Osydan bır ai būryn, 1 mausym künı, AQŞ prezidentı Donald Tramp Qūrama Ştattardyŋ Klimat jönındegı Parij kelısımınen şyǧatynyn mälımdedı. Ol mūny Aq üidıŋ aldyndaǧy Qyzǧylt baqta ötken baspasöz mäslihatynda jariia ettı. Sol şamada Mäskeuge qar tüstı, al Sankt-Peterburgte bır äiel üsık şalyp, qaitys boldy.
Tramptyŋ aituyna qaraǧanda, klimat jönındegı kelısım basqa elderge yŋǧaily bolǧanymen, AQŞ-ty qolaisyz jaǧdaida qaldyryp qoiǧan. Ol öz sözınde, sonymen bırge, AQŞ-tyŋ qorşaǧan ortany qorǧau mäselesınde älemnıŋ liderı bolyp qala beretının mälımdedı. AQŞ-tyŋ 45-prezidentı Parij kelısımınen şyǧatynyn jariia ete kelıp, özınıŋ Ştattar üşın qolaisyz halyqaralyq kelıssözderge, kelısımder men odaqtarǧa qatysudan bas tartatyny turaly sailau aldyndaǧy uädesın oryndap otyrǧanyn jetkızdı.
Donald Tramptyŋ mälımdemesı küllı älemge būltsyz küngı naizaǧaidai qatty äser ettı. Ol özınıŋ kesımın jariialap oralǧan boida, döŋgelek kabinetke Germaniianyŋ kanslerı Angela Merkel qoŋyrau şalyp, Amerika äkımşılıgınıŋ būl şeşımıne özınıŋ ökınışın aiǧaqtady. Fransiia prezidentı Emmanuel Makron da telefon soǧyp, AQŞ-tyŋ Parij kelısımınen şyǧuy onymen būl kelısımnıŋ aiasynda būdan ärı kelıssöz jürgızu mümkındıgın joqqa şyǧaratynyn baiandady.
Vaşingtonnyŋ «esıktı tars jauyp şyǧyp ketuıne» Kanada premer-ministrı Djastin Triudo men Avstriia prezidentı Aleksandr Van der Bellen de alaŋdauşylyq bıldırdı. Osyndai ökınış bıldırgen mälımdemelermen Ūlybritaniia, Meksika, Japoniia jäne basqa da elderdıŋ basşylary da şyqty. Boliviia prezidentı Evo Morales AQŞ bilıgın kütpegen jerden klimat jönındegı kelısımnen şyǧuy arqyly «Jer-Anany satyp kettı» dep aiyptady.
Tramptyŋ būl şeşımıne halyqaralyq ūiymdar da öz ökınışterın bıldırdı. Mysaly, BŪŪ-daǧylar Tramptyŋ tırlıgın «ülken ökınıştı ıs» dep atasa, Europalyq odaqtaǧylar Briusseldıŋ Parij kelısımı şarttaryn oryndaudy jalǧastyra beretının, bıraq odan AQŞ-tyŋ şyǧyp ketuı küllı planeta üşın aitarlyqtai zalal keltırgelı tūrǧanyn mälımdedı.
AQŞ-tyŋ özınde prezidenttıŋ habarlamasy bıraz aşu-yza tudyrdy. Osyǧan bailanysty būl şeşımge qarsy şyǧuşylar qoldaryna Parij kelısımın qoldaityndaryn bıldırgen plakattar ūstap, Aq üige qarai aǧyldy. Būdan bölek, Amerikanyŋ Kaliforniia, Vaşington jäne Niu-Iork sekıldı 3 ştatynda federaldy bilıktıŋ şeşımıne kelıspegen toptar köşege şyǧyp, özderınıŋ klimat jönındegı kelısımdı qoldaityndaryn aiǧaqtady. Al The Walt Disney Company kompaniiasynyŋ basşysy Robert İger būǧan qarsylyq retınde prezidenttıŋ barlyq keŋesterı qūramynan şyqty.
