde bırneşe brifing ötkızdı. Onyŋ aituynşa, aldaǧy uaqytta sausaq ızderı derekterı respublikanyŋ är azamatynyŋ biometrikalyq tölqūjattary men jeke kuälıkterınde tūratyn bolady. Būdan bylai azamat jaŋa biometrikalyq tölqūjat – jeke kuälık nemese jaŋa pasport alǧan kezde chippen bırge sausaq ızderı beinelenedı.
«12 jasqa deiıngı balalardan sausaq ızı alynbaidy. Aldaǧy jaŋa jyldan bastap 12 jas pen 16 jas aralyǧyndaǧy jetkınşekter erıktı türde, al 16 jastan bastap mındettı türde sausaq ızderın tırketu talap etıledı. Alaida būl jappai qūjat auystyru kerek degen söz emes. Qolda bar qūjattaryŋ belgılengen merzımı ötkenşe jaramdy bolady. Taǧy da qaitalap aitamyz, sausaq ızın alu mındettı, alaida ol HQKO-da taŋerteŋnen keşke deiın kezekte tūryp, dürbeleŋ tuǧyzu degen söz emes. Ärkım özınıŋ mümkındıgıne, uaqytyna qarai räsımdese jetıp jatyr.
Tūjyrymdama boiynşa, barlyq qazaqstandyqtar men Qazaqstanda tūraqty tūratyn, onyŋ ışınde elımızdıŋ memlekettık şekarasyn kesıp ötetın şeteldıkter men azamattyǧy joq adamdardan sausaq ızı qazırden bastap alynatynyn eske salǧym keledı» dedı aǧa inspektor.
Bız joǧaryda söz etken zaŋda tek sausaq ızın alu ǧana emes, genomdyq tırkeu turaly da anyq aitylǧan. Bırınşıden, genomdyq tırkeu degen ne? Ony köpşılık adam tüsıne bermeidı. Genomdyq aqparat – adamnyŋ dezoksiribonuklein qyşqylynyŋ naqty kodtalǧan mälımetı. Ekınşı sözben aitqanda, būl – DNQ synaǧy.
Bügıngı elımız sifrlyq qyzmet jüiesıne köşıp jatqan kezde sausaq ızderın alu zamanaui elektrondy jürgızılıp, kodtalǧan türde saqtalady. Būl degenımız, mälımetter bazasynda sausaq ızınıŋ tek sandyq modelı jäne bıregei identifikator bolady. Onda derbes derekter, adamnyŋ aty-jönı jäne JSN-ı (İİN) körsetılmeidı. Jüienı iesızdendıru avtomatty türde jüredı. Ärı alynǧan biometriialyq derekterdıŋ saqtaluy men olardy paidalanuǧa QR IIM jauapty bolady.
Keiıngı kezde zaŋdy tolyq ıske asyru üşın memleket 20 mlrd teŋge qarjy bölıp otyrǧany aityluda. Būl qarajat serverlık, lisenziialyq-baǧdarlamalyq qamtamasyz etu, apparattyq keşenderdı jabdyqtau, daktoskanerler alu, qyzmetkerlerdı oqytu jäne taǧy basqa maqsattarǧa jūmsalmaq.
Şetel täjıribesı zertteldı
«Mūny bızde paidalanu älı erterek emes pe?» degen saualdar da qoiylyp jatady. Daktiloskopiialyq jäne genomdyq tırkeu zaŋyn äzırleu barysynda QR Işkı ıster ministrlıgı älemnıŋ köptegen elınıŋ täjıribesın zerttegen. Sonda anyqtalǧany: 2002 jyldan berı düniejüzınıŋ 70-ten astam memleketı, al 2010 jyldan berı Almaniia, Türkiia, Qytai, Özbekstan, Ündıstan, Fransiia, Belgiia Bırıkken Arab Ämırlıkterı siiaqty 124 elı biometriialyq tırkeudı (sausaq ızderı, közdıŋ nūrly qabyǧy, adam betınıŋ ekı ölşemdı jäne üş ölşemdı keskını, DNQ, qoltaŋba) paidalanyp keledı. Onyŋ üstıne aldaǧy uaqytta ICAO ūsynymyna säikes jol jüru qūjattarynda azamattyŋ kemınde ekı biometriialyq derekterı boluǧa tiıs – būl türlı-tüstı sifrlyq fotosuret jäne sausaq ızderı. Būl azamattyŋ jeke basyn anyqtau jäne rastau maqsatynda jürgızıledı. Jeke basyn kuälandyratyn qūjattarǧa sausaq ızderın engızu azamattyŋ qūqyqtary men derbes derekterın qorǧauǧa naqty mümkındık beredı dep tüsındıredı mamandar.
Soŋǧy uaqytta osy salaǧa jauapty qūzyrly ministrlık qauıpsızdık şaralaryna asa män berıp otyr. Derekterdı rūqsatsyz kıruden qorǧauǧa mümkındık beretın mälımetter bazasyn sifrlaudy jüzege asyrdy. Endı qasköiler sifrlyq ızderdı eşuaqytta «tırıge» ainaldyra almaidy. Sandyq türde saqtalǧan sausaq ızderın zattarǧa tüsıru mümkın emes.
Sonymen sausaq ızın alu elımızde qolǧa alyna bastady. Qazır şetelge şyǧatyn azamattarǧa viza alu üşın sausaq ızderın tapsyru mındetteledı. Sonyŋ aiasynda elde türlı qylmystardy, sonyŋ ışınde auyr jäne asa auyr qylmystardy aşu mümkın bolyp otyr. Osy tūrǧyda zaŋnyŋ qabyldanuy terrorizm qaupınıŋ aldyn alu üşın de qajet. Būl arqyly elımızge jasyryn kelgen laŋkester bolsa, onyŋ biometriialyq mälımetterın halyqaralyq ūiymdarǧa sūrau salyp, salystyrady. Qysqasy, daktiloskopiialyq tırkeu zaman talaby bolyp tūr. Onyŋ paidaly tūstary mol ekenın mamandar däleldep baǧuda.
