Qazaqstan Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev jaqynda reseilık jurnalist Andrei Kondraşovqa bergen sūhbatynda elımızdegı orys tılı men qazaq tılınıŋ jaǧdaiy turaly pıkır bıldırgen kezde «Tüptep kelgende, memleketımızdıŋ atauynyŋ özınde «qazaq» degen söz bar. Iаǧni bız qazaq tılın üirengısı keletın, balasyn qazaq mektebı men balabaqşaǧa bergısı keletın adamdardyŋ müddesın qamtamasyz etuge tiıspız» degen bolatyn. Biylǧy Balalar jylynda qazaq tılınde oqyǧan balalarǧa qandai mümkındık berıldı degen mäselege nazar audarsaq, köŋıl könşıtpeitın köleŋkelı mäseleler de kezdesedı eken.
Keşe balasy Nazarbaev ziiatkerlık mektebıne «ılınbei» qalǧan bır top köpbalalaly ata-ana ministrge aryz aita kelıptı. Alaida Balalar jylynda balalarynyŋ qūqyǧyn «joqtaǧan» olardy esıgı «emennen» jasalǧan ministrlık tabaldyryqtan ärı attatqan joq. Olar «jauap almai ketpeimız» dep qasarysyp tūryp alǧannan keiın ministrlık ökılı şyǧyp, Nazarbaev ziiatkerlık mektebınıŋ ökılderın de şaqyryp, ata-analar aryzyn tyŋdady.
«Bızge qazaq synyp aşyp berıŋızderşı!»
Aryz aita kelgen ata-analar uäjıne jügınsek, biyl Nūr-Sūltan qalasy Nazarbaev ziiatkerlık mektebınde 2022-2023 oqu jylynan bastap 7-synyptarda grant sany qysqaryp qalǧan. Iаǧni 2020, 2021 jyldary qazaq tılı tobyna 4 synyp, orys tılı tobyna 3 synyp aşyp kelgen būl oqu orny aiaq astynan jürısınen jaŋylyp, qazaq synyptyŋ bıreuın azaityp, 3 qazaq synyp, 3 orys synyptyŋ ärbırıne 75-ten 150 oquşy ǧana qabyldaǧan. Al ötken jyldary qazaq tobyna 96, orys tobyna 75 oquşy qabyldanǧan eken. Aryzdanuşylardyŋ basty narazylyq tanytyp tūrǧany da osy mäsele. «Nege biyl qazaq tobyndaǧy oquşylardyŋ sany qysqaryp, orys tobynyŋ sany özgerıssız qalady? Balalar jyly grantty köbeitkennıŋ ornyna, kerısınşe, azaitqany qalai?». Ata-analardyŋ aituynşa, biyl atalǧan mektepke tüsuge orys tılı toby boiynşa 706 bala baq synasa, qazaq tılı tobynda 936 bala emtihan tapsyrǧan. «Bıraq grant bölgen kezde memlekettık tıldıŋ märtebesı de, qazaq tılı tobynda oqityn balalar sanynyŋ köptıgı de eskerılmei, grantty teŋ böle salyp, qazaq tobynyŋ bır synybyn qysqartyp tastau aqylǧa syimaidy» deidı olar. Onyŋ üstıne, biyl bölınetın grant sanynyŋ qysqaratyny da ata-analarǧa eskertılmegen. Balalar emtihan tapsyruǧa tızımdelgen kezde, mektep ökılderı «qazaq tılı tobyna byltyrǧydai 96 nemese odan da köp bala qabyldanady» degen aqparat bergen. Ata-analar sol aqparatqa senıp, «balamyz emtihannan öttı, Nazarbaev ziiatkerlık mektebıne oquǧa tüsetın boldy» dep quanyp jürgende, jaqynda atalǧan oqu ornyna joldama alǧan balalardyŋ tızımınde joq bolǧany bastarynan jai tüskendei del-sal qylǧan.
Qazaq mektepterı būdan bylai 1-synyptan bastap tek qazaq tılınde oqysa, orys mektepterı qazaq jäne orys tılınde oqityn boldy. Al orys tılı qazaq mektepterınde 2-synyptan bastap, aǧylşyn tılı qazaq jäne orys mektepterınde 3-synyptan bastap oqytylady. Būǧan da täuba
Orysşa oquǧa yntalandyru emes pe?