Osyǧan bailanysty meilınşe şeşımdı pıkırdı amerikalyq milliarder, Tesla, SpaceX jäne PayPal innovasiialyq kompaniialarynyŋ teŋ qūryltaişysy, sonymen bırge, Tramptyŋ keŋesşılerınıŋ bırı İlon Mask aitty. Ol «Parij kelısımınen şyǧu Amerika üşın de, älem üşın de jaqsy emes» ekenın moiyndai otyryp, özıne «Aq üidıŋ janyndaǧy keŋestı tastap şyqqannan basqa amal qalmaǧanyn» baiandady. Al köp jaǧdaida Parij kelısımı bastamaşylarynyŋ bırı bolǧan AQŞ-tyŋ eks-prezidentı Barak Obama odan şyǧu arqyly «Tramp äkımşılıgınıŋ bolaşaqty tärk etıp otyrǧanyn» tılge tiek etedı. Sol siiaqty Eurokomissiia ökılderı AQŞ-tyŋ kelısımnen şyqqanyna «ökınış bıldıre kelıp», mūnyŋ älem qauymdastyǧy üşın «qaraly kün» ekenın atap ötedı. Sonymen bır mezgılde Fransiia prezidentı Emmanuel Makron būdan da görı qatqyldau söilep, «Tramptyŋ būl şeşımı AQŞ-tyŋ müddesıne de, bükıl planetanyŋ bolaşaǧyna da zalal keltıretının» aitty. «Klimat jönınde adaspaŋyzdar, – dedı Makron. – «B» degen planetanyŋ joq ekenı siiaqty, «B» degen jospar da joq». Planetaǧa tastalatyn kömırqyşqyl gazdyŋ 14 paiyzy AQŞ-tyŋ ülesıne tiedı. Osydan-aq Qūrama Ştattardyŋ būl ıstegı alatyn orny men maŋyzynyŋ qanşalyqty joǧary ekenın baiqauǧa bolady.
«Amerika – bırınşı kezekte, Jer – eŋ soŋynan». Prezident Donald Tramptyŋ äreketıne «Oskar» syilyǧynyŋ laureaty, köptegen derektı filmder rejisserı Maikl Mur osyndai baǧa berdı. Būǧan deiın saiasi mäselelerdıŋ bärıne beitarap qarap kelgen Gollivud aşu-yzaǧa toly tvitterden jarylyp ketuge şaq qaldy. «Bügın bükıl älem zardap şektı» dedı akter Leonardo Di Kaprio. «Men sızge balalaryŋyz turaly, olardyŋ balalary men älemnıŋ barlyq balalary turaly oilaŋyzşy dep jalbarynamyn» dep jazdy änşı Keti Perri prezidentke.
Parij kelısımı degen ne jäne Tramp mälımdemesınıŋ oǧan qandai zardaptary tiiuı mümkın, endı soǧan keleiık. Ol 2015 jylǧy 12 jeltoqsanda qabyldanyp, 2016 jyldyŋ qaraşasynda küşıne endı. Ol būǧan deiıngı mazmūny eskırgen Kioto hattamasynyŋ ornyn basty. Kelısımge 194 el qatysyp, 106 memleket ony ratifikasiialady. Bylaişa aitqanda, älemnıŋ barlyq derjavalary adamzat balasynyŋ tarihynda tūŋǧyş ret klimattyŋ özgeruın toqtatuǧa bırlesıp küş saluǧa kelısım jasasty. Älem qauymdastyǧy üşın AQŞ-tyŋ būl kelısımge qatysuynyŋ maŋyzy airyqşa zor boldy. Sebebı Qūrama Ştattar būǧan deiın 1997 jyly qabyldanǧan Kioto kelısımıne qol qoiǧanymen, ony ratifikasiia jasamaǧan edı.
Kelısımnıŋ basty maqsaty planetadaǧy jahandyq temperaturanyŋ ortaşa ösımın 2100 jylǧa qarai Selsii boiynşa 1,5 gradustan asyrmau bolyp tabylady. Ǧalymdar janǧan otynnan atmosfera qabatyna tastalatyn kömırqyşqyl gazynyŋ kölemı köbeiıp ketuı nätijesınde aua raiynyŋ kürt jylynuy planetanyŋ ekologiiasy üşın orny tolmas zalal-zardaptarǧa aparyp soqtyruy mümkın degendı aitady. Būl üşın älem elderın auaǧa kömırqyşqyl gazyn jıberu mölşerın azaituǧa jäne kömır men kömırtegı jaǧudyŋ ornyna «jasyl» tehnologiiaǧa köşuge mäjbür etu bolyp tabylady.
