Jüsıpbek Aimauytov – ūsta, Şämşı Qaldaiaqov – aqyn, Aqseleu Seidımbek – zerger, Jūmeken Näjımedenov küişı bolǧan deidı bıletınder. Rasynda da, adam boiy öner ataulyǧa taiazdyq etpeitınge ūqsaidy.
Äitse de, aqyn Ūlyqbek Esdäulet aitqandai, «Adam özınıŋ basty darynyn aialau üşın, boiyndaǧy basqa qabıletterın qūrbandyqqa şalady». Būl – aqiqat. Äitpese, bügın de aramyzda közquanyşymyz bolyp jürgen Fariza aqyn men jazuşy Tölen Äbdık qalamymen bırge küişılıgın nege alyp jürmedı? Saz älemın muzykasymen baiytqan Tölegen Mūhamedjanov nege aqyndardyŋ da bel ortasynda jürmeidı?..
Är önerdı bır-bır biık şyŋ desek, rasynda da, ekı aiaqty jūmyr basty pendenıŋ bır mezette ekı biıkke bırdei tabany tıreuı mümkın emes. Sol sebeptı, qalai bolǧanda da bır öner üşın ekınşı öner, ekınşı bır qabılet qūrbandyqqa şalynady…
* * *
Älıbek Asqarov dese, ör Altaidyŋ tabiǧaty körkem tılmen surettelgen ädebi şyǧarmalar köz aldymyzǧa keledı. Taular men qyrattar, mūzart şyŋdar, sosializm zamanynda ömır sürgen jandardyŋ basynan ötken qyzyqty hikaiattar, sosyn… özderı näzık bolsa da, boiyna qaharmandyqqa tūnǧan äielder turaly jazylǧan körkem tuyndylar oiyŋa oralady.
Qaisybır jyly jazuşynyŋ student jastarmen bolǧan kezdesuınde halyq aqyny Qonysbai Äbıldıŋ: «Oralhannyŋ şyǧarmasyn oqysaŋ, Altai sūsty, ışınde jyrtqyş aŋdar jortqan qorqynyşty aimaq bolyp körınedı. Al, Älıbektı oqysaŋ, sol Altai janǧa jaily, şuaqty äsem tabiǧat siiaqty», – degenı tegın emes. Qalamger retınde Älıbek Asqarov qandai qiyn taǧdyr iesın prototip etıp, qandai auyr jaǧdaidy baiandasa da, adamdy filosofiialyq oiǧa jetelei otyryp, oqiǧa jeŋıl oqylatyndai etıp jazady. Jazuşy şyǧarmalaryndaǧy auyr, azapty taǧdyrlardyŋ özı adamnyŋ ömırge degen qūştarlyǧyn arttyra tüsedı. Suretşı tılımen aitqanda, būl şyǧarmaşylyq iesınıŋ şeberhanasynda tūnjyraǧan qara tüstı boiaular joq. Qalamynyŋ siiasy tek qana şuaq şaşuǧa, oqyǧan köŋılge tättı bır sezım syilap, jaqsylyqtyŋ jarşysy boluǧa jaratylǧan tärızdı…
Suret, boiau dep ketkenımız tegın emes. Jazuşy Älıbek Asqarov körıktı oidy körkem tılmen kestelei bılgen suretker bolsa, ol qalam iesınıŋ ömırge suretşı közımen qaraityndyǧynan.
Şynynda da: «Men jüz jerden jazuşy bolaiyn, ömırge suretşı közımen qaraimyn. Ädemı tabiǧatty körgende sony tamaşalap otyryp ta: «myna jerge mynadai, ana jerge anadai boiau jaǧyp-jaǧyp jıberer me edı», – dep qyzyǧyp otyram. Qarsy aldymdaǧy adamdardyŋ bet-älpetıne qaraǧanda da tür men tüstıŋ, köleŋke men jaryqtyŋ tüsuıne män berıp otyramyn. «Şırkın, myna türge bylai-bylai boiau jaǧyp qoiar ma edı», – dep sūlulyqty arttyra tüsuge qūmartamyn. Al, ädemı kelbettı körgende suretın salǧyŋ kelıp te ketedı…», – deidı özı suretşılık turaly äŋgımelep.
