Semei qasıretı – tasqa qaşalǧan taŋbadai ǧasyrlar boiy ūmytylmaityn ūltymyzdyŋ eŋ şerlı şejıresı. Künäsız düniege keletın qanşama ūrpaqtyŋ tılep almaǧan sorly taǧdyry. İä, Semei poligonynyŋ zardaby jaily talai jazuşy qalam sermedı. Solardyŋ ışınde bärınen biık tūrǧany – qabyrǧaly qalamger Medeu Särsekenıŋ şyǧarmasy. Özı injener, özı jazuşy, özı sol öŋırdıŋ tumasy. 86 jastaǧy abyz aqsaqal osy uaqytqa deiın 87 kıtap şyǧaryp ülgerıptı. Semei iadrolyq poligonynyŋ jabylǧanyna 30 jyl toluyna orai osy oqiǧanyŋ büge-şıgesın bıletın Medeu Sapaūlymen äŋgımelesken edık.
– 2016 jyly «Foliant» baspasynan «Semei qasıretı» dep atalatyn kıtabyŋyz jaryq kördı. Alǧy sözınde «37 jyl jäne ekı ai radiasiia külın jūtqan pendemın» dep jazdyŋyz. Semei qasıretıne seksennıŋ seŋgırınen asqannan keiın ǧana qalam terbeuıŋızdıŋ astary nede?
– 86 jastyŋ örıne köterılgen ömırımnıŋ 74 jylyn men elımnıŋ şyǧys öŋırınde ötkızdım (bes jyl Almatyda injenerlık bılım alyp jäne bır jyl Alatau bauraiynda «Leninşıl jas» gazetınde eŋbek etkenım būl esepke kırmeidı). 37 jyl əskeri poligon tarsyldatqan atomdyq, iadrolyq synaqtar astynda ömır sürdım. Qaterlı synaqtardan airyqşa zardap şekken Abyraly audanynyŋ tumasymyn. 1949 jylǧy 29 tamyzda eŋ alǧaşqy keŋestık atom bombasy Degeleŋ tauynyŋ bauyryndaǧy «täjıribe alaŋynda» synalǧanda, ol bolsa men tuǧan Qainar kentınen 90 km jerde. Sol kezde men 13 jastamyn. 1953 jylǧy 12 tamyzda tūŋǧyş sutegı bombasy jarylǧanda, Qainar orta mektebın altyn belgımen tämamdaǧan ekı bozbalanyŋ bırı bolyp attestatymyzdy Qazaq ken-metallurgiia institutyna joldap, şaqyru kütıp otyrǧanda äskeri avtomobilder zu etıp (800 şamasy), Jaŋacemei, Abai jäne Abyraly audandarynyŋ tūrǧyndaryn baiyrǧy mekenderınen köşırgende, Nūrtöleu Myqyşov ekeumız kiım-keşekterımız salynǧan qorjynymyzben Küiık būlaǧynyŋ jaǧasyna bosyp, ekı apta boiy essız dalada, şaqyraiǧan kün astynda jattyq. Taŋǧy altyda Degeleŋ jaqtan jarq etken ekınşı «kündı» körgen beikünä pendelerdıŋ bırımın. Būl bolsa osy atyrapta 470 märte jasalyp, jer-köktı solqyldatqan dümpulerdıŋ alǧaşqylary…
Üş ret ölım auzynan aman qaldym. Soŋǧysynda büiregıme ota jasattym. Emhanada jatqanda, fantazer jazuşy bolǧandyqtan da şyǧar, oiym san tarapqa şaşyraityn. Sondaǧy büirektıŋ auyrǧany – poligonnyŋ auyruy. Onyŋ aldynda däl osy büirek auruynan şeşem de ketken. Äkem dünieden erte ozdy. Qanşama jora-joldastyŋ osy bır iadrolyq synaqtan jūqtyrǧan aurumen baqilyq bolyp jatqanyn köz körgen. Tıptı 1953 jyly mektep bıtırgen 47 qūrdastarymnan üş-aq klastas qalyppyz. Köbısı Abyralydan köşpei, tuǧan jerde jürıp eluge jetpei qaitys boldy. Bärı de poligonnyŋ dertınen. Sodan bır büiregımdı alǧyzyp tastaǧannan keiın qiialdap jatyp bır şeşımge keldım. «Osynyŋ bärın büldırgen – poligon. Nege onyŋ zardaptary jaily aşy şyndyqty jazbaimyn?» degen oi keldı.