Astanada ötıp jatqan halyqaralyq EKSPO-nyŋ «jasyl energiia» taqyrybyn taŋdauy kezdeisoqtyq emes. Adamzat balamaly quat közderıne kömır, mūnai tausylǧannan emes, ekologiialyq apattyŋ aldyn alu üşın bet būru kerek. Damyǧan elder jyl saiyn (2020 jylǧa deiın) kömırsız ekonomikaǧa köşulerı üşın damuşy elderge $100 mlrd kölemınde qarjy beruge tiıs. Klimattyŋ özgeruımen küresıp jatqan qorlarǧa aitarlyqtai somadaǧy qarjylar bölınuı kerek. AQŞ-tyŋ mūnyŋ aldyndaǧy prezidentı Barak Obamanyŋ äkımşılıgı 2015 jyly olarǧa aldaǧy bırneşe jyldyŋ ışınde $3 mlrd kölemınde qarajat böluge uäde berıp, ötken jyly sonyŋ $500 mln-yn audaryp ta qoiǧan edı. Meteobaqylau jürgızıle bastaǧan 1880 jyldan bergı eŋ ystyq jyl dep 2016 tanyldy. 2014, 2015 te ystyq jyldar.
Alaida, Donald Tramptyŋ qazırgı mälımdemesı boiynşa, Parij kelısımınıŋ AQŞ üşın eşqandai da paidasy joq bolyp şyqty. «Olar Amerika turaly eşteŋe oilamaidy, al men oilaimyn. Barlyq uaqytta da oilaityn bolamyn» dedı ol. Atap aitqanda, kelısımnıŋ barlyq talaptaryn oryndaǧan jaǧdaida Qūrama Ştattar 2025 jylǧa qarai 2,7 mln jūmys ornyn joǧaltady. Mūnda eŋ aldymen Trampqa dauys bergen sailauşylardyŋ basym bölıgı şoǧyrlanǧan mūnai jäne kömır öndırısı salalary zardap şekkelı tūr. Ärbır memleket planetanyŋ emes, öz elınıŋ ekonomikalyq jaǧdaiyn, sailauşylarynyŋ äl-auqaty artuyn ǧana oilasa, tabiǧatty jyrtqyştai talqandap, büldıre berse, onda Jer-Ana jetım qalatyny, ūzamai barşa adamzat apatqa ūşyraityny aqiqat. Osy rette AQŞ-tyŋ qazırgı prezidentı özınıŋ jahandy jailap bara jatqan jylu teoriiasyna senbeitının būǧan deiın bırneşe ret mälımdep, ony «sandyraq» dep ataǧanyn da aita keteiık…
Parij kelısımıne sai ärbır el odan şyǧatynyn üş jyl būryn eskertuı kerek. Al eldıŋ şyǧu prosesınıŋ özı sodan bır jyl keiın jüzege asady. Demek, AQŞ kemınde Tramptyŋ prezidenttık merzımı tolyq bıtkenşe resmi türde Parij kelısımınıŋ qūramynda qala beredı. Bırqatar sarapşylardyŋ aitularynşa, AQŞ-tyŋ kelısımnen şyǧuy äl-quaty kem, jılınşıgı bos Afrika memleketterın, Aziia men Oŋtüstık Amerikanyŋ bırqatar elderın qarjylandyru jaiyn naşarlatyp ketedı. Mūnymen qoimai, Qūrama Ştattardyŋ būl äreketı basqa bırqatar elderdı soŋynan ertıp äketuı nemese olardyŋ kömırtegımen auany lastaudy qysqartu jönındegı ıs-qimyldaryn şektep tastauy mümkın. Mäselen, köpşılık tūrǧyny jappai joqşylyqty bastan keşıp otyrǧan Ündıstannyŋ endı ışkı qysymǧa ūşyrap, öz şeşımın qaita qarauǧa mäjbür boluy da, sondai-aq, Ūlybritaniia men Qytaidyŋ AQŞ-tyŋ ızımen ketuı de yqtimal.