* * *
Qyzyǧy sol, bız söz etıp otyrǧan qalamgermen qatar, älgı «Altaidy» jan-jaqtan jūlmalap jazysqan jazuşylardyŋ bırı Oralhan Bökei Älıbek ınısınıŋ suretşılık önerın kädege jaratuǧa jol salyp bergen. Jazuşy Janat Elşıbektıŋ estelıgıne qaraǧanda «Leninşıl jas» («Jas Alaş») gazetıne alǧaş ret «mıne, menıŋ suretşı ınım» dep tūryp, Oralhan ertıp äkelgen. Söitıp, gazettıŋ maketıne aralasyp, basylymda jūmys ısteuıne mūryndyq bolady.
Alǧaşqy ailarda Älıbek Asqarov gazettegı maqalalardyŋ taqyrybyna orai suretter jazyp, ştrihtar syza bastaǧan. (Aitpaqşy, suretşılerdıŋ öz tılımen aitqanda, olar suret «salmaidy» eken, «jazady» eken. – avt.) Ä degennen onyŋ qylqalamynan tuǧan öner «Leninşıl jasqa» redaktor bolyp kelgen Seidahmet Berdıqūlovtıŋ közıne tüsedı. Söitıp, gazette ştattan tys jūmys ıstep jürgen suretşı balany Seidaǧamyz şaqyrtyp alyp, tapsyrmalar beredı. Auzyn aşsa-aq qandai ideia aitpaǧyn qaǧyp ala qoiatyn qyraǧy bala redaktordyŋ köŋılınen şyǧady.
Söitıp, onyŋ gazettı bezendıruge qyzu aralasuyna ülken mümkındık tuady.
* * *
Negızı suretşılık – Alla taǧalanyŋ maŋdaiǧa jazǧan nesıbesı, ekınıŋ bırıne būiyra bermeitın öner. (Älıbek Asqarovtyŋ öz sözı. – avt.) Alaida, qylqalam iesı qanşama talantty bolsa da, jazǧan tuyndysy laiyqty baǧalanyp, el-jūrtqa tanymal bolǧanşa köp uaqyt ketedı. Öitkenı, «üzdık tuyndy – ary ketse jalǧyz kartina boluy mümkın. Ony körmege qoiyp, jaryqqa şyǧarmasa, şeberhanada bürkeulı jata beredı». (Būl da qalamgerdıŋ öz sözı. – avt.) Būqara halyqtyŋ talantty suretşılerden görı jaman jazsa da jazuşyny tez tanityny sondyqtan. Jazuşy bır jazǧan düniesın myŋdaǧan, on myŋdaǧan taralymmen şyǧara alady. Ol baspasözde nasihattalady… Tırısınde tanymal bolyp, tükırıgı jerge tüspei ötken suretşıler tym az. Al, ölgennen keiın ǧana laiyqty baǧasyn alǧandar öner tarihynda jüzdep sanalady.
Desek te, Älıbek Asqarov – jazuşylyǧynan būryn suretşılıgınıŋ igılıgın körgen adam. Älgındei uchilişe qabyrǧasynda jürıp gazet jūmysyna aralasa bastaǧan tūsta «student qoi» dep, Seidahmet Berdıqūlov oǧan qalamaqyny basa qoiǧyzady eken. Söitıp ekı qaltasy buma-buma aqşaǧa toly Älıbek özın ǧana emes, qatar jürgen student kurstastaryn, jora-joldastaryn da tamaqtandyryp, «asyraǧan»…
* * *
Suretşılıkpen qosa saiahatşylyq ta – bızdıŋ keiıpkerımızge tän qasiet. Jerde mi qainaityn ystyq tüsıp, adamdar kün közınen jasyrynar köleŋke ızdep sabylǧanda, Älıbek Asqarov qystyŋ qyzyǧyna toimaǧandai aqbas taulardy betke alyp, jolǧa şyǧady. Altai asyp, qūzar şyŋdarǧa, mūzart taularǧa örmelep, müldem basqa, öz älemıne enıp kete beredı.