– Poligon jaily kıtap jazuǧa qajettı materialdar tolyǧymen jetkılıktı boldy ma? Sızdıŋ qolyŋyzda poligon turaly qūpiia ükımettık qūjattardyŋ bolǧany ras pa?
– Ükımettık qūjattarda jarylystardyŋ quaty, künı, sättı jasalǧany naqty körsetılgen. Bärınıŋ de aitary: jer-jahan bülıngen joq, jarylystar qataŋ baqylaumen, jasandy tejeumen jürdı degen eskertuler; ǧylymi jinaqtyŋ kırıspesınde Odaq ministrı men fizik ǧalymdardyŋ jetekşısı osy tüiındı özderınşe däleldeuge tyrysqan. Älbette, men sol tūjyrymdardyŋ bäz-baiaǧy keŋestık älımjettıkpen daldalanǧanyna dau aitpai, özıme mälım soraqy oqiǧalardy keltırdım. Ol bolsa Ertıs atyrabyndaǧy şermendelerdıŋ qazaqstandyq komissiia bertınde anyqtaǧan, iaǧni semeilık tūrǧyndardyŋ 60 paiyzy – radiasiia dertıne şalynǧany turaly aiǧaqtar. Älbette, auru adamdardyŋ, iä, otbasy müşelerınıŋ ökınış pen mūŋǧa toly estelıkterın toptap keltırdım. Olar endı bırdı-ekılı emes, jüzdegen adamdardyŋ zarly ünderı. Desem de mändı bır jaitty eskertuge mäjbürmın: ötken ǧasyrdyŋ aiaq şenınde Odaqtyŋ «Znamia» jurnaly akademik A.Saharovtyŋ «Estelıkterın» jariialady. Men sonyŋ Semei poligonyna arnalǧan betterıne kseroköşırme jasap, mūraǧatyma alǧan edım. «Semei qasıretın» jazuǧa otyrǧanda üzık nūsqanyŋ jetkılıksızdıgın aŋǧardym. «Estelıktıŋ» tolyq türıne qolym 2013 jyldyŋ basynda jettı. Ūsaq ärıppen terılgen basylym, kölemı – 1280 bet. Köpşılıkke mälım emes qūpiialardyŋ denın sol kıtaptan aldym. Alaida akademik Saharov keibır qūpiia jaittardy bılmegen. Mysaly, ol kıtabynda Abai audanynyŋ ortalyǧy Qarauyl kentınıŋ tūrǧyndary 1953 jylǧy 12 tamyzdaǧy sutegı bombasyn sättı synaudan soŋ ejelgı mekenderıne tek qana kelesı jyly qaitaryldy deidı. Öitkenı Qarauyl üstındegı radiasiia deŋgeiı jyl boiy 250 rentgen mölşerınde bolǧan. Būl endı sūmdyq jaǧdaiat. Al menıŋ naqty bıletınım: qarauyldyqtar üilerıne 15-20 künnen soŋ qaitarylǧan, köşıruşıler, älbette, äskeriler. Demek, sutegı bombasyn jasauşy ǧalym naqty jaitty naqty bılmegen, äskeri baqylauşylar ǧalymnan soraqy jaitty qasaqana jasyrǧan. Nätijesınde Abai audanynyŋ tūrǧyndary sol atyraptaǧy körşılerınen radiasiia külınen köbırek zaqymdanǧan. Osy audanda aqqan auruynyŋ küşeiuı de sodan. Eskertu paryz: osy şyndyq maǧan 2013 jyly ǧana mälım boldy, abailyqtar būl jaitty müldem bılmeidı.
Bombany jasaǧany üşın Saharov ökıngen
– Sonda Nobel syilyǧynyŋ laureaty, sutegı bombasynyŋ aluan türın jasauşy kemeŋger Andrei Saharov qazaq jerınde synalyp jatqan iadrolyq qarudan tolyqtai habardar bolmaǧany ma?
