«Şeşesın körıp, qyzyn al», «Şeşe körgen ton pışer, äke körgen oq jonar» dep balasyn tektılıkke tärbielegen qazaqtyŋ endı balasyna «Şeşe, şeşe, neşe kese syndy keşe?» degen jaŋyltpaşty üiretuıne bolmaityn körınedı. Sebebı soŋǧy kezderı äleumettık jelıde «Qabylbek ūstaz» atanǧan bıreu «Ana» – balany düniege äkelıp, tärbie bergen äiel, al «şeşe» – balany tuudy bıledı, balasyn tastap ketken, qaramaǧan, balaǧa eŋbegı sıŋbegen äiel» degen uaǧyz aityp aidy aspanǧa şyǧarsa, Arystan ūstaz deitın uaǧyzşy «araq ışetın balany tärbielegen adamdy şeşe dep aitady» dep şeşensıdı. Qazaq tılınde bır ūǧym retınde qoldanylyp kele jatqan ekı sözge öz pätualary boiynşa anyqtama bergen būl dındarlardyŋ sözıne jelı qoldanuşylar qatty qarsylyq bıldırıp jatyr.
«Atyŋnyŋ basy bıtıp jorǧasy qap pa?» degendei, soŋǧy kezderı dın ökılderı mazhabqa bölıp, anau uahabist, mynau salafit, ol täŋırşıl dep eldı ala taidai büldırgenımen qoimai, endı qazaqtyŋ tılıne de äŋgıme aita bastaǧanyna bız de beijai qarai almadyq.
Joǧaryda aitqanymyzdai, qazaq tılınde «şeşe», «ana» ataulary bır ūǧymda qoldanylady. Ol erteden kele jatqan köne türkı sözderı, ekeuı de «tar qūrsaǧy keŋıp, tas emşegı jıbıp» düniege ūrpaq äkelgen äiel adamdy meŋzeidı. Söz qadırın öz qadırım dep bılgen qazaq äke-şeşe, ata-ana sözderın ūdaiy qatar qoldanyp keledı. «Atyŋa auyr jük artpa, anaŋa auyr söz aitpa», «Äkesız jetım – qūr jetım, Şeşesız jetım – tūl jetım», «Äke qarǧysy – oq, şeşe qarǧysy – b..q» degen maqal-mätelder – sonyŋ aiǧaǧy. Jasy ülken kısılerdı aq şylauyşty ana, şeşei dep atau da – tılımızde bar dästür. Al Qabylbek Älıpbaiūly bolsa, ony eskermeidı de, «Qūnanbaidan tektı Abai tudy, Zere anamyz öte taqua bolǧan, sondai adamdy ana deidı» dep Abaidyŋ anasy Ūljan ekenın bılmei otyryp, Abaidyŋ äjesın anasy dep soǧady. Kerek deseŋız, qazaqtyŋ zaŋǧar jazuşysy, qazaqtyŋ eŋ myqty söz zergerı Mūhtar Äuezovtıŋ özı Abai romanynda «Jai basyp, auyr tynys alyp demıgıp kele jatqan Abaidyŋ şeşesı (M.Äuezov, Abai)» dep qoldanǧanyn da eskermeidı.
Dın ökılderınıŋ tılımızge, dästürımızge qarsy söilep jürgenı būl bırınşı ret emes. Tıptı qazaqtyŋ sütpen bıtken, süiekke sıŋgen otbasy tärbiesınıŋ özın joqqa şyǧaryp, qazaq qyzdary hidjap kiiuı kerek, dombyra haram degen siiaqty södegei közqarastarymen jūrt arasyna jık salyp jürgenderıne de bıraz boldy. Ötkende taǧy bıreuı «qazaqtyŋ qyzdary tek qana öz tuysyna tiiuı kerek, sonda ǧana sapaly ūrpaq tuylady» dep äleumettık jelıde kökıp otyr. Jetı ataǧa jetpei qyz alysyp, qyz berıspeu – qazaqtyŋ qan tazalyǧyn saqtaudaǧy, ömırge sau ūrpaq äkeludegı eŋ keremet ūstanymy. Būl tıptı dünielık deŋgeide moiyndalǧan qasietımız desek te bolady. Bıraq äsıre dınşılder osy qasietımızdıŋ özın bylǧaǧysy keledı. Ol azdai endı tılımızge auyz salyp, qazaqtyŋ sözın de dıni ūstanymǧa qarai būryp bara jatqany oilantady.
Ötkende bır namazhan jıgıt «Sız nege assalaumaǧalaikümnen keiın armysyz dep qoldanasyz? Ol täŋırşılerdıŋ sözı ǧoi» deidı. «Kım aitty saǧan armysyz täŋırşılerdıŋ sözı dep» desem, örekpıp küş bermeidı. Sosyn «Abai da, Şäkärım qajy da täŋırşıl me?» dedım de, Abaidyŋ:
Alla degen söz jeŋıl,
Allaǧa auyz qol emes.
Yntaly jürek, şyn köŋıl,
Özgesı haqqa jol emes.
Denenıŋ barşa quaty
Önerge salar bar küşın.
Jürektıŋ aqyl suaty,
Mahabbat qylsa täŋırı üşın, – degen öleŋın aityp, «Tatiananyŋ sözın» audarǧanda «Täŋırı qosqan jar edıŋ sen» dep qoldanǧanyn alǧa tarttym. Anau astaǧfirallasyn aityp, közı alaqtap kettı.