Onyŋ üstıne, qazaq tılı tobyndaǧy balalar eŋ tömen bolǧanda 1027 balmen tüsse, orys tılı tobyndaǧy balalardyŋ eŋ tömengı nömır şegı 993 ball bolǧan. Nege olai?! Ata-analardyŋ aryzyn tyŋdauǧa kelgen ökılder būl mäselege de jarytyp jauap bergen joq. Sipai qamşylap öte şyqty. Al ata-analar bolsa «būl – memlekettık tıldıŋ märtebesın köteruge qarsy jasalyp otyrǧan qadam. Orys tılıne qazaq tılımen teŋ grant beru jäne oǧan tüsetın şektı baldy tömen qoiu – būl balalardy orys tılınde oquǧa yntalandyru» dep sanaidy.
– Qazaqşa oqyp, 1200-den artyq ball jinaǧan balam grantqa ılınbei qalady da, orysşa oqyp, odan tömen ball jinaǧan bala grantqa tüsedı. Mūny qalai tüsınuge bolady? Bızdıŋ Ata Zaŋymyzda «memlekettık tıl – qazaq tılı» dep anyq jazuly tūrǧan joq pa?! Endı nege qazaq tılınde bılım alǧan balalardyŋ jolyn qiyndatyp qoidy? Bız köpūltty elmız, elımızde 130-dan asa ūlt bar, nege solardyŋ bärın teŋ körmei, orys tılıne ǧana män beremız?! Orys tılınde oqyǧandarǧa grant köp bölınse ärı şektı ball qazaq tılınen tömen bolsa, ärine, köp ata-ana balasyn orysşa oquǧa beredı. Öitkenı onda bäseke az. Tym qūrysa qazaq tılınde emtihan tapsyrǧandardyŋ sany men orys tılınde emtihan tapsyrǧandardyŋ san jaǧyndaǧy salystyrmasyn nege eskermeidı? Mektep jetıspese, nege tek qana qazaq synyp qysqaru kerek? – deidı Güldana Tasmaǧambetova.
Qytaidan 2-3 jyldyŋ aldynda ǧana köşıp kelgen Aǧyzan men Aijan da joǧarydaǧy şeşımge narazy. Ekeuınıŋ de balasy joǧary ball alǧanmen, grantqa ılınbei qalǧan.
– Bız Qytaidan Qazaqstanǧa qyzyq quyp, bailyq jinaiyq dep kelgen joqpyz. Öz ata jūrtymyz, qazaq elı bolǧandyqtan osy elde qazaq bolyp ömır süreiık, ūrpaǧymyz ana tılınen aiyrylyp, basqa ūltqa sıŋıp ketpesın dep keldık. Qaptaǧan qalyŋ qytaidyŋ ışınde oqyp jürse de balamyzdyŋ oquy ozat edı. Al mūnda kelsek, orys tılı aldymyzdan şyqty. Balamyz aǧylşyn tılınen, matematikadan joǧary körsetkış alǧanmen, orys tılınen tömen ball jinaǧany üşın grantqa ılınbei tūr. Nege qazaq elınde qazaq tılınde oqityn balalarǧa köbırek grant bölınbeidı? Qazaqstanda qazaq tılınde oqityn balalardyŋ sany jyl saiyn köbeie tüsetının bılmei me? Joq, älde bılıp tūryp, ädeiı qysqartty ma? – deidı Aǧyzan.
Aqşa alady, aitqandy tyŋdamaidy
Kezdesude aryz aita kelgen ata-analar Bılım ministrlıgınıŋ ökılınen Nazarbaev ziiatkerlık mektebı biyl grantty ne üşın qysqartyp tastaǧanyn sūrap edı, ol «Nazarbaev ziiatkerlık mektebı derbes bılım beru ūiymy bolǧandyqtan, olardyŋ jūmysyna bız kırıspeimız. Būl mekteptıŋ grantyn «qamqorşylyq keŋes» şeşedı. Olar tızımdı bekıtkennen keiın, QR Qarjy ministrlıgı grantqa qarjy böledı» dep jauap qaiyrdy. Demek Nazarbaev ziiatkerlık mektebı memleket qazynasynan qarjy alady, bıraq QR Oqu-aǧartu ministrıne baǧynbaidy. Sonda mūny qalai tüsınuge bolady? El qorjynynan aqşa alatyn kezde memleketke qaraidy da, al basqa kezde derbes bılım beru orny bola qalady eken, «būl – balanyŋ oiyny, baqsynyŋ jyny» degen söz emes pe? Derbes bılım beretın oryn bolsa, onda özın-özı qarjylandyrsyn, onda aitar sözımız joq. Bıraq memleketten qarjy alyp tūryp, ministrlıkke baǧynbau qai josynǧa syiady?!
