SEGIZ SERI TARİHİ TŪLǦA MA?

Jaqynda Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen ärtısı, öner zer­teuşı Serık Ospanovtyŋ «Qylyşpyn qynabynan alynbaǧan» atty ǧylymi-zertteu eŋbegı elektrondy poştamyzǧa kelıp tüstı. Onda avtor änşı, halyq kompozitory Segız serı Bah­ramūlynyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧy turaly mūraǧattar negızınde däiektı derekter keltıredı. Keiıngı jyldary qoǧam arasynda osy tarihi tūlǧa jönınde äraluan pıkırler aityluda. Tıptı, keibır zertteuşıler ony tarihta bolmaǧan degenge deiın bardy. Al, qolymyzdaǧy eŋbek onyŋ ömırde bolǧanyna köz jetkızedı. Bızdıŋ maqsat daudy örşıtu emes, aqiqatqa säl de bolsa jaqyndau. Sol maqsatty ūstanyp, gazetımızde atalǧan eŋbekten üzındı jariialau­dy ūiǧardyq.

Amanǧali QALJANOV

HIH ǧasyrdyŋ bı­rınşı jartysyn­da qazaq dalasynda sal-serı­lerdıŋ atasy atanǧan Segız serı Bahramūlynyŋ şyqqan tegı men tuyp ösken ortasyna toqtalaiyq. (Mū­ha­­medqanapiia) Şaqşaqov Sol­tüstık Qazaqstan obly­synyŋ Jambyl audanyna qarasty Gültöbe – Mamanaida, Būqpa kölınıŋ jaǧasynda düniege kelgen. Ruy – Kerei ışınde Köşebe.
Üş jüzge aty äigılı Tolybai synşynyŋ segızınşı balasy Qarabas tarhan, odan Asqap, odan Köşek, onyŋ segızınşı balasy Şaqşaq, odan Bahram, Bahramnyŋ jetı ūlynyŋ bırı Mūhammedqanapiia, iaǧni bız mūrasyn zerttep otyrǧan keiıpkerımız Tolybai syn­şynyŋ altynşy ūrpaǧy Segız serı – osy. (Şejıreşı-Täbei Barlybaiūlynyŋ Qazaqstan ǧylym akademiiasynyŋ Ş.Uälihanov atyndaǧy tarih jäne etnologiia institutyna äkelıp tapsyrǧan «Kerei şejıresı» boiynşa alyndy).
Mūhammedqanapiia segız jasqa kelgende anasy Jamaldan (ataqty Qarauyl Qanai bidıŋ balasy Bekbolattyŋ qyzy – S.O.), anasynyŋ qyr­qy ötken bır aptadan keiın äkesı 47 jastaǧy Bahramnan airylyp tūl jetım qalady. Sol sebeptı Segız Süiın, Seiıtkerei esımdı aǧalary jäne Quanyş degen ınısımen bırge atasy Şaqşaq pen äkesınıŋ ınısı Janat serınıŋ tärbiesınde bolady. Aǧasy Körpeştıŋ Seiıtjan, Qūşan esımdı eresek balalary da Segızben bırge tua bıtken aqyndyq talanty bar Şaqşaq atasynyŋ bauyrynda ösedı.
Şaqşaq şeşen Köşek­ūlynyŋ anasy Aqbota ataqty Syrym batyrdyŋ tuǧan apasy, Dattyŋ qyzy. (Sondyqtan Segız serı on ekı ata Baiūlynyŋ ırgelı ruy Baibaqtyǧa jienşar bolyp keledı – S.O.). Al, Şaqşaqtyŋ Aiman degen bäibışesınen tuǧan Qanşaiym esımdı qyz (belgılı akademik-jazuşy Ǧabit Mahmūtūlynyŋ babasy Müsıreptıŋ tuǧan anasy bolady).
Segız bala kezınde auyldyq şaǧyn medresedegı Möŋke moldadan oqyp, hadimşe hat tanidy. Odan keiın ol Bolatynai, Qyzyljar medresesınde oqidy. Atasy Şaqşaq, Mūham­medqanapiiany 1826 jyly Qyzyljardyŋ medresesıne berıp, qosymşa Prohorov degen ūstazdy jaldap, 4 jyl orysşa sauat aştyrady. Ol jaily Segız serı:
Orysşa bılım al dep atam
Şaqşaq,
Oqytty tört jyl boiy
ūstaz jaldap, – deidı.
Būl jerde oǧan sabaq bergen ūstazdary İmamǧabit serı men öz aǧasy Körpeş Būhara şaharyndaǧy joǧary därejelı medresenı bıtırgen, sol kezdegı közderı aşyq aituly azamattar ärı änşı, aqyndar edı. Osy ekeuı Segız serıge dıni sabaq berumen bırge ony aqyndyqqa, änşılık önerge de baulidy. Osylaişa aǧalarynyŋ tärbiesınde ösken Mūhammedqanapiia segız jasynda aŋ atyp alyp «segız» degen atqa ie bolady.
