Şäkärımnıŋ ajaly

1931 jyldyŋ küzındegı keŋes ükımetıne qarsy bolǧan «Şyŋǧystau köterılısı» men Şäkärım Qūdaiberdıūlynyŋ atyluyna bailanys­ty oqiǧa jaily el ışınde älı aitylady. Şäkärım qajynyŋ elden oŋaşa, şaqpaqtaǧy saiat qorasynda bıraz jyldar ömır sürgenı ärkımge aian. Keŋes ükımetıne qarsy Şyŋǧystauda 1931 jyldyŋ 3 qyrküiek künı köterılıs bolǧany, köterılısten soŋ, tūp-tura bır ai ötkende, 3 qazan künı Şäkärım qajynyŋ GPU qolynan atylǧany da anyq.

Halyqtyŋ köterıluın künı keşege deiın «Şäkärım köterılısı» dep atap kelgenı de ras. Şäkärım qajy tereŋ oi, kemel aqyldyŋ adamy.
Şyŋǧystaulyqtardyŋ bes-on soiyly men bırer myltyǧyna Keŋes ökımetınıŋ qūlamaitynyn bılmedı deuge bolmaidy. Köterılıs­tıŋ bastaluy men Şäkärım atynyŋ qaralanuyna Berdeş bastaǧan Äzımbai balalary kınälı bolǧanyna şejırelı qarttardyŋ estelıgı, Ahat Şäkärımūlynyŋ, Beken İsabaevtyŋ jazbalary kuä.
Abai mūrajaiynda qyzmet atqaryp jürıp, qūndy qūjattar­men etene tanysyp, «Şäkärım» atty dastan jazǧan edım. Körkem ädebiette astarly oimen berıletın tarihi oqiǧalar köpşılıkke tüsınıktı bola bermeidı. Şäkärım qajynyŋ tuǧanyna 160 jyl tolu mereitoiy qarsaŋynda aqyn jaily taǧy bır aitqanymyz oryndy şyǧar.
Köterılıstıŋ basşysy Soltabai­dyŋ ūly Qasymbek, onyŋ ınısı – Saniqas, Japparqojaūly Rahmanqūl (jalǧan aty Qarabala) bolǧan. Sol kezdegı Täkejan bala­la­rynyŋ basşysy, Qūnanbai ūrpaqtarynyŋ qajydan keiıngı ülkenı Berdeş edı.
1947 jyly Sıbırde qaşyp jürıp ūstalǧan Qasymbek Soltabaiūly 1950 jyldardyŋ basynda keşırım alyp, «Hruşev jylymyǧy» atalǧan kezde elge oralady. Sol köterılıske Şäkärımnıŋ qatysy jaily özımen mäjılıstes bolǧan aqsaqaldarǧa aityp beredı. Äsırese, Oljabaidyŋ tory jorǧa atynyŋ Şäkärım qajyǧa qalai tüskenı turaly jiı sūralady. Sonda Qasymbekke eŋ ötkır sūraq­ty Älımbet aqsaqal qoiady:
– Qasymbek, senıŋ Qytaiǧa qaşpai, Sıbırge şyǧyp ketuıŋnıŋ sebebı ne? Semeiden qalai öttıŋ? Saǧan mynadai küiek saqal, jebelı mūrt bıtpek tügılı betıŋde qyltanaq joq, şybyn taiyp jyǧylardai köse emes pe eŋ? Şäkärım qajynyŋ sol köterılıske qandai qatysy boldy? Şäkärım atylǧanda astyndaǧy tory jorǧany qaidan, kımnen alyp mınıp jürgenın taba almai qairanbyz, – deidı.
Sonda Qasymbek:
– Äi, aqsaqaldar-ai, ol uaqytty täŋır ūrpaq basyna qaityp kel­tırmesın. Jūrt jappai aşyq­­ty. Maldan tūqym qaluy neǧai­bylǧa ainaldy. Qalai qar­man­saq ta, qūtylar jol joq. Äsıre­se, Qazaqstan basşysy Eltai Ernazarovtyŋ keluı keleşekten küder üzdırıp jıberdı. «Beldeude būzau qalmasyn» degen ne söz? Qazaqtyŋ jany – malynda. Erıktı, erıksız şūǧyl qimyl kerek boldy. Bır tūiaq serpıp köruge bel bailadyq. Milisiiasy, belsendısı künnen-künge qaǧynyp bara jatty. Ärı oilap, berı oilap, Berdeş ekeumız Şaqpaqtaǧy qajyǧa keldık. Ekı jaqtap oiymyzdy jailap jetkızıp jatyrmyz. Qajynyŋ öŋı qaşyp, ekeumızge kezek-kezek qarai berdı.