Tıl taǧdyry tolǧantady
Jalpy «Atyŋnyŋ basy bıtıp, jorǧasy qalyp pa?» degendei, Qazaqstanda memlekettık tıldıŋ kösegesın kögerte almai jürıp, üş tūǧyrly tıl dep tyraştanǧanymyzǧa bıraz uaqyt boldy. Ata Zaŋda memlekettık tıl qazaq tılı dep jazylǧanmen, mektepten bastap memlekettık mekemelerge deiın memlekettık tılde tolyqqandy jūmys ıstep otyrǧan joq. Sondyqtan da tılı qazaqşa şyqqan jasöspırım balabaqşaǧa barǧan künnen bastap orysşa söilei bastaityny jasyryn emes. Ol azdai, ärıptı endı üirengen balaǧa aǧylşyn tılın tyqpaladyq. Bıraq osy tärbieden üş tılde qatar sairap ketken bala şamaly. «Ekı kemenıŋ qūiryǧyn ūstaǧan suǧa ketedı» degendei, jas jetkınşekter aqyr aiaǧynda ana tılınen de mandatyp sauat aşpai, orys tılıne beiımdelıp şyǧa beredı. Öitkenı bızdıŋ qoǧamdyq ortamyz ben ekran älemımızde orysşanyŋ desı basym. Köŋılge medet bolatyny jaqynda būrynǧy Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ şeşımı boiynşa qazaq mektepterı būdan bylai 1-synyptan bastap tek qazaq tılınde oqysa, orys mektepterı qazaq jäne orys tılınde oqityn boldy. Al orys tılı qazaq mektepterınde 2-synyptan bastap, aǧylşyn tılı qazaq jäne orys mektepterınde 3-synyptan bastap oqytylady. Būǧan da täuba. Bıraq balaǧa bır jylda bır tıl üiretu qanşalyq tiımdı?
Qytaida būryn az ūlt tılınde oqityn ūlttardyŋ (qazaq, ūiǧyr, qyrǧyz siiaqty ūlttar) balalaryna 3-synyptan bastap qytai tılı sabaǧy engızılse, qytailar 3-synyptan bastap aǧylşyn tılın oqityn. Al qazır jaǧdai tolyqtai özgerdı, özge ūlt tılınde oqytu ısı jappai toqtatylyp, tek qytai tılınde ǧana oqityn boldy. Bız basymyzǧa köterıp jürgen aǧylşyn tılın de oqu baǧdarlamasynan bırtındep yǧystyra bastady. Al Japoniiada būryn aǧylşyn tılı 5-synyptan bastap oqytylatyn. Degenmen el bilıgı balalardyŋ aǧylşyn tılı sauatyn küşeitu maqsatynda 2020 jyldan bastap 3-synyptan bastap aǧylşyn tılın oqytu jönınde qauly qabyldady. Germaniiada da aǧylşyn tılı 3-synyptan bastap oqytylady. Endeşe bızdıŋ balalar üşın orys tılı de – şetel tılı. Biyl qazaqşa, keler jyly orysşa, üşınşı jyly aǧylşyn tılın oqyǧan balanyŋ miy «köje» bop ketpei me? Demek, 1-synyptan bastap barlyq mektepter orys-qazaq demei, memlekettık tılde oquy kerek. 3-synypqa kelgende şetel tılı retınde orys nemese aǧylşyn tılınıŋ bıreuın balanyŋ özı taŋdauy tiıs. Mynau qazaq mektep, mynau orys mektep, mynau aralas mektep degen qoǧamda aiqyn jık qalyptastyratyn oqu tüzımı de bızge kerek emes. Eger kerek bolsa, onda orys mektepte oqi ma, aralas mektepte oqi ma, memlekettık tıl mındettı pän retınde oqytylyp, jyl soŋynda qazaq tılı emtihanynan ötpese, synyp attatpau kerek. Joǧary oqu ornyn bıtıretın tülekterge de memlekettık tıldı igeru deŋgeiın anyqtaityn emtihan nätijesı boluy şart etıluı kerek. Qazaq tılınde oqyǧan balalarǧa da grant köp bölınuı tiıs. Öitkenı qazaq ūltynyŋ jan sany salystyrmasy elımızde 80 paiyzdan äldeqaşan asyp kettı. Qazaqtyŋ sany köbeigen eken, balasyn qazaqşa oqytatyndar da köbeietını tabiǧi. Ekınşıden, «Bolaşaq» baǧdarlamasymen oqityn jastar, eŋ aldymen, memlekettık tıl ötkelınen ötuı tiıs. Sonda ǧana qazaq tılınıŋ tamyryna qaita qan jügırer edı…
