Jazuşy-dramaturg Säken Jünısovtıŋ tuǧanyna 80 jyl toluyna orai
Sonau bır jyldarda Säken serınıŋ däuırlep tūrǧan tūsynda «Qazaq ädebietı» gazetınde tıldei habar jariialandy. Onda Kökşetau oblysynyŋ äkımşılıgı belgılı jazuşy Säken Jünısovtı jergılıktı halyqtyŋ ūiǧarymy boiynşa «Säken serı» dep ataudy laiyq körıptı. Şamasy, Kökşe öŋırı sol jyldarda – 150 jyl būryn ömırge kelıp, dünieden dürkırep öte şyqqan Aqan serısın saǧynǧan bolsa kerek!
Serı turaly romandy jazu üşın sol adamnyŋ özı serı boluy kerek. Serılıkten qūralaqan adam serınıŋ tūlǧasyn qalai somdaidy?! Al, aidai älemge äigılı «Aqan serı» romanyn oqyǧan adam onyŋ avtory Säkendı serı demeuge haqysy qalmaidy…
Osy oraida, ataqty aqyn Maǧjan Jūmabaiūlynyŋ «Aqan serı» jazbasynyŋ serını sipattaǧan jerı erıksız eske tüsedı.
«Sūlu kiım, jüirık at, qūmai tazy, alǧyr bürkıt Aqanda bolady. Qalyŋ qarauyldyŋ oiyn-toiynyŋ körkı Aqan bolady. Bırıne bedeu mıngızıp, bırıne bülde kigızıp degendei, on bes, jiyrma jıgıttı özı tärbielep, nöker qylyp alady. Jürgende sol jıgıtterdıŋ aldynda qolbasydai oqşau otyrady. Bırese boz atqa mınıp, aq kigen, bırese qara kigen. Basynda – būlǧaqtaǧan ükı, qolynda – dombyra, auzynda – än. Jıgıtterdıŋ bärı baluan, bärı änşıl. Bıraq Aqannyŋ änı özgeşe. Dalany küŋırentıp Aqan än şyrqasa, kempır örmegın, sūlu kestesın qoiyp, aŋyryp tyŋdai qalady. Qalyŋ qarauyldyŋ qalyŋ közderı: «Aqannyŋ änı-ai!» dep kürsınedı».
Osy maqalany oqi otyryp oiǧa batasyŋ. Eger Aqan serınıŋ zamany bolsa, Säken serı de tura osylai bolar edı-au, osylai sän-saltanat qūryp, Arqa dalasynda arqa-jarqa jürer edı-au. Ätteŋ, Säken serınıŋ zamany bölek, zamanynyŋ amaly bölek.
Aqan sekıldı Säkennıŋ de soŋynan 15-20 jıgıt jürer edı, kelmeske ketken Keŋes ökımetınıŋ keleŋsız saiasaty oǧan erık bermedı. «Top jinap, topar sailap, toptanyp jürgen būl neǧylǧan tobyr!» dep, soŋyna üş ärıptıŋ (KGB) adamy tüsıp, älek-şälegın şyǧarar edı. Osyny tüsıngen Säken Keŋes ökımetınıŋ saiasatyna onşa moiyn ūsynǧan joq. Kommunistık partiiaǧa müşe bop kırgısı de kelmedı. Al, özınıŋ äkesı men şeşesınıŋ partiia qatarynda bolǧanyn, sol jolda aianbai ter tökkenın ömır boiy maqtanyş etıp öttı. Öitkenı, olar ökımet pen partiiaǧa, Leninge, Stalinge qatty sengen edı. Ätteŋ, ümıtterı aqtalmady!..
Al, Säken bolsa, būl mäselege basqaşalau kelıp, syn közben qarady. Otyz ekınıŋ de, otyz jetınıŋ de ortasynda bolmaǧan ol özınıŋ tuǧan jerı tyŋ taqsıretın tarta bastaǧanda ol jiyrmaǧa kelgen soqtaldai jıgıt edı. Säken tuǧan Kökşetaudyŋ Qyzyl tu audany – Reseidıŋ Ombysymen şekaralas el. Sol kezdegı saiasat ekpınınıŋ tyŋ tepkının aldymen osy auyldar bastan keşırdı. Körer közge qazaq mektepterı jabylyp, mal baǧyp, otyn jaǧyp otyrǧan qazaq auyldary amalsyzdan jan-jaqqa bytyrap köşe bastady. «Qaǧynan jerıngen qūlandai» erte köktemde üdere köşken qazaq auyldarynyŋ qam-haraketı bolaşaq jazuşynyŋ qabyrǧasyn qaiystyryp, mūŋyn üdettı, janyn jüdettı. Osynyŋ bärı Hruşevtıŋ qiias saiasatynan tuyndap otyrǧan jai ekenın sol kezdıŋ özınde-aq aiqyn sezıptı.
