Būl maqalanyŋ avtory professor Qanipaş Mädıbai – Şortanbai jyrau şyǧarmaşylyǧyn taldamaq tügıl atyn aitqyzbaityn zamandardyŋ säl jylymyq tartqan şaǧynda tūŋǧyş ret dissertasiialyq eŋbek jazyp, ony qorǧaǧan ǧalym. Zar zaman aqynynyŋ zaryn jetkızıp, ǧylymi ainalymǧa alǧaş engızgen ǧalymnyŋ özındık oiy da erekşe. Aldaǧy senbıde Qaraǧandy oblysy Şet audanynda atalyp ötetın Şortanbai Qanaiūlynyŋ 200 jyldyq mereitoiy qarsaŋynda ǧalymnyŋ zertteuın oqyrmandar nazaryna ūsynudy jön kördık.
HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysyndaǧy şaruaşylyq, qoǧamdyq, saiasi jaǧdailardyŋ Reseidıŋ qoltyǧyndaǧy otar elderge nendei yqpaly bolǧandyǧyn, onyŋ ädebi mūradaǧy taŋbasyn künı keşe ǧana saiasi tūtqynnan, türmeden şyqqan Mūhtar Äuezov meilınşe taisaqtamai, syrǧaqtamai batyryp-batyryp aityp ötken.
«Būryn bektıŋ qūly, pūly bolǧan köp krestian, jerden ketıp, öndırıs jūmyskerı bolǧan soŋ, öndırıs kapitaly däuırlei bastady. 60-70 jyldar degen kez Resei öndırıs kapitalynyŋ taisaqtap, qūtyra, qūlşyna ösken kezı bolady.
Süitıp tasy örge domalap, degenı bop kele jatqan öndırıs kapitaly qyzyly tolyp, kemelıne kelgen saiyn aranyn aşa beredı.
Resei ışınde öz keregıne jaraityn jūmysker küşı, şikı zat qūryp, sauda jolyn, ışkı maidanyn tügel bunap, uysyna syidyryp alǧan soŋ, endı oŋdy-soldan, jaqyn men alystan, bazar, otar neşe aluan şikızat degenderdı köksep, aŋsai bastaidy. Sol rette būrynǧy Reseidıŋ şalaştary bop tūrǧan Sıbır, Qazaq ölkesı, Türkıstan, tıptı arǧy Qaşqar, qala berse jaqyn Qytai-maŋǧūl ölkesı bär-bärınde keregıne jaratpaq, kölemıne tartpaq bolady. Osy jaqtardyŋ şikızatyn, kenın, en-bailyǧyn ūdaiy jemı esebınde üzbei alyp tūrudy talap etedı. Ol üşın būrynǧy būl ölkelerdegı saiasi qoǧamdyq şaruaşylyq qūrylysty sol qalpynda qaldyruǧa bolmaidy. Būlar da jaŋaǧy öndırıs kapitalynyŋ şart talabyna säikes keletın tärtıp ornatuǧa tiıs, Resei patşalyǧyna şala qaraǧandai bolyp, älı baiaǧy feodaldyq qalpyn saqtap kele jatqan ölkeler bolsa, erekşe eskı qūrylystar bolsa, endı solardy qūlatu, küiretu kerek».
Ne qūlatyldy, qalai küiretıldı? Qazırde būl belgılı tarih bolyp körınedı. Jalpy, jappai jaulaǧan joiqyn kapitalizmnıŋ endıgı qazaq tūrmysyna ekpını timegen tūsy joq.
Türkıstannyŋ osy kezde Reseige qaratyluy 1869 jyldyŋ uaqytşa zaŋy, äkımşılık reformalardaǧy tüppiǧyl…
Mūhtar Äuezov, sözge syr sıŋırudıŋ aşan ūstasy, osynda qazaq dalasynda älgı tüppiǧyldarǧa zor tegeurınımen köldeneŋ tūrǧan dın jaiyn beitarap haldı baiandaǧandai bolǧansyp, negızınde airyqşa män berıp, toqtalyp ötedı.
«Būǧan qaişy keletın, eskılıkke tartatyn şyǧystyq qiias, qyŋyr qarsylyǧy bar. Ol – islam dını. Sonyŋ äserımen alysyp, mümkın bolsa, qazaq ölkesı, qazaq elınen sonyŋ da tarmaǧyn jazu kerek.
Azdap berıletın oqu-bılım, orysşa tärbie – tüptıŋ tübınde köpşılık köşın osylai būruǧa tiıs.
Mıne, Resei tarihynyŋ 60-70 jyldarda äkelgen jaŋalyqtary osylar bolatyn».
Otar bolyp otyrǧan ölkede osyǧan orai tuyndaǧan jaǧdailardyŋ el ädebietındegı sonşalyqty qapysyz, qanyq suretın, zor taŋbasyn Mūhtar Äuezov «Ädebiet tarihynda» (Qyzylorda, 1997 jyl