– Iаdrolyq qaru jasaumen Andrei Saharov nebärı 20 jyl şūǧyldanǧan, ämbe sol jūmysqa KGB jüiesınıŋ zorlyǧymen jegılgen. Sol jyldarda ol ozyq bılımın, darynyn Otan qorǧanysyna jegumen bırge adamgerşılık ızgı qalybynan ainymaǧan. Mysaly, N.Hruşevke joldaǧan ekı hatynda akademik Saharov ärbır termoiadrolyq jarylys Jer şarynda 10 myŋ adamnyŋ ömırın äp-sätte üzetının mälımdep, synaq sanyn azaitudy jäne ärbır jaŋa bombany synamai-aq qabyldaudy ūsynǧan. «Semei qasıretınde» men Andrei Dmitrievichtıŋ Ortalyq komitettegı saltanatty qabyldau üstınde aibyny qatty, bet qaratpaityn, özımbılemdıgı küştı Nikita Hruşevpen täjıkege tüskenın, jaŋa bombanyŋ synaǧyn tejeudı talap etıp, Atom ministrı E.Slavskiimen janjaldasyp, aqyry eşteŋe bıtıre almaǧanyn bılgende basyn üstelge soǧyp, därmensızdıgıne nalyp, solqyldap jylaǧany turaly estelıgın keltırdım. Sol künı ol auruhanada jatqan äkesıne baryp, özınıŋ därmensız ahualyn, janyn jegen mūŋyn tarqatpaq bolady. Äkesı sol jaitty aitqyzbai ūqqan: «Senı fizikaǧa elıktırıp, baqytsyz tırlıkke jekkenımdı keş bıldım, balam. Basqadai ılım salasyn, bälkım, biologiiany taŋdaǧanyŋda baqytttyraq bolar ma edıŋ, amal ne, endı keş. Qateleskenıme ökınemın, keşır!..» deptı.
– Saharovtyŋ «Estelıkterı» dünie jüzınıŋ on tılıne audarylyp, 18 million taralymmen taralypty. Ömırındegı soŋǧy sūhbatyn da qazaqstandyq jurnalisterge berıptı. Kemeŋger akademik aşyq pıkırı üşın ükımet tarapynan qudalauǧa tüspep pe?
– Akademik poligondaǧy sättı jūmysynan 1968 jyly alastaldy. Öitkenı keŋestık syŋar ezu ideologiia men Qauıpsızdık komitetı akademik Saharovtyŋ erkın oiynyŋ taramauyn tılep, qataŋ tyiym salyp, onyŋ ärbır äreketın ıske alǧysyz etıp, keŋes halqynyŋ asyl müddesın şetelge satu dep jariialady. KSRO ǦA-nyŋ alqa müşelerı, jalpy 80 adam, köptegen ataqty jazuşylar ony «opasyz», «satqyn» dep baspasöz betınde aşyq hat jariialady. Osyndai soraqy aiyptau artyq-kemı joq 18 jyl tejeusız jürdı. Bırtuar ǧalymnyŋ tüp maqsaty – keŋes halqy ǧana emes, küllı adamzat qauymyn, jer-jahandy radiasiiamen bylǧauǧa bırjola tyiym salu.
1949 jyldan berı synaq alaŋyna ainalǧan bızdıŋ ölkemızde 470 zariad jarylypty. Onyŋ 24-ı – jer üstınde, 92-sı äuede synalsa, 8-ı – biıktıkte, 1 jerasty synaqtary ötkızılgen. Äsırese, Degeleŋ tauy men Balapan şoqylarynda qasıret taŋbasy airyqşa basyldy. Olarda barlyǧy 345 jerasty synaǧy jasalǧan. Semei synaq poligonyndaǧy jarylǧan zariadtar quattylyǧy boiynşa amerikalyqtardyŋ Hirosima men Nagasakige tastaǧan bombalarynan 2500 ese artyq
Tırı jan tūrmaidy dep oilaǧan
– Atom bombasynyŋ qauıptılıgı qanşalyqty joǧary bolǧandyǧy, qandai aurulardyŋ örısteuıne jol berılgendıgı jönındegı derekterdı taǧy bır ekşep berseŋız.
– Men kıtapty jazyp jatqan 2012-2016 jyldary köptegen qylmystardy anyqtadym. Zalaldy synaqtardan soŋ Abyraly, Abai, Jaŋasemei, Besqaraǧai, Mai, Aqsu, Qu, Qarqaraly audandary tūrǧyndary jäne barşa semeilıkter jerge tüsken million radioaktivtı bölşekter äserınen aq qan, öŋeş nemese asqazan obyry, radiofobiia aurularyna jappai ūşyraǧan. Ükımettık komissiia olardyŋ sany 1992 jyly 1,5 mln-nan astam ekendıgın anyqtady. Anyǧynda, olardyŋ sany 1949-1989 jyldary qanşa adam boldy? Būl endı qūpiia saqtalǧan derek. Bızdegı №4 dispanser, tegınde, solardy esepteu üşın aşylǧan. Onyŋ barlyq mūraǧaty 1990 jyly Mäskeuge äketılıp, qūpiia jaǧdaida Angliiaǧa satylypty. Ol jaiynda Mäskeude jaryq körgen «Iаdernye ispytaniia SSSR» kıtabynda naqty derekter keltırıledı. Būl kıtap 2002 jyly Reseidıŋ Densaulyq saqtau jäne atom energiiasy ministrlıgınıŋ tapsyrysymen jazylǧan. Osy dispanserde tızımge alynǧan, radiasiia zardabyn şekkender sany 40 myŋnan asady degen qaueset bar. Taǧy bır derekközderınde 60 myŋ adamnyŋ zardap şekkenı aitylady. 1949 jyldan berı synaq alaŋyna ainalǧan bızdıŋ ölkemızde 470 zariad jarylypty. Onyŋ 24-ı – jer üstınde, 92-sı äuede synalsa, 8-ı – biıktıkte, 1 jerasty synaqtary ötkızılgen. Äsırese, Degeleŋ tauy men Balapan şoqylarynda qasıret taŋbasy airyqşa basyldy. Olarda barlyǧy 345 jerasty synaǧy jasalǧan. Semei synaq poligonyndaǧy jarylǧan zariadtar quattylyǧy boiynşa amerikalyqtardyŋ Hirosima men Nagasakige tastaǧan bombalarynan 2500 ese artyq. Solardyŋ ziiandy äserınen Degeleŋnıŋ käduılgı märmär tasy qolmen uatylatyn borǧa ainalǧan. Al jer astynda nendei hikmet bolǧanyn boljau qiyn. Ol äskeri mamandardyŋ özderıne de beimälım.
– Nege iadrolyq synaq alaŋy retınde Semei öŋırın taŋdaǧan?
– Būǧan qatysty derektı men joǧaryda atalǧan «Iаdernye ispytaniia SSSR» degen kıtaptan taptym. Degeleŋ aimaǧyn taŋdaǧan komissiia İ.Stalinge: «Şöleit dala. Sol jaqta tırı jan tūrmaidy…» degen resmi hatynan üzındı keltırdım. Odan ärı osy «elsız» mekennıŋ 1947 jylǧa deiıngı qonystanuşylary turaly naqty derekter bar. Mysaly, 1931 jyldyŋ soŋynda Leningrad qalasynda jaryq körgen «Ves Kazahstan» atty anyqtamalyq kıtapta, iaǧni osy jyldyŋ mausym aiynda Abyraly audanynda – 29812, Şyŋǧystau audanynda – 34676, Besqaraǧaida – 48427, Qu audanynda – 32812, Aqsu audanynda – 63915, sol jyldardaǧy Qyzyltaŋ (bertıngı Jaŋasemei) audanynda 26478 adam mekendegenı jazylǧan. Sonda barlyǧy 206590 tūrǧyn bolady. Būl audandardy tızgen sebebım – äskeri poligon ielengen 18500 şarşy kilometr aimaq osy audandardan alynǧan. Ras, 1932 jylǧy aşarşylyq qyr halqynyŋ 80 paiyzynyŋ ömırın üzdı. Mäselen, Abyraly men Abai audandarynan 1940 jyly 4 myŋnan 6 myŋǧa deiıngı aralyqta tūrǧyn qalǧan. Äitse de Degeleŋ men Myrjyq taularynyŋ bökterlerın Abyraly audanynyŋ alty kolhozy 1954 jylǧa deiın qystady. Älbette, būl aimaq, komissiia müşelerı sipattaǧandai, şöleittı emes, mal ösıruge erekşe qolaily, suy mol, şöbı şüigın atyrap bolatyn. Al Şaǧan özenınıŋ boiynda Abai audanynyŋ Telman kolhozyna qarasty ondaǧan qystaqtary äskerilerdıŋ talabymen jyraqqa köşırılgenın jaqsy bılemın. Al Abyralynyŋ Degeleŋ men Myrjyq bökterındegı alty kolhozy 1954 jyly Abai men Jarma audandaryna köşırıldı. Iаǧni joǧarydaǧy mälımdemede synaqqa laiyq delıngen alaŋ «mülde iesız» delıngen jeleudı Beriia basqarǧan komissiia oidan şyǧarǧan. Tegınde, osy atyraptyŋ poligon üşın taŋdaluyna basty sebep – o künde su aidyny şalqar, jaǧasy nu toǧai ärı qatynas üşın erekşe qolaily Ertıs özenı, Semeidegı äuejai men temırjol aitarlyqtai mändı bolǧan.