Sodan sol kezde tyŋ turaly üstı-üstıne qaulap şyǧyp jatqan qaulylardyŋ bırın halyq aldynda oqyp berudı partiia hatşysy jas mūǧalım Säken Jünısovke tapsyrady. Sonda, bolaşaq jazuşy Säken serı sol jerde ne ıstegen deisız ǧoi?
Şaǧyn kıtapşa bolyp şyqqan qaulyny qalyŋ jūrttyŋ köz aldynda belınen bır-aq jyrtypty da:
– Men Hruşevtıŋ saiasatyna qarsymyn! – dep tribunadan tüsıp, aldy-artyna qaramai tartyp otyrǧan. Sol sätten bastap Qyzyl tu audanynda alaşapqynşylyq bastalady. «Oibai, Säken Jünısov degen jas jıgıt «halyq jauy» bolyp şyǧypty!»
1937 jyldan berı bolmaǧan osynau «tosyn jaŋalyqty» mektep direktory dereu aupartkomǧa habarlaǧan, aupartkom jerden jetı qoian tapqandai obkomǧa jetkızgen. Obkom jedel «komissiia» qūryp, Qyzyl tuǧa attandyrady. Işınde «qyzyl jaǧalylary» da bar deidı. «Saiasi qylmysker» bolǧan soŋ, ärine, qauıpsızdık komitetınıŋ müşelerı de keŋ qamtylypty…
«Mūzdai qarulanǧan» jedel top kele jatyr!» degen habar Säkenge de jetedı. Sodan, äldekımder «qaş» dep ügıt aityp, aqyry, Almatyǧa attandyryp jıberedı.
«Qyzyl tuǧa» kelgen «komissiia» Säkennıŋ ornyn sipap qalady.
Säken Almatyǧa kelgen soŋ da «üş ärıptıŋ» adamdary soŋyna tüsıp, ūzaq äureleptı. Belgılı jazuşy Mūqan İmanjanovtyŋ qaramaǧyna kırıp, «Qazaqstan pionerınde» ıstep jürgen Säken osy tūsta öndırte jazyp, alǧaşynda balalar jazuşysy bolyp qalyptasady. Jazǧan şyǧarmalary – Mūhaŋ, Ǧabeŋ, Säbeŋderdıŋ közıne tüsıp, köŋılıne ūnai bastady. Ūstazy Zeinolla Qabdolov, bırge qyzmet ısteitın dosy Tūmanbai Moldaǧalievpen jūp jazbai aralasady. QazMU-dyŋ tıl-ädebietın üzdık bıtırgen Säken sol tüsta ǧalymdyqqa boi ūryp, ataqty Mūhtar Äuezovtıŋ alǧaşqy aspiranttarynyŋ bırı bolady.
…Sonau bır jyldary Säken aǧamyz Arqalyqqa keldı. Men osy küngı «Jas alaştyŋ» Torǧai oblysyndaǧy menşıktı tılşısı edım. Torǧai teatry Säken Jünısovtıŋ «Jaraly gülder» degen spektaklın öte tartymdy qoidy. Halyq jaqsy qabyldady. Artynan bolsa bolmasa, banket degendei… Säken aǧaŋ aŋyratyp än salady, ony tyŋdap otyrǧan ainalasyndaǧylar auzyn aşyp, közın jūmyp tamsanady. Söilep ketse köldei tolqyp, jeldei şalqyp şyǧa keledı. Än de, äŋgıme de sonda, önerdıŋ qai qyryna salsaŋ da ämbebap, almastyŋ jüzındei jarqyldap, qyrandai saŋqyldap, auzynan ot şaşyrap, asau tūlpardai oinaqtap şyǧa keledı. Qyryqty qusyryp, eludıŋ eŋsesıne endı ılıge bastaǧan kezı bolsa kerek. Äsırese, än salǧanda jaişylyqtaǧy qatuly qabaǧy tez jazylyp, jazdyŋ gülındei jadyrap, jainap sala beredı eken. Aramyzda teatr artisterı, taǧy da oblystyŋ tolyp jatqan önerpazdary – örımdei, ören jastary bar. Ondai jerlerden oblys basşylary, partiia-sovet qyzmetkerlerı qalǧan ba, qazdai tızılıp, qatarlasyp törde otyr. Än salynady, äŋgıme aitylady, bıraq Säkennen öner asyryp otyrǧan adam joq.