Balasyn «ūiat bolady, obal bolady, jaman bolady» dep üş-aq auyz sözben tärbielegen qazaq islamnyŋ barlyq qūndylyǧyn da osy üş ūǧymǧa syidyryp jıbergen. Būl üş auyz sözdıŋ astarynda tüsıngen adamǧa bırneşe tom kıtapqa jük bolatyn ülken filosofiialyq paiym jatyr
Jalpy türkı ūǧymynda Täŋırı – Jaratqannyŋ atauy. Eger adamzat Adam ata men Haua anadan (älımsaqtan) berı mūsylman desek, būl – Jaratuşy İenıŋ bır ekenın meŋzeitın ūǧym. Sosynda Hakım Abai 1895 jyly 27 jasynda Almatyda qaitys bolǧan ūly Äbdırahmanǧa arnap jazǧan öleŋınde «Täuekel ǧyp bıldırmei, Kütıpsıŋ Täŋırı jarlyǧyn» dep jazady. Şäkärım qajy da «Şala dın men qate pännıŋ, Sözıne erme, maǧan er. Mıne, janyŋ, mıne täŋırıŋ, mıne dınıŋ, mıne iman» dep bılmei jazyp otyrǧan joq. «Divani luǧat at-turk»-«Türkı sözdıgı» eŋbegınde de Täŋır esımın Alla dep audarǧan. Sosyn da qazaq üşın Täŋır, Jaratuşy, Alla, Qūdai – bärı bır ūǧym. «Taŋǧy näsıp – Täŋırden», «İttıŋ iesı bolsa, börınıŋ Täŋırı bar» degen tūraqty tırkester, Täŋırbergen siiaqty esımder – äne sonyŋ aiǧaǧy. Bes uaqyt namazyn qaza jıbermeitın qariialardyŋ qolyna su qūiǧanda «Täŋır jarylqasyn» degen batasyn talai alǧamyz. Al armysyz sözı – qazaqtyŋ arydan kele jatqan amandasu, sälemdesu lämı. Ony belgılı bır däuırge, mälım bır dınge täueldeu mülde qisynǧa simaidy. Onyŋ üstıne qazaq dalasynda qalyptasqan dıni dästür boiynşa ärbır mūsylman «Assalaumaǧaleiküm» dep qana amandassyn degen şart joq. Sosyn da qazırge deiın qazaq äielderı «Amansyz ba? Esensız be?» dep amandasyp keldı nemese sälem salyp keldı. Būl islam dınıne de qaişy emes. Babadan bızge jetken būl ürdıs bızdıŋ sanaǧa äbden sıŋgenı sonşa, äiel adam «assalaumaǧaleiküm» dese, tosyn sezıletını de jasyryn emes.
Balasyn «ūiat bolady, obal bolady, jaman bolady» dep üş-aq auyz sözben tärbielegen qazaq islamnyŋ barlyq qūndylyǧyn da osy üş ūǧymǧa syidyryp jıbergen. Būl üş auyz sözdıŋ astarynda tüsıngen adamǧa bırneşe tom kıtapqa jük bolatyn ülken filosofiialyq paiym jatyr. Bügıngı moldalar jiı aitatyn tazalyq, adaldyq, jan balasyna qiianat jasamau, ūiat, namys degen ūǧymdar da osy üş söilem sözge syiyp tūr. Demek, qazaqtyŋ dästürlı közqarasy, dünielık tanymy qazırgı moldalardyŋ künı-tünı qaqsap aityp jürgen uaǧyzynan būryn qalyptasyp bolǧan. Bıraq sony bızdıŋ dın ökılderı dūrys paidalana almaidy, auzyn aşsa künädan bastap, sahabalardan sitat alyp, «Mersedes kölıgın dındarlar jasaǧan eken» degen siiaqty külkılı uaǧyzdarmen dınnıŋ de, özderınıŋ de qadırın ketırıp jürgenı jasyryn emes. Ol azdai «Atamnyŋ şoty asa, asa tiedı» demekşı, endı tılımızge auyz sala bastady. Osydan bıraz jyl būryn «Alla» degen söz joq dep, qazaq tılınıŋ ündestık zaŋyn belden basyp, «Allah» dep aitasyŋdar dep jūrtty şatastyrǧan edı. Soŋynda Qazaqstan mūsylmandary dıni basqarmasy pätua şyǧaryp baryp äzer basylǧan.
Ötkende äleumettık jelını aşsam, taǧy bır molla «qūran aiattaryn sözsız arabşasyn üirenıp baryp jattau kerek, arabşa sözdı qazaqşa jazyp alyp jattau būl dūrys emes» dep soǧyp jatyr. Būl qaidan şyqqan pätua sonda? Qūdaiǧa araptan basqa ūlttyŋ tılı qadırsız bolsa, qūdıretı küştı Jaratuşy nege ūlttardy jaratyp, ärtürlı tılde söiletıp qoidy?! Bız keşege deiın «aq qoidyŋ keldesı, qara qoidyŋ keldesı, men Qūdaidyŋ pendesı. Mūhammed qūdai dosy, bar bıletınım osy» dep qūdaiǧa niet būrǧan halyqtyŋ ūrpaǧy edık qoi. Endı nege bızdıŋ ūltymyz, kiımımız, tılımız, dästürımız dınge tompaq bola qaldy?! Demek, atam qazaq «öltıretın molda bar, örteitūǧyn kıtap bar» degende, buynsyz jerden pyşaq salyp, qisynsyz şariǧat aitatyn osyndai moldalardy meŋzese kerek. Abai bolaiyq, dın dıŋgek bolsa, dästür men tıl – ūlttyŋ ūly qasietı. Esımız şyǧyp arabqa elıktep, esımımızge deiın arabşa qoiyp, ūlttyq belgı-bögenaiymyzdy älsıretkennen bızdıŋ ūtarymyz şamaly. Odan taqualyǧyz artyp, dıni senımımız küşeiıp ketpeidı. Öitkenı dın tılge, formaǧa emes, nietke bailanǧan.