Öse kele aqyndyǧymen tanylyp, än şyǧara bastaǧan, bozbala şaǧynda būl esımıne «serı» degen ataq qosylyp, azan şaqyryp qoiǧan esımı ūmytylyp Segız serı atanyp ketedı.
Būl derektı Säbit Mūqa­nov­tyŋ bala küngı dosy, Qyzyl­jardyŋ tumasy Jamantymaq Uaqtan şyqqan äigılı şejıreşı Kärıbai qajyūly Mūhametjan aqsaqaldyŋ: «Menen būryn jasaǧan qarttardyŋ aituynşa aǧalarymen aŋǧa şyqqan Mūhamedqanapiia segız jasynda kiık atyp tüsırıptı. Sodan jeŋgelerı erkeletıp ärı şūbalaŋqy esımın atauǧa qiynsynyp «Segız» dep atap ketken eken», – degen estelıgı däleldei tüsedı.
Zerek Segız serı 1830 jyly Ombynyŋ tılmaştar daiarlaityn 6-jyldyq Aziia mektebıne oquǧa tüsıp, ony bıtırer jyly atalmyş oqu oryny Batys Sıbır kazaktary okrugınıŋ äskeri uchilişesıne qosylyp atauyn özgertedı.
Eŋ keremetı alǧaşqy «Aziia mektebı» bolyp aşylǧan būl ekı qabatty ǧimarat älı künge deiın saqtalǧan. Mūnda Ombynyŋ qalalyq äskeri komissariaty ornalasqan. Ǧimarat tarihi säulet eskertkış retınde Memlekettık munisipialdyq qorǧauǧa alynǧan.
Myna qūndy derek 2000 jyly Ombyda jaryq körıp, Resei ūstazdardyŋ bılım jetıldıru intitutynyŋ arnauly oqu qūraly retınde paidalanylady. (Omby tarihi muzeiınıŋ Arhivtık qorynda saqtauly).
Etnograf-ǧalym İgılık Älmūhanūly Tūrsynovtyŋ «Ocherki istorii kazahov Omskogo Priirtyşia» kıta­bynyŋ «Prosveşenie kazahov v XVIII – nachale XX vv.» atty tarauynda: «1789 jyly Omby qalasynda tılmaştar daiarlau üşın Aziia mektebı aşylǧan. Mūnda 1790 jyly oqyǧan 25 şäkırttıŋ jeteuı qazaq-tatar balalary bolǧan. Al, şäkırtter arab, parsy, manchüjır, türık, orys tılderın oqyǧan, onymen qosa mındettı türde matematika men geografiia sabaqtary jürgızılgen. Jyl saiyn kursanttarǧa tegın arnaiy forma berılıp, onymen qosa aiyna 5 rubl şäkırtaqy tölengen. Būl aqşany kursanttar oqulyq, qalam-däpter aluǧa jūmsaǧandyǧy jazylǧan. «Sredi okonchivşih Aziatskuiu şkolu chislitsia Muhamet Şakşakov (Segiz seri). V şkolu on pos­tupil v 1830 godu.
K momentu ee okonchaniia v 1836 godu ona byla preobrazovana v osobyi klass vostochnyh iazykov uchilişe sibirskogo kazachego voiska. İstorik i poet (Segız serı – S.O.) v gnevnyh stihah on izobrajaet general-gubernatora P.D. Gorchakova razoritelem kazahskogo naroda, i ne jelaia uchastvovat v karatelnoi ekspedisii protiv vosstaniia Kenesary Kasymova, on bejal iz Omska v mladşii juz», – delıngen.
Sonymen qatar, ol halyqqa keŋınen tanymal «Aiman-Şolpan», «Qyz Jıbek» epikalyq dastandarynyŋ avtory. Onyŋ tūŋǧyşy Mūstafa Mūhamedqanapiiaūly halyqqa «Qamajai» änınıŋ avtory retınde tanymal. Segız serı şejıresın tügel bıletın Esbol qariia Omby qalasynda tūrady. Segız serınıŋ jary Yrysbike küieuı qaitys bolǧanda ūzaq joqtau aitqan», – degen ǧalym FSB arhivınen qūndy derek
tauyp, keltırgen. Būdan şy­ǧatyn qorytyndy: Segız serını Resei imperiiasyna saiasi qa­uıptı adam retınde onyŋ ısterı FSB arhivınde saqtalǧan. Mıne, öner zertteuşılerdıŋ Omby memlekettık arhivınen eşqandai derek tappauynyŋ syry osynda jatyr. Jo­ǧarǧy derekterge süiensek zertteuşılerdıŋ bırı Aziia mektebınde dese, ekınşısı äskeri uchilişede oqydy dep jürgenderınıŋ ekı joramaly da dūrys.