«Ülken jetılık» memleketterınıŋ basşylary 27 mamyrda İtaliiada aiaqtalǧan özınıŋ sammitınde Donald Trampty Parij kelısımınen şyǧu jönındegı nietınen bas tartuǧa ügıttep baqty. Bıraq bärıbır onymen ortaq tıl tabysa almady. Sondyqtan qorytyndy deklarasiiada olar AQŞ-pen pozisiialary kelıspegenın moiyndauǧa mäjbür boldy.
Sarapşylar qazır bükıl älemde qaldyqtardy auaǧa tastau körsetkışı boiynşa 14 paiyzdyq üles alatyn Qūrama Ştattardyŋ öz mındettemesın osylaişa azaityp aluy jahannyŋ klimat özgeruınen qūtyluǧa degen talpynysyn joqqa şyǧarady degen qauıp aityp otyr. Mūndaǧy mäsele AQŞ-tyŋ Parij kelısımınen şyǧuyna ǧana tırelıp tūrǧan joq, onyŋ soŋy basqa da bırqatar elderdıŋ ketuıne yqpal etuı yqtimal. Osyndai qauıp bıldırgen BusinessEurope assosiasiiasynyŋ bas direktory Markus Beirer älı de bolsa Tramptyŋ şeşımı özge elderge, äsırese, ekonomikasy damyǧan memleketterge dümpu bere qoimaityn şyǧar dep ümıttenetının aitady.
Mūndai dabyldy Amerika sarapşylary da qaǧyp jatyr. Amerika progresı ortalyǧynyŋ prezidentı Niira Tanden Aq üi basşysynyŋ būl äreketın «Amerika ekonomikasy, ūlttyq qauıpsızdıgı men qoǧam saulyǧy üşın oilanbai jasalǧan qadam» dep atady. Sarapşy mūny «klimattyŋ özgeruı qazırdıŋ özınde bärın barynşa qymbattatyp jatyr, ol bızdıŋ äskeri aktivımızge qauıp töndırıp, küllı älemdegı saiasi tūraqsyzdyq täuekelın kötere tüsedı» dep tüsındırdı. Al aqparattyq tehnologiialar jäne innovasiialar ükımettık emes qorynyŋ mamandary (ITTF) AQŞ-tyŋ «Parij kelısımınen şyǧuy onyŋ älemdık köşbasylyqtan bas tartuy bolyp tabylady» dep esepteidı. Olardyŋ pıkırınşe, būl «kelısımge degen senımge selkeu tüsırıp, basqa elderdıŋ osy baǧytty berık ūstanuyna kedergı keltıredı». ITTF sarapşylary mūnyŋ «AQŞ-tyŋ endı özara alaŋdauşylyq tudyratyn basqa mäseleler boiynşa özge memlekettermen myqty alians qūruyn da qiyndata tüsetınıne» boljam jasaidy.
Mūndai qadamdy Tramp AQŞ-taǧy qazırgı basty taqyryp – prezident sailauyna Reseidıŋ äserınen, yqpalynan el nazaryn būru üşın qasaqana jasady degen pıkır de örşıp tūr. Qazırgı taŋda AQŞ kongresı men Federaldyq tergeu biurosy osy mäsele boiynşa täuelsız zertteu, tergeu jürgızıp jatqany belgılı. Trampty Aq üiden ketıremız deuşıler de az emes.
Osy dürlıgıstıŋ ortasynda Tramptyŋ şeşımın qūptauşylar da tabylyp jatyr. Olar AQŞ basşysynyŋ qadamyn qoldai otyryp, Jer betınıŋ jappai jylyp bara jatqany jaily tūjyrymdy älem alaiaqtarynyŋ köptegen milliard dollar aqşa şaşu üşın oilap tapqan amaldary dep esepteidı. Būlardyŋ pıkırlerınşe, planeta klimatynyŋ kürt jyli tüsuı – tabiǧi qūbylys, ol Künnıŋ belsendılıgıne bailanysty, oǧan adamdar eşqandai yqpal jasai almaidy. Tabiǧi apattar araǧa jüzdegen ǧasyrlar salyp qaitalanyp otyrady. Bosqa qarjy şaşu, jai änşeiın äureşılık. Jel diırmenmen küresu, äpendılık degen siiaqty pıkırler köp.
Al būl mäselenıŋ arǧy astary jahandyq jylylyq jalǧasyp kete berse, ekologiialyq apat oryn almai ma, ozon qabaty sögılıp, Kün Jerdı quratyp jıbermei me, ol bır kezderı Jerdıŋ öz osınen ainalu prosesın baiaulata kele toqtatyp tastamaidy ma degen boljamǧa baryp, qazyq bailaidy. Bız osylaişa sailauşylar müddesı üşın «küresıp» jatqanymyzda, şynynda, Jer-Ana künderdıŋ künınde ainaluyn baiaulatyp baryp kılt toqtap qalsa ne bolar edı? Ony közge elestetudıŋ özı qazır qorqynyşty. Ol adamzat damuy barysynda būryn-soŋdy bolmaǧan ǧalamat apatqa alyp barady.
Bızdıŋ planetanyŋ ainalu jyldamdyǧy saǧatyna 1670 şaqyrymdy qūraidy. Sondyqtan ol toqtap nemese şabandap qalǧan kezde taudyŋ jartastaryna baryp soqtyqpaǧan januarlar men adamdardyŋ, aǧaştar men ǧimarattardyŋ özı Jerdıŋ betınen äşeiınnen äşeiın-aq sypyrylyp ketedı. Būdan bölek, mūhittar öz inersiialarymen ainaluyn jalǧastyra tüsıp, manaǧy qyrǧynnan aman şyqqan bırlı-jarym bıreulerdı taudai tolqyndarymen basyp qalady. Sol siiaqty osy soqtyǧystardyŋ saldarynan köptegen jer sılkınısterı men janartaular atqylauy oryn alady.
Planetadaǧy täulık 365 künge sozylady. Jerdıŋ bır jartysynda jarty jyl derlık kün şyǧyp, jan tözgısız ystyqqa qamalsa, kelesı jartysy alty aiǧa juyq uaqyt suyq tünnıŋ qūşaǧynda tūrady.
Qazır Jerdıŋ ortasyndaǧy beldeuden poliuster jürıp ötıp, ekvatordyŋ ekı jaǧyn alyp jatady. Sol ekvatordaǧy «örkeş» poliusterden 43 şaqyrym biıkte tūr. Jerdıŋ ainaluy toqtaǧan kezde «örkeş» joiylyp ketedı de, mūhittar poliusterge qarai lap qoiady. Sol kezde planetada bır alyp qūrlyq pen ekı mūhit aidyny ǧana qalady.
İä, jūrttyŋ üreiın ūşyra bermeiık, sauaty barlar mūny onsyz da bıledı. Tek mūhittyŋ arǧy jaǧyndaǧy alpauyt eldıŋ basşysy qazaqşa öleŋ oqymaityny ökınıştı. Oqysa, dünieden erte ötken aqyn Nūrlan Mäukenūlynyŋ myna joldaryna közı tüsıp, raiynan qaita ma degen dämemız bar:
Ölınıŋ qamyn tırı jer,
Tırıler bırın-bırı jer.
Bır künı bız de baramyz,
Sen aman bolǧai, sırı Jer!
Jer basyp jürgen adamnan tuasyŋ, özıŋ de jer basyp jüresıŋ, Jer-Ananyŋ rizyǧyn teresıŋ, sosyn qaitadan jer qoinyna enesıŋ… Tamşy topyraqtan jaralyp, topyraqqa ainalasyŋ. Ainalyp tūrǧan jer, döŋgelengen dünie. Kün söngenşe toqtap qalmai ainala ber, ainalaiyn, Jer-Ana degıŋ keledı. Ony estıse, Jaratqan iemız. İä, sırı Jer tırı bolsyn!..
Erkın QYDYR