Al äskeri därıgerler jergılıktı halyqty emdeumen ainalysqan joq. Osy jyldarda radiasiia äserınen (qaterlı ısık aurulary, aq qan, radiofobiia) köz jūmǧandardyŋ syrqatyn naqty atamai, basqa aurular esebınde tırkeldı. Būl jaiyndaǧy esep derekterın KGB ūjymy qataŋ baqylady. Şyn mänınde, osynau jaǧdai 1989 jylǧa deiın jalǧasty. Sol sebepten de synaq zardaptarynan qaza bolǧandardy esepteude qatelesuler oryn aldy. Men arnaiy türde osy jyldary üş audan boiynşa «qonys audarǧan» jandardy eseptedım. Şamamen 10 myŋnan asady eken. Olardyŋ barlyǧy da radiasiialyq «jauyn» astynda bolǧandar. Taǧy bır keleŋsız jait: poligonǧa taiau ornalasqan auyldardyŋ tūrǧyndaryn tek bır märte ǧana uaqytşa köşırgen. Al 1953 jyldan jyraqqa uaqytşa köşıru bolǧan joq. Demek, olardyŋ keleşek taǧdyryna äskeriler men fizik-ǧalymdar köz jūma qaraǧan. Menıŋşe, būl da kezdeisoq emes. Sebebı 1940 jyldardan bastap burjuaziialyq qoǧamnyŋ jaŋsaq ǧylymy sosialistık qūrylymǧa qaterlı degen bopsamen genetika ılımımen ainalysuǧa Keŋes Odaǧynda tyiym salyndy. Osylaişa bızdı bilegen şala sauatty «kösemderdıŋ» Lysenko siiaqty dümşe «ǧalymdarǧa» sengen därmensız äreketterı saldarynan on myŋ, jüz myŋdaǧan adam qasıret şektı. Būl jaiynda «Osynşama köp jarylystar kım üşın?» atty tarauda keŋırek toqtaldym. Hruşevtıŋ sol qylyǧyn Brejnev 18 jyl jalǧastyrdy.
Poligondy jabudy bırınşı ūsynǧan – Boztaev
– Bır sūhbatyŋyzda «Elbasymen aqyldasa otyryp poligondy jabuǧa bırınşı qadam jasaǧan – Keşırım Boztaev» dedıŋız. Iаdrolyq synaqty jabudyŋ basy-qasynda jürgen K.Boztaev esımı bügınde eleusız qalǧan joq pa?
– Negızı, poligondy jabu turaly kürestı bastaǧan – Keşırım Boztaev. Keşırımmen bız studenttık şaqtan berı syrlas dos boldyq. Al Oljas Süleimenov: «Kürestı men bırınşı bastadym. Men barǧanda oblystyq komitet jabyq tūratyn» dep jür. Būl – bos söz. Bır künı Keşırım keşke jaqyn: «Medeu üige kelıp ketşı» dep habarlasty. Barsam, äielı Külziia bır bölmede jylap otyr. Ne boldy degenımşe bolǧan joq, tıkelei ükımetpen bailanysatyn telefon şyr ettı. «Gennadii Vasilevich, eto ne tak, ne tak… vy nepravilno poniali» dep tüsındırıp jatyr. Arǧy jaǧynan Kolbin ūrysyp tūr. Men bölmenıŋ kıreberısınde tūrdym. Söilesıp bolǧannan keiın baryp «Tynyştyq pa? Menı şaqyrǧanyŋa qaraǧanda bırnärse bolǧan ǧoi» dei bergende, ükımet telefony qaita şyryldady. «Nūreke, Nūreke… Jaraidy, ūqtym. Bılemın. Şydaimyn» degen dauystary emıs-emıs estıldı. Ol kezde men as bölmege qarai oiysqanmyn. Keşırım telefon tūtqasyn qoiǧannan keiın kelıp: «Sen eşteŋe bılmeisıŋ. Taŋerteŋ menı biuro şaqyryp, Gorbachevke jedelhat joldadym. Poligonnyŋ halyqty büldırıp jatqany jönınde habarladym» dedı. Kolbin «nege menımen kelısıp almai joldadyŋ?» dep ūrysty. Al N.Nazarbaev «qoryqpa, bermeimın, şyda, ersıŋ» dedı. Men de Keşırımdı qoldap «Jasyŋ 60-tan asty. Barlyq memlekettık qyzmettı kördıŋ. Erteŋ būl orynnan da ketesıŋ. Bıraq halyqtyŋ tragediiasyn şeşem dep jatqanyŋ qūptarlyq» dep qoldadym. Qysqasy, sol küres ekı jylǧa sozyldy. Men Boztaevtyŋ aqylşysy boldym. Joldaǧan jedelhatta 11 biuro müşesınıŋ qoly bar: «Halyqtyŋ köp bölıgı auru halge tüstı. Jarylysty azaitu kerek nemese müldem toqtataiyq» dep jazylǧan. Būl Qazaqstannan, Semei oblysynan barǧan bırınşı jedelhat edı. Mūny oǧan deiın eşbır hatşy jasamaǧan. Mysaly, N.Morozov on jyldai basşylyqta jürse de, bır ret «halyq auru» degen sözdı aitqan joq. Poligondy dünie jüzıne ülgı boludamyz dep jer-kökke syidyrmai maqtaidy. Osy oqiǧadan keiın taǧy bırneşe kün ötken soŋ menı oblystyq komitetke qaita şaqyryp aldy da, «Oljas Almatydaǧy demokratiialyq sailauǧa tüsıp ötpei qaldy. Al bızdıŋ 12 audannan sailauǧa tüsken ekı qoişynyŋ prosentı jetpei ötpedı. Oljastyŋ qanşa aitqanmen halyq aldynda bedelı bar. Ekı qoişynyŋ ornyna şaqyramyz. Men ekı kün boiy bailanysa almai otyrmyn. Sen habarlasyp kör» dedı. Sailaudan ötpei qalǧan Oljasty tabu bıraz äurege salsa da, ekı kündei ızdep jürıp tauyp, resmi rūqsatyn aldyq. Keşırım joldaǧan jedelhat 1989 jyldyŋ aqpan aiynyŋ 20 jūldyzynda joldanǧan. Al arada bır aptadan asqanda, Oljas Süleimenov Semei iadrolyq synaqtaryn toqtatu turaly Almatyda bastama köterıp, «Nevada-Semei» qozǧalysyn 28 aqpanda qūrudy ūsyndy. Alaida keiıngı jyldary Oljas Omarūly poligondy jabu turaly bastamany bırınşı özı kötergenın aityp, Keşırımnıŋ eŋbegın joqqa şyǧara bastaǧany menı erekşe qynjyltty. İä, Boztaev bügınde ortamyzda joq. Bıraq şyndyǧy sol, Nūrsūltan Äbışūlymen aqyldasa otyryp, poligondy jabuǧa bırınşı qadam jasaǧan azamat.
Al 1991 jylǧy 29 tamyz Semei iadrolyq synaq poligonyn jabu jönındegı Prezident Jarlyǧy turaly tılge tiek etkende nazardan tys qalyp kele jatqan myna jaǧdaiǧa qaraŋyz: 1991 jyldyŋ 18-22 tamyz künderı GKChP atanǧan töŋkerıs bolyp, Gorbachevtı bilıkten taidyruǧa äreket bolǧany belgılı. Odan keiın de bır apta boiy bilıkke talas toqtamady. Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ naq sol kezde Semei poligonyn jabu turaly Jarlyq şyǧaruy naǧyz erlık emes pe! Mäskeu öz-özderımen alysyp jatqanda, qarbalas sätte halyqtyŋ taǧdyryna alaŋdap, öte ūtymdy paidalanyp ketuı onyŋ keiın köregen saiasatker retınde tanyluyna sebepker boldy. Nazarbaevtyŋ Jarlyǧyna artynşa KSRO Prezidentı Gorbachev te, odan keiıngı Resei Prezidentı Boris Elsin de eş qarsylyq bıldıre alǧan joq. Arada bırer ai ötkende, bız täuelsızdıgımızdı aldyq. Ūǧyna bılgenge «tamyz bülıgınıŋ» poligondy jabu jolynda paidasy tigenı baiqalady.
– Äŋgımeŋızge raqmet!
Sūhbattasqan Köktem QARQYN