1880 jyly aqyn Nūrjan Nauşabaev (1859-1919) Segız serınıŋ şaŋyraǧynda bolyp, Yrysbike anamyz ben balasy Mūstafadan mol derek jinap, beiıtınıŋ basynda bolyp jazǧan «Segız serı» dastanyndaǧy:
… Jazuymen qūlpytastyŋ
boldym tanys,
Tuǧan, qaitqan jyldary
eken barys.
Közıme men jas aldym,
er elestep,
Armanda ketıptı-au
dep qairan arys
– degen öleŋı Segızdıŋ 1818 jyly tuyp, 1854 jyly qaitys bolǧandyǧyn aiǧaqtaidy.
Joǧarydaǧy qūndy derekte aitylǧandai, Segız serı 1836 jyly Ombynyŋ uchilişesın bıtırgen sauatty, ziialy, bılımı jan-jaqty adam bolǧandyǧyna közımız jettı. Sol kezdegı saiasi-äleumettık aǧymnan habardar Mūhammedqanapiia aq patşanyŋ tuǧan halqyna qarsy jürgızgen otarlau saiasatyna däneker-tılmäş boludan bas tartqany üşın quǧynǧa tüsken. Būl turaly özınıŋ «Gor­chakovqa» degen öleŋınıŋ tüp­nūsqasynan köptegen derek aŋǧaruǧa bolady:
Jer suymdy alǧandai,
Elımdı qanǧa malǧandai.
Elden-jerden quǧandai,
Gorchakov saǧan ne qyldym?!
Sen quǧyndap Gorchakov,
El men jerden aiyrdyŋ.
Almas edım narkesken,
Şabylmai tasqa mairyldym…
Segız serı Bahramūlynyŋ 1836-1840 jyldar arasynda elge-jerge degen saǧynyştan tuǧan «Tuǧan jer», «Būqpa köl», «Kök Esıl», «Öŋırıme», «Qairan jer» atty şyǧar­malary, t.b. öleŋderı bar.
Segızdıŋ şyǧarmaşylyq ömırınde mahabbat taqyryby ülken oryn alady. Serı arulardy aialau, olarǧa degen yn­tyq sezımdı, mahabbatqa degen ıŋkärlıktı qasterlei bılu sekıldı ūly ūǧymdy sūlu da äsem şeberlıkpen jyrlai bılgen ülken jürektı aqyn ärı kompozitor. Aqynnyŋ süiıspenşılık jyrlarynan mahabbatqa toly jas jürektıŋ ystyq lebı esedı. Lirikalyq änderınıŋ tyrnaqaldysy «Nazqoŋyr» tüpnūsqada:
Körkem qyz şaqyrǧan soŋ
juyqtaiyn,
Basqany nege saǧan juytaiyn.
Özıŋe yqylasym auǧannan soŋ,
Qalaişa, Mükäş senı
ūmytaiyn –
dep saǧynyşqa toly nazben bastalatyn öleŋın 17 jasynda Segız Ombyda «Aziia mektebınde» oqyp jürgen kezınde Mükärama esımdı tatardyŋ sūlu qyzyna ǧaşyq bolyp şyǧarǧan. Keiınnen būl «Nazqoŋyr» änıne zaman talabyna sai jaŋa şumaqtar qosylǧan. Ony 1923 jyly qazaqtyŋ ūly änşısı Ämıre Qaşaubaev: «Äi, İsa, osy än maǧan qatty ūnaidy, tek sözı tebırentpeidı janymdy, sen bır ädemı qyzǧa aitylǧan sözder jazyp özgertıp berşı. Qazır halyq änderınıŋ eskışıl, dınşıl jerlerın özgertıp aitu kerek degen söz bolyp jür ǧoi» – degen sūrauy boiynşa İsa aqyn Semei qalasynda jazǧan. (İsa Baizaqov. Taŋdamaly şyǧarmalary, 2 tom, 85-86 better, Almaty. 1983)
Jaŋa mätını:
Ai qabaq, altyn kırpık,
qyzyl erın,
Kel deseŋ nege aiaiyn
attyŋ terın.
Sar aǧaş sazǧa bıtken
sekıldenıp,
Qai jerde otyr eken
būraŋ belım.
Bazardan alyp kelgen
kümıs qūman,
Jıgıttı adastyrǧan
qalyŋ tūman.
Aradan qyl ötpestei
tatu edık,
Bızderdı araz qylǧan qai
antūrǧan!
– dep asqan şeberlıkpen jazylyp qana qoimai, Segızdıŋ oiy­men astasyp, keremet körkem obraz tuyndatyp tūrǧanyn moiyndauymyz kerek.