Osy kezde qajynyŋ ūly Ziiat kırıp keldı. Amandyq-saulyqtan soŋ, qajy ūlyna:
– Ziiat, sen mynalardyŋ kelı­sınen habardarsyŋ ba? – dedı.
– İä, qajy. Erte me, keş pe bır äre­ket kerek qoi…
– E, soiqandy belsendıler oiy­ny osyǧan äkeldı deŋder. Olar oinaidy, al senderdıŋ oiyndaryŋ osylady. Sonyŋ soŋynan halyq­tyŋ sory qainap, sorpasy tögı­ledı… Menıŋ tılımdı alsaŋdar, būl söz osy jerde qalsyn! Sender aitqan joqsyŋdar, men estıgen joqpyn! Senderdıŋ bırer jüz soiyl, onşaqty myltyqtaryŋnan qūlaityn ökımet joq! Mūnyŋ tamyry tereŋde. Toqtaŋdar, tyiylyŋdar, qaraqtarym! Endı qaitıp söz jasamaŋdar! Bıreuden-bıreu estıp, GPU tūqymdaryŋdy qūrtyp jıberedı. Jalpaq jūrt­tyŋ qanyna qalmaŋdar. Bū­dan keiın maǧan kelmeŋder! Kel­seŋder, özım ūstatam senderdı! Baryŋdar! – dep aidap tastady.
Ziiat äkesınıŋ qasynda qaldy. Bırer kün aralatyp, qajynyŋ qasynan Ziiat keldı. Bız ketkennen soŋ da qajy aitqanynan qaitpapty.
Endı bız basqa äreketke köş­tık. Aqyldasa kelıp, jūrtqa Şäkärım atynan söz tastaityn boldyq. Är rudaǧy būrynǧy el ielerıne arnaiy kısı attandyryp, köterıluge şaqyrdyq. Künın 2-qyrküiektıŋ keşınen bastap, 3-ı künı dep belgıledık. Bastaluy Şūbartaumen şektes Baqanas auyly bolsyn. Soŋymyzǧa ergen eldı bırjola aşyndyryp alu üşın būl eldıkı emes, kommunisterdıŋ bır-ekeuın qūrban eteiık destık. Qarabala (Saniqas) Baqanasta tūratyn. Onyŋ öşı sondaǧy mūǧalım Ramazan eken. Menıŋ öşım RKKİ-dıŋ bastyǧy Oljabai edı. Sonymen ne aitary bar, sony ıstedık qoi… Amal qanşa, Qarasartovtyŋ oǧynan 2-3 adam mert bolysymen, el dürkırei qaşty. Toqtata almadyq. Özgesı belgılı… Ziiat qaşqan betınde qajyǧa barǧan.
Sonymen qaşqynǧa ainaldyq. GPU soŋymyzǧa tüstı. Ūstamai qoiatyn emes. Jer jönın bıle­tın ekı adamdy Qytai men ara­daǧy şekaraǧa jıberıp edık, «jorǧalaǧan tyşqandy ötkı­zetın türı joq» dep keldı. Endıgı aqylymyz mynaǧan saidy: «qaitsek te Qytaiǧa ötu kerek». Jan qalatyn da, jandy saqtaityn da jer sol. Ol üşın bırınşıden, jer jaiyna äbden qanyq adam kerek. Ekınşıden, Qytaiǧa barǧanda bızdı qai äkemız qarsy alady. Onda barǧanda da künkörıs kerek. Qytaiǧa pasportymyzben barsaq qana syily bolamyz, qorşylyq körmeimız. Pas­portymyz – Şäkärım qajy bolu kerek.
Qaitkende de qajyny bırge alyp ötuımız – ekı maqsatymyzdy da oryndaidy. Qajydan artyq jer jadysyn bıletın kısı joq. Ekınşı, ol jaqqa da qajynyŋ daŋqy jetken, köleŋkesı bır topqa ǧana emes, myŋǧa je­tedı. Qajynyŋ būl jaqta da qi­maityny joq. Baiazitı buynyp, Ǧafury türmede bauyzdalyp ölgen. Ahaty men Qabyşy türmede. Olardy da joqqa sanau kerek. Qajy tuǧan jer men aruaqty qimai, Şyŋǧystaudan topyraq būiyrsyn dep qana otyr. Şekaradan aman ötudı Alla jazsyn. Alasapyran basylysymen bala-şaǧany äketu özımızdıŋ qazırgı ötuımızden qiynǧa tüs­peidı.