Osyndai bır sätte ortamyzda otyrǧan oblys basşylarynyŋ bırı Säkenge bır sūraqty düŋk etkızıp tastai saldy.
– Sen osy baiaǧyda komsomol syilyǧyn qalai ala almai qaldyŋ, «Japandaǧy jalǧyz üi» jaqsy roman edı ǧoi?
– Jaqsy bolsa, nege bermedıŋder syilyqty? «Erteŋ gazetke şyǧady» dep aldyn ala qūttyqtap, suretke de tüsırıp äketken… Sebebın özderıŋız bıletın şyǧarsyzdar. Men qaidan bıleiın!
– Men bılsem, – dedı älgı kısı sözın odan ärı jalǧap, – romandaǧy basty geroiyŋ – Qarasaidyŋ partiialyq beinesı tolyq bederlenbeptı degendei bırdeŋe estıgem…
Säken Jünısov ornynan atyp tūrdy. Qabaǧy qyrystanyp, maŋdai terısı bıleulenıp ketken. Jūdyryǧyn tüiıp, jütynyp şyǧa keldı.
– Ne deisıŋ?! – dedı älgı basşy adamǧa ses körsetıp.
Sodan soŋ jauabyn kütpesten qarlyǧyŋqy dauyspen, qolyn qaita-qaita sermep, jūlqyna söilep kettı:
– Partiialyq obraz deisıŋ. Sen özıŋ qai partiiany aityp tūrsyŋ?! On jetınşı jyly oiyndaǧysyn ıstep, jiyrma jetınşı jyly «bai» dep qystap, auqattylardyŋ bärın atqanyn atyp, atpaǧanyn itjekkenge aidaǧan, söitıp, asyl azamattarymnyŋ basyn türmede şırıtken partiiany aitasyŋ ba? Otyz ekınşı jyly aştyqqa ūrynǧan, otyz jetınşı jyly qastyqpen qyrylǧan kımnıŋ halqy? Ony basqarǧan kımnıŋ partiiasy? Ol tap osy küngı senıŋ partiiaŋ! Keşegı Qazaqstan sezınde senıŋ osy partiiaŋnyŋ bügıngı basşysy Qonaev menıŋ üş million halqymdy öz qolymen qyrǧan Goloşekindı respublika kösemderınıŋ qatarynda atap öttı. Bızdıŋ qolymyz jetpeidı. Sender Qonaevtyŋ qasynda jürsıŋder ǧoi. Osyny nege aitpaisyŋdar? Joq! Men ondai partiiany jyrlai almaimyn. Ondai partiianyŋ obrazyn şyǧara almaimyn. Keşegı qan maidanda halqymdy jaudyŋ alǧy şebıne salyp, Mäskeudıŋ tübınde qyrǧan partiiany men qalai madaqtaimyn! «Tyŋ» degen sözdı jeleu etıp jerımdı taptaǧan, jan-jaqtan qara qūrymdai qaptaǧan halyqtyŋ partiiasyn naǧyz qazaq jazuşysy bola tūryp därıpteuge qalai dätıŋ şydaidy. Sender osyny nege oilamaisyŋdar?! – dep aityp kep bersın.
Manadan külıp-oinap, jelpınıp otyrǧan jūrt su sepkendei basylyp, sıltıdei tyna qalypty. Jaŋaǧydai sözdı aitqan adam ol kezde atylyp ketpese de, türmege tüsıp azap tartary anyq. Osyny bılgen jaŋaǧy otyrǧan bır top partiia qyzmetkerlerı, bır qarasaq, «myna bälege kuä bolmaiyq» degendei jym-jylas, taiyp ketıptı…
Mıne, Säkennıŋ mınezı. Köŋıldı kezınde kündei külıp, aidai nūrlanyp otyrǧan adam, aşulanǧan sätte aşyq aspan astynda naizaǧaidyŋ ot qamşysyn osyp-osyp jıberdı…
…Eldegı qariialardyŋ aituyna qaraǧanda, Säken öz äkesı Nūrmaqtan görı, arǧy atasy Jünıske köbırek ūqsaityn körınedı. Jünıs ūzyn boily, atjaqty, qyr mūryndy, qyran qabaqty, ekı iyǧyna ekı kısı mıngendei eŋgezerdei kısı bolypty. Sonysyna qaramai jyldam, yŋǧaily bolǧan desedı. El ışınde oqys oqiǧalar bolmai tūrmaidy. Bıreu suǧa ketıp bara jatsa, endı bıreuı ört ışınde qalsa – aldy-artyna qaramai qoiyp ketıp, aqyry qūtqaryp alyp şyǧatyn jaryqtyq Jükeŋ eken. Säkeŋnıŋ, äsırese, mınez jaǧy osy atasyna tartypty. Özı äkesı Nūrmaq bükıl ǧūmyryn aǧartuşylyq jolynda sarp etken, oqymysty häm qaiyrymdy kısı bolypty. Anasy Maǧripa da ūstazdyq etken, közı aşyq kısı bolatyn. Bertınırekte dünie saldy.
Säkeŋnıŋ özı erterekte jiı aityp jüretın:
– Men Säken Seifullin qyryq jasqa kelgende tuǧan ekenmın. Közı aşyq äkem Säkendei bolsyn dep menı Säken qoiypty. Şamasy, äkem menıŋ jazuşy bolǧanymdy qalasa kerek. Men äkemnıŋ ol ümıtın aqtaǧan sekıldımın. Al, men qyryqqa kelgende tuǧan balam er bala boluǧa tiıstı!..
Aitqandai-aq, Säkeŋnıŋ qyryq jasynda er balasy düniege keldı. Esımın özınıŋ «Aqan serı» romanynyŋ basty keiıpkerı, kezınde bükıl Kökşetau duanyna belgılı de bedeldı bolǧan adam – Janbota dep qoidy, Janbota būl künde zaŋger, Qapşaǧai qalasynda tūrady. Osynysyna qarap, Säkeŋdı säuegei me dep qalasyŋ!
Mūhtar Äuezov Säkeŋe alǧaşqy aspiranttarynyŋ bırı retınde ülken ümıt artsa, Ǧabit Müsırepov syrlas, syilas ını-dos bolyp bauyryna tartty. Ǧabeŋ, äsırese, ömırınıŋ soŋǧy jyldarynda Säkenmen üi-ışı, otbasy bolyp etene aralasty. Köbınese, Kökşetauda – Burabaida bırge demalatyn.
… Keiın Ǧabeŋ Säkeŋnıŋ qazaq dramaturgiiasynda Lenin obrazyn tūŋǧyş somdaǧan «Ölıara» pesasy turaly sol kezdegı «Sosialistık Qazaqstan» gazetınde paiymdy pıkır aitty.
Säkeŋ osy dramasy üşın Qazaqstan Memlekettık syilyǧynyŋ laureaty atandy.
Osyndai belgılı adamdarmen aralastyǧynyŋ nätijesı keiın Säkeŋe «Kemeŋger men köleŋkeler» degen drama jazuyna mümkındık berdı. Mūnda Mūhaŋ, Säbeŋ, Ǧabeŋ obrazdary tereŋ somdalǧan. Būl spektakl bıraz uaqyt M.Äuezov atyndaǧy memlekettık akademiialyq drama teatrynda tabysty ötıp jatty. Būǧan deiın Säkeŋnıŋ «Ajar men ajal», «Ölıara», «Jaraly gülder», «Qos anar», «Är üidıŋ erkesı», «Qysylǧannan qyz boldyq» siiaqty pesalary respublika teatrlarynyŋ repertuarynan tūraqty oryn alyp, bırneşe sahnalarda san märte qoiylyp keldı.
Serık TŪRǦYNBEKŪLY,
«Qazaq ädebietı», 1994 jyl