Alaida, qyzdyŋ äkesı üzıldı-kesıldı qarsy bolyp, basqa qalaǧa köşıp ketuı sebeptı aralary suyp ketedı. Mahabbat lirikasyna arnaǧan Segız serınıŋ mūndai äsem änderı qanşama deseŋızşı?! Solardyŋ bıregeiı, än töresı – «Gauhartas» tüpnūsqada:
Ajaryŋ aşyq eken
atqan taŋdai,
Beine bır qaraŋǧy üige
jaqqan şamdai.
Anaŋnan senı tapqan
ainalaiyn,
Bota köz, qyr mūryndy,
aqşa maŋdai.
Qaiyrmasy:
Beu-beu, Gauhar tas,
Qūsyni-qūrdas,
Rauşan, üşeuıŋdı körgende,
Säulem-au, sabyrym qalmas.
Ajaryŋ aq bökendei
qaşqan qūmnan,
Şolpandai taŋ aldynda
jalǧyz tuǧan.
Basyŋda kämşat börık,
qolda jüzık,
Jıbekpen qyzyl kärıs
belıŋ buǧan.
Basasyŋ aiaǧyŋdy
yrǧaŋ-yrǧaŋ,
Syldyrap şolpyŋ menen
altyn syrǧaŋ.
Qūlpyryp är uaqytta
şattanasyŋ,
Äsemsıŋ aqqu qūstai
moinyn būrǧan.
Än tarihy İsa Baizaqovtyŋ körkemdeuınen keiın:
Ajaryŋ aşyq eken atqan
taŋdai,
Nūrly eken ekı közıŋ
jaqqan şamdai.
Anaŋnan senı tapqan
ainalaiyn,
Külım köz, oimaq auyz,
jazyq maŋdai,
Qaiyrmasy:
Beu-beu, Gauhar tas,
Qūsyni- qūrdas,
Rauşan, jüzıŋdı körgende,
Säulem-au, sabyrym qalmas.
Ajaryŋ aq tülkıdei
qaşqan qūmnan,
Şolpandai taŋ aldynda jalǧyz tuǧan.
Jyly su, qolda qūman, qarda oramal,
Jıbekpen qyzyl kärıs belıŋ buǧan.
Basasyŋ aiaǧyŋdy
yrǧaŋ-yrǧaŋ,
Syldyrap şaşbauyŋ men
altyn syrǧaŋ.
Jai jürıp şattanasyŋ
äserlenıp,
Äsemsıŋ jüirık attai
moinyn būrǧan
– bolyp, käsıbi aqynnyŋ aralasuymen ädemı äspetteuden ötkenın köremız.
Būl ännıŋ adam sanasyna äserı jönınde Qazastannyŋ halyq ärtısı, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty, bi
padişasy Şara Jienqūlova (1912-1991) özınıŋ «Kelın­şek» biın qalai qoiǧany turaly bylai äŋgımeleidı: «Üşınşı biımdı qoiarda:
Basasyŋ aiaǧyŋdy
yrǧaŋ-yrǧaŋ,
Syldyrap şaşbauyŋ men
altyn syrǧaŋ.
Jai jürıp şattanasyŋ,
äserlenıp,
Äsemsıŋ jüirık attai
moinyn būrǧan
– dep Segız serınıŋ ataqty «Gauhartas» änınde beinelengen kerbez kelınşek syr-symbatymen köz aldyma elestei qaldy», – deidı (Ş.Jienqūlova. «Önerım-ömırım» Almaty: Jazuşy. 1983. 67b.).
Segızdıŋ ǧaşyqtyq otty jandyrǧan, köŋıldı şartarapqa şarlatqan mūŋdy-sazdy, sūlu-nazdy änder şyǧarǧanyn da joǧaryda attary atalǧan derekterı arqyly bılıp otyrmyz. «Mıne sondyqtan da, Segız serınıŋ şaşyrap, būl künde halyq änı sanatynda jürgen öz şyǧarmalaryna ielık etuı än önerımızdıŋ kökjiegın keŋeite tüserı haq. «Aqbūlaq», «Jyloi», «Gauhartas», «Bozşūbar» (Bozjorǧa), «Qyzǧa sälem», «Ǧaini», «Äiken-ai», «Kökem-ai», «Säulem-ai», «Alqoŋyr», «Elık-ai», «Aqbaqai» änderı dausyz Segız serınıkı» – deidı düldıl änşı ärı Segız serı mūrasyn tūŋǧyş zertteuşısı Jänıbek Kärmenov («Halyq änderı men halyq kompozitorlarynyŋ änderı» antologiiasy 1 tom. 1990 jyl, Almaty qalasy, «Öner» baspasy).

Serık OSPANOV

Materialdy “Astana aqşamy” gazetınıŋ astana-akshamy.kz resmi saityna sılteme jasaǧanda ǧana paidalanuǧa rūqsat etıledı.