Osyǧan «jä» deskenmen, aldymyzda ötuı qiyn ötkel tūr. Qajy aitqanymyzǧa ilansa jaqsy. Mūnyŋ bärın Berdeş ekeumız oŋaşa şeştık.
Ūzaq jol jürıske jaily dep Oljabaidyŋ tory jorǧa atyn Ziiatqa jetektetıp, özımızden būryn jıberemız de, soŋynan ılesıp özımız baramyz dep kelıstık. Qajyǧa:
– Sız Qytaiǧa bızben erıp jüre­sız. Jürısı jaily tory jorǧa atty mınesız. Mūnda qimaityn eşteŋe qalǧan joq. Qalǧan bala-şaǧany äzırşe bır Täŋırge tapsyraiyq. Myna zobalaŋ basylysymen alyp ketuge bız kepılmız. Bızdıŋ aianatynymyz joq, bärıbır ölgen kısımız. Sızdı almai ketpeimız. Süiegıŋızdı bolsa da, Qytaiǧa aparamyz. Onda barǧanda qai äkemız kütıp otyr? Bız pasportymyzdy ala barmaqpyz. Ol pasportymyz – Sızsız! – dedık.
Sözımız de, ısımız de osylai boldy. Qajy zarlap-zarlap aqyry erdı bızge. Qajy ergen soŋ, jaŋa küş bıttı. Jürıs-tūrysta, jer-jol tabuda qysylysymyz joq. Bärın qajy nūsqaidy. Quǧyn küşeidı, ketkennen basqa jol qalmady. Aialdauǧa bolmaityn boldy.
Şyŋǧystyŋ bauyryna – Ar­şalyǧa qūlap, odan jailauǧa şyǧyp, Qytaiǧa bet alǧan jolda Qajy atyldy ǧoi… «Kıtap­tarymdy ala ketemın» degen soŋ, bır ıngen tüiege azyq-tülık pen kıtaptardy artyp alǧanbyz. Qajy atylǧan soŋ, qaşqannan-qaşyp, Qambardyŋ Kökşetauyna şyǧyp ketıppız. Qajy: «Mūqanşidı basyp jürmeu kerek. Onda küzet küştı. Bız joǧary örlep baryp, Ilenıŋ qalyŋ qamysy arqyly ötkenımız dūrys bolady» dep otyryp, özınıŋ «Üş anyq» kıtaby mūqabasynyŋ ışkı betıne karta syzyp körsetken. Sonda maǧan oi tüstı: «Şekarada bızdı kütıp, jasanyp äsker tūr. Qysylşaŋda aqyl tabatyn qajy joq. Köppen jürgennen jalǧyz jürgen syiymdy bolar. Menıŋ jönım – Sıbırdegı qazaqtar. Biisk, Rubsovka, Barnauyl ketkenım dūrys». Şyŋǧystau – Semei jolyna jolamai, Degeleŋdı syrttap, Qiyq (Lebiajı) qalasyna oiysyp, Sıbır tüstım de kettım.
Endıgı qiyndyq – köselıgım boldy. Bır emşı orys kempırın tauyp, qoldan därı jasatyp, bır ai jaǧyp, saqal-mūrtty kazak boldym da şyqtym.
– Qasyŋda kımder baryn aitpa­dyŋ-au, Qasymbek.
– Qasymda köp adam bolǧan joq. Berdeş pen ekeumız, Ziiat, Abaidyŋ Gülbadanynan tuǧan Kökşe Dütbaidyŋ Mūqtary jäne ekı kerei jıgıtı bar edı. Qarabalany GPU ūstap, Qarauyl­da öz etın özıne jegızıp, azaptap öltırgen, – dep äŋgımesın aiaqtaidy.
Berdeş aqsaqal būl sözdıŋ bırın de aitpaǧan. Äuelı Şäkärım atylǧanda: «Būl toptyŋ ışınde men joqpyn» dep moiyndatpaǧan.
1954 jyly Razaq, Qabdeş, Berdeş üşeuı Mūhtar Äuezovke sälem bere barǧandaǧy Mūqaŋnyŋ sözın Ämen Äziev säl jasytyp jazǧan. Äitpese, Mūhtar Berdeşke: «Oipyr-ai, Berdeş-ai, sen de jer basyp tırı jürsıŋ be?!» degen ǧoi. Berdeştıŋ Şäkärım atyn jamylyp, eldı köterılıske şaqyruy, Şäkärımdei aqyndy adastyruyn Mūhaŋ qaitıp keşırsın?!

Estelıkterden jinaqtaǧan
Almahan Mūhametqaliqyzy