Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev «Qoǧam tūtastyǧy – täuelsızdık kepılı» atty maqalasynda memlekettık qyzmetşıler tūrǧysynda atqarylǧan özgerısterge qatysty bırşama oilaryn bıldırdı. Sonyŋ ışınde şeneunıkterdıŋ azamattarmen dialogynyŋ tiımdılıgı tömen ekendıgın atap öttı.
«Memlekettık organ basşylary halyqpen söilese almaidy, tıptı keide qorqatyn sekıldı» dei kele, biurokratiianyŋ etek jaiuy mäselesıne toqtaldy. Prezident: «Ol (biurokratiia) azamattardyŋ sanasynda memlekettık apparat turaly baiau jūmys ısteitın nemqūraidy maşina degen ädıl tüsınık qalyptastyrady. Biurokratiia – reformalardyŋ sapasyz oryndaluynyŋ negızgı sebepterınıŋ bırı. Mūndai aurudan bärımızge emdelu kerek» dedı.
Ärine, būl keseldıŋ bızdıŋ qoǧamda dendep ketkenı beseneden belgılı. Batpandar kırgen auru mysqaldap şyǧatynyndai, odan aiyǧu üşın aldymen aurudyŋ basyn aşyp, tüsın tügendep alaiyq.
Künı keşe paida bola qoimaǧan maǧynasy būlyŋǧyr «biurokratiia» atauyn alǧaş ret fransuz Vinsent de Gurne XVIII ǧasyrdyŋ ortasynda ainalymǧa engızgen eken. Sözbe-söz maǧynasyn audarǧanda «keŋse bilıgın» nemese «şeneunıkterdıŋ bilıgın», iaǧni azamattardyŋ joǧary tūrǧan basqaruşy organǧa täueldılıgın bıldıredı eken. Al köpşılık üşın «biurokrat», «şeneunık», «memlekettık qyzmetşı» tūtas bır ūǧymdy bıldıredı. Öitkenı «biurokratiia» qoǧamnyŋ damuyn tūsaulap, qoldan kedergıler jasap, memlekettık basqaru ısınde alynbas qamal jasaidy. Sol qamaldyŋ köleŋkesınde kemtar jüie qyzmetşısınıŋ darynsyz bilıgı menmūndalaidy. Nätijesınde elde äleumettık qaişylyq tuyndap, halyq pen ökımettıŋ arasy alşaqtai tüsedı. Al qarapaiym adamnyŋ şen-şekpendılerden alatyn aqysy bolmasa da, atqaryp otyrǧan ısınıŋ nätijesınen sūrauy bar. Öitkenı olardyŋ qyzmetıne täueldımız, baǧynyştymyz. Qyzmetşıler äreketınıŋ aşyqtyǧy, ädıldıgı, bılıktıgı eldıŋ körkeiuıne alyp keledı, adamdardyŋ baquatty ömırınıŋ kepılı. Täueldı deitınımızdei jergılıktı atqaruşy organdardan bastap Parlament deputattary, barlyq memlekettık qūrylymdar, bilık buyndary qarapaiym halyqtyŋ arqasynda kün körıp otyr. Azamattardan, zaŋdy tūlǧalardan tüsken türlı salyqtar memlekettık apparat şyǧynyna jūmsalady. Qazaqstan azamatynyŋ ärqaisysynyŋ jeke taǧdyryna, olardyŋ ūrpaqtarynyŋ bolaşaǧyna da osy qyzmetşılerdıŋ tıkelei qatysy bar. Maŋyzdy şeşımder şyǧaru arqyly bızdıŋ ömırımızdı özgertıp, onyŋ sapasyna yqpal etedı. Olardyŋ keibırınıŋ paryqsyzdyǧy, ūlt aldyndaǧy orasan zor jauapkerşılıktı tüsınbeuı qoǧamdy daǧdarysqa jetkızıp, äleumettık qaişylyqtarǧa alyp keledı. Mındetımız bar deitınımızdei, deputattardan bastap barlyq deŋgeidegı memlekettık qyzmetkerler halyqtyŋ üstınen kün körıp, jalaqy alyp otyr. Sol sebeptı sonşama qarajattyŋ şeneunıkterdıŋ jeke müddesıne emes, ortaq igılıkke jūmsalatynyna senımdı boluymyz kerek. Memlekettık qyzmetşı mınez-qūlyqtyŋ, ädep pen ädettıŋ erekşe normalaryn ūstanuy tiıs. Onyŋ qyzmetı memlekettılıkke mın keltırmeuı kerek, el aldynda jürgen sebeptı laiyqsyz äreketımen halyq pen Ükımet arasynda syzat tüsırmegenı abzal edı.
Sūhbattasa kele, köbınıŋ öresı tömen, qoǧamǧa alary bolsa da, bererı kem, özındık pıkırı joq, quys keude ekenın bılıp talai ret qapaly bolǧanymyz bar. Soǧan qarap keide memlekettık qyzmet darynsyzdardyŋ ortasy ma dep te qalasyŋ. Halyqtyŋ ortasyna baryp, betpe-bet jolyǧyp, pıkırın bılıp, şeşım qabyldaudan qaşqaqtaityn da osyndailar
Ras, şeneunık, bır jaǧynan alyp qarasaŋyz, halyqtyŋ qyzmetşısı, ekınşı jaǧynan, sol halyqty bilep otyrǧan adam. Ärı qūl, ärı bi boludyŋ auyrtpaşylyǧy da bar şyǧar. Qarapaiym halyqtyŋ aldyna şyqqanda qai qasietı basym tüsse, resmi tūlǧany solai qabyldaisyz. Ökınışke qarai, bar-joǧy bır üsteldıŋ qojaiyny ǧana ortaşa därejedegı şeneunıkterdıŋ, äkım-qaranyŋ ainalasynda jürgenderdıŋ keibırınıŋ käsıbi bılıktıgıne kümänımız bar. Taǧdyrly taŋdau jasarda halyqtyŋ talabyna qarai tartpai, joǧaryǧa jaltaqtap, tabanynyŋ bürı bolmaǧan soŋ taiǧanaqtap tūratyny jasyryn emes. Qyzmetke qoly jetse, ekı aiaǧyn teŋ basa almai syzdanyp qalǧandardyŋ ışınen jüzınen nūry tamǧandardy jiı kezdestırmeisız. Tılşılık jönımmen jolymda talaiy kezdesken-dı. Sūhbattasa kele, köbınıŋ öresı tömen, qoǧamǧa alary bolsa da, bererı kem, özındık pıkırı joq, quys keude ekenın bılıp talai ret qapaly bolǧanymyz bar. Soǧan qarap keide memlekettık qyzmet darynsyzdardyŋ ortasy ma dep te qalasyŋ. Halyqtyŋ ortasyna baryp, betpe-bet jolyǧyp, pıkırın bılıp, şeşım qabyldaudan qaşqaqtaityn da osyndailar.
Şeneunıkter özderınıŋ ar-namys kodeksın jatqa bıle me, älde joq pa, habarym az. Özıme kelsem, kommunizm qūruşylardyŋ moraldyq kodeksın jatqa bılmesem de, negızgı qaǧidattaryn jadymda qaldyrǧandardyŋ bırımın. Onyŋ bır sebebı kommunizm qūruşylar asa basyn qatyrmai, barşa adamzatqa ortaq qūndylyqtardy qabyl alǧanynan bolar. Sodan bolar adam ömırınen ol qūndylyqtardy alyp tastai almaisyz. Älı de ar-namystyŋ, adamgerşılıktıŋ tarazysyn sol qaǧidattarmen ölşep kelemız.
Osydan bıraz jyl būryn äl-Farabidıŋ mereilı jylynda oqymysty filosoftyŋ eŋbekterımen tanystyq. Oişyldyŋ qaiyrymdy qalanyŋ tūrǧyndaryna, onyŋ bekzat basşylaryna arnalǧan jazbalary erıksız eske tüsedı. Basşy kökırek közı oiau, qiyndyqty jeŋe bıletın bolu kerek. Näpsıge berık, ruhy biık, namysty, batyr boluy qajet dep tūjyrymdap: «Bız mınez-qūlyq sapalarynyŋ abzaly da, oŋbaǧany da jüre kele paida bolady deimız. Adamda qalyptasqan mınez-qūlyq bolmasa, qarama-qarsy mınez-qūlyqqa öz erkımen köşıp ketuı mümkın. Adamnyŋ belgılı bır mınez-qūlyqqa ie boluyna nemese jaqyn jūǧysudyŋ arqasynda bır mınez-qūlyqtan basqa bır mınez-qūlyqqa auysuyna sebepşı bolatyn närse – ädet, al ädet dep men belgılı bır ärekettıŋ jiı jäne ūzaq uaqyt qamtyluyn aitamyn. Mınez-qūlyqtyŋ qalyptasu joldary öner üirenu joldary siiaqty…» dep el aldyna şyqqan adamnyŋ jauapkerşılıgınıŋ auyr, ünemı ızdenıs jolynda bolu kerektıgın eske salady.
Eger osy negızdı basşylyqqa alsaq, onda memlekettık qyzmetşılerdı tura joldan taidyrmaityn naqty joly, ūstanymy men asyl mūraty, basqa sözben aitqanda, standarty boluy tiıs qoi. Būl qalai sipattalǧan eken dep memlekettık qyzmetşıler turaly zaŋdy aqtardyq. Mın tappadyq. Zaŋ közımen qarasaq, halyqqa qaltqysyz qyzmet etetın eldıŋ naǧyz patriottary bızdıŋ şeneunıkter boluy tiıs. Äsırese, 20 baptan tūratyn Qazaqstan Respublikasy Memlekettık qyzmetşileriniŋ ar-namys kodeksı turaly erejeler köŋılden şyqty. Sonda da bızdıŋ şeneunıkterdıŋ qyzmetıne nelıkten aitarymyz köp? Jan-jaǧyn jemqorlyq, jerşıldık, ruşyldyqpen qorǧap, öz müddesın qoǧamnan biık qoiyp, mansabyn jeke basynyŋ baiuyna, qyzmetın, abyroiyn asyruǧa paidalanatyn, adami da, Qūdaidyŋ da zaŋyna qiǧaş kelse de jazalanbaityn, bailyq-aqşa qūlqynyn tesken, qoryqqanyn syilaityn, jaǧympazdyq pen ailakerlıkpen bilıktıŋ barlyq satysyna ötıp, aidarynan jel eskenderdı bıle jürıp, tılımızdı tısteimız. Nelıkten?
Özge eldıŋ memlekettık qyzmetşılerınıŋ tırlıgı men tyiymy qalai eken dep internet «araladyq». Jemqorlyqty jeŋgen Singapurdyŋ mysalyna qarap otyryp, bilık ökılderınıŋ ar-ojdany tiımdı basqarudyŋ kepılı bolatynyna közımız jettı. Singapurdyŋ memlekettık qyzmetı memlekettık qyzmetşılerge arnalǧan adaldyq, satylmaityn jäne aşyqtyq qaǧidattaryna negızdelgen joǧary mınez-qūlyq standarttaryn belgıleitın ädep kodeksımen retteledı eken.
Şeneunıkter sybailas jemqorlyqtyŋ kez kelgen körınısterı turaly resmi organǧa habarlauǧa mındettı. Eldegı «Sybailas jemqorlyqtyŋ aldyn alu turaly» zaŋ sybailas jemqorlyq pen qūqyq būzuşylyqtary turaly habarlauşynyŋ jeke basyn qorǧai alady. Memlekettık qyzmetşılerge joǧary jalaqy tölenedı, bıraq jeŋıldıkter men qosymşa yntalandyru syiaqylar qarastyrylmaǧan. Memlekettık qyzmetşıler jyl saiyn kırısterı men şyǧystary turaly esep beredı. Lauazymdy tūlǧalarǧa özderımen ıskerlık, ärıptestık qatynasta tūrǧan adamdardan aqşalai nemese basqa türdegı syilyq aluǧa tyiym salynady. Sondai-aq qyzmetşı baratyn, toilaityn jerın anyqtap aluy tiıs. Eger kırıptar etetın bolsa, mūndai otyrystardan aulaq jürgenı dūrys.
Bügınde Transparency International mälımetı boiynşa Şvesiia älemdegı jemqorlyǧy joǧalǧan, şeneunıkterdıŋ mınsız qyzmetımen sipattalatyn elderdıŋ basynda tūr eken. Şvesiiada halqynyŋ tabysy turaly deklarasiia joq, öitkenı barlyq aqparatty salyq basqarmasyna qoŋyrau şalu arqyly aluǧa bolady. Şvesiianyŋ kez kelgen azamaty salyq organyna qoŋyrau şalyp, şeneunıktıŋ jeke nömırın bere alady, oǧan tabysy, mülkı, qolda bar kölıkterı, tıptı onyŋ qaryzdary turaly aqparat berıledı. Eger damyǧan elderdıŋ memleket basqarudaǧy täjıribesıne qarap otyrsaq, qyzmetşını meritokratiia prinsipımen qabyldaidy eken. Būl laiyqtardyŋ bilıgı, iaǧni «kleptokratiia» – ūrylar bilıgınıŋ kerı maǧynasyn bıldıredı. Mūnda daryndy, qabılettı adamdardy kez kelgen äleumettık ortadan ızdep tauyp bilıkke, memlekettık qyzmetke tartady.
Bız aitqan Singapurdaǧy memlekettık qyzmetşınıŋ daryndylyǧy men qyzmet satysynyŋ ılgerıleu därejesı onyŋ qyzmetın reitingtık baǧalaumen de anyqtalady eken. Singapurdyŋ memlekettık qyzmetındegılerdıŋ barlyǧy halyqtyŋ qyraǧy nysanasynda deuge bolady. Al olardyŋ qai-qaisysy da jasy men käsıbi jäne ömırlık täjıribesıne qaramastan, kärı-jas bolsyn, reiting barysynda joǧary ūpai jinasa, elitanyŋ aldyŋǧy qatarynda jürıp, ırı ūiymdardyŋ basşylyǧyna taǧaiyndalady.