Aitpaqşy, suretşı üşın aq tüspen jūmys ısteu eŋ kürdelı ısterdıŋ bırı. Aq tüstılerdıŋ közge körıne bermeitın eleusız ǧana aiyrmaşylyǧyn sezımtaldyqpen, qyraǧylyqpen baiqai bılu, ajyratu jäne soǧan säikes boiau qoldana bılu – suretşı üşın ülken syn. Sol sebeptı de, qai qylqalam iesıne de qystyŋ peizajyn jazu qyzyqty bolyp qala bergen. Demek, jazdygünı qoly qalt etse, jazuşynyŋ tau jaqty betke alyp, borany soǧyp, üskırık jelı esken aq qar, kök mūz şyŋdardy aralap kete beretını de sol ömırge suretşı közımen qaraityndyǧynan boluy mümkın.
Älbette, suretşı bolǧan soŋ, aq ūlpa jamylǧan tabiǧatqa, qysqa erekşe qūmartady. Taza aua, tabiǧat adam janyn da tazartady. Küibeŋ tırşılıgı, pendeşılıgı basym qoǧamdaǧy sapyrylystan bır mezgıl qol üzıp, aspan men jer arasyndaǧy şeksız keŋdıkke ketu – kökte – Qūdai, jerde sen ǧana bar ekenıŋdı sezındıretın pendeui jalǧyzdyqty sezınuge mümkındık beredı.
Asylynda, suretşılık te, saiahatşylyq ta sūlulyqqa qūştarlyqtan tuatyn öner. Älıbek Asqarovtyŋ köp uaqytyn boiaudyŋ iısı būrqyraǧan şeberhanasynda ötkızgen jyldarynda negızınen peizaj jazuǧa qūmartyp, alyp Altaidy ainalsoqtap jürgenı de sol ädemılıkke äuestıkten.
* * *
Janat aǧa, menıŋ sondai jazǧym keledı. Oraǧaŋnyŋ, Marat Qabanbaevtyŋ, Seiıtqazy, Jaqau men Yrymnyŋ ocherkterı qatty ūnaidy. Solar sekıldı bolǧym keledı. Uchilişeden soŋ Jurfakqa tüsıp ketsem qaitedı?
Jazuşy aǧasy Janat Elşıbekke qoiǧan osy bır auyz sūraǧy keşegı suretşınıŋ bügıngı jazuşyǧa ainalardaǧy aşqan esıgı tärızdı. Esık aşylǧany sol, ony uaqytpen ündesken ädemı ömır tosyp aldy. Keşegı suretşı özınıŋ keremet körkemsöz şeberı ekenın körsete bıldı. Jazu şeberhanasyn qūrǧanda da onysyn stil, taqyryptyq tapqyrlyq, janr… – qai jaǧynan bolmasyn, zamanyna, oqyrman talabyna sai tartymdy ädıs- täsıldermen jasaqtai aldy.
«Kökköl», «Mūztau», «Şyndyǧatai», «Şabanbai» – tarihi-tanymdyq deregı mol hikaialar. Būl tūrǧyda aǧamyzdyŋ saiahatşylyǧy elıne ekı bırdei paida äkeldı deuge bolady. Bırınşıden, aǧamyz osyndai saiahatşylyǧy, tabiǧatta seruen saluǧa qūmarlyǧy arqasynda jas baladai jany taza, külkısı kedergısız qalpy aman-esen aramyzda jürse, ekınşıden, elınıŋ, jerınıŋ äsem tabiǧatyn özı tamaşalap qana qoimai, baiaǧy suretşı közımen qaraǧandaǧy äserın jazyp, töl ädebietımızge safari janryn äkeldı. Söitıp, el-jerdı tanytuǧa üles qosty. Mäselen, Altaidyŋ alys törınde eleusız qalǧan Kökköl auyly (1955 jyly jabylyp qalǧan) özı attas Älıbek Asqarovtyŋ körkem ocherkınen keiın ǧana barşaǧa belgılı boldy. Bügınde jūrt Şyǧysqa bet alsa boldy, Kökköl ızdep baratyn qasiettı mekenge ainaldy.
* * *
Osy künderı Älıbek Asqarov suret salyp, şeberhanada otyrmaidy. Alaida, būl önerdı üirenıp, sosyn jirenıp, basy bütın küresınge laqtyrdy degen söz emes. Qalamger beineleu önerınıŋ syrtyndaǧy qabyn sypyryp alyp, ışındegı bar qazynany tūla boiyna sıŋırıp alǧan tärızdı. Sol sebeptı, suretşıge tän artyqşylyqtardyŋ bärı qalamger boiynan tabylady.
Al juyrda özı jazyp aiaqtaǧan «Suretşı men mūǧalima» atty povesı jazuşynyŋ äu bastaǧy özınıŋ ata tegıne alǧaş ret at basyn būrǧanynyŋ belgısı ıspettı.
* * *
Baspa ısın damytuǧa qosqan ülesı üşın Memlekettık syilyq alǧan Älıbek Asqarov kıtap basu jūmysyna bet būryp, baspa önımderın bezendıruge bılek sybana kırıskende suretşılık önerden sanaly türde bas tartqan. Suretşılık älemnen şyǧyp ketse de, Älıbek aǧamyz özı tıkelei yqpal etıp, ornyna «kepılge» qoiyp ketken qylqalam ielerı barşylyq. Solardyŋ bırı – elge belgılı suretşı Aǧymsaly Düzelhanov.
«Ekeumız äskerde bırge qyzmet jasadyq. Aǧymsalynyŋ suret salu qabıletın baiqap: «Sen Almatyǧa baryp, Gogol atyndaǧy körkemsuret uchilişesıne tüs, suretşı bol, senen tübınde myqty suretşı şyǧady» dep keŋes bergen edım. Ol Almatyǧa kelıp men aitqan uchilişenı oqyp bıtırdı. Odan keiın Mäskeuge baryp, Surikov institutyn tämamdady. Bügınde qazaqtyŋ ataqty suretşısı, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty», – deidı būl turaly Älıbek Asqarov.
Aǧymsalyny Körkemsuret uchilişesıne jıberıp jürgenı – QazŪU–dyŋ jurnalistikasyna tüskenge deiın qalamger özı de osy oqu ordasynda käsıbi suretşı mamandyǧyn alu üşın tört jyl bılım alǧan.
* * *
Qalamgerdı jazuşy retınde ǧana bıletın közıqaraqty oqyrmannyŋ kökeiınde, ärine, «būryn jazǧan suretterı qaida?» degen saual tuady.
Ökınıştısı, jazǧan suretter saqtalmaǧan. Dostary taratyp äkete beredı eken. Bıraz suretter, sonyŋ ışınde Oralhan Bökeidıŋ portretı de bar, Oraǧaŋnyŋ mūraǧatynda boluy mümkın. Öitkenı, «Menıŋ syzǧandarymnyŋ köbısın Oralhan sūrap alyp ketetın», – deidı Älıbek aǧa.
* * *
Saiahatşylyqty süigen jazuşylar da, beineleu önerıne äuestengen jazuşylar da älemde az bolmaǧan. Bıraq, ötken-ketkenge üŋılsek, osy ekı önerdı bır boiyna toǧystyrǧan qalamger tapşy.
Jazuşy Älıbek Asqarov üşın – suretşılık pen saiahatşylyq onyŋ qos qanaty tärızdı. Ǧabit Müsırepov aitqandai, «qalamgerdıŋ biıgı qalamy kötergen biıkpen ölşenetın» bolsa, sol biıgıne köterıluıne demeu bolǧan da osy ekı öner.
Baiyptap qarasaq, qazaq qalamgerlerı arasynda da suretşı-jazuşylar barşylyq eken. Belgılı aqyn Maraltai Raiymbekūly surettı jaqsy jazady, jazuşy Maqsot Izımūly – ol da şeber suretşı. Qalmūqan İsabaevtyŋ äuesqoi suretşı ekenın qatarlastary bıledı. Al, jazuşy Anatolii Kim men Ilia Jaqanov – Älıbek aǧamyz sekıldı suretşılık boiynşa käsıbi bılım alǧandar.
«Suretşı kiımnıŋ qyrtys-qatparlary men qoldy qalai salǧanyna qarai synalady», – deidı käsıp ielerı. Būl jaǧynan Älıbek aǧanyŋ qandai suretşı bolǧanyn bız, ärine, baǧamdai almaimyz.
Kiımnıŋ qyrtysy men qatparyn qalai salǧanyn bılmesek te, bızdıŋ bır bılerımız bar: Älıbek Asqarov – jazuşy retınde adam janynyŋ qalyŋ qatparyn aşyp, ışkı älemdegı qyrtystardy jazyp körsetuge şeber-aq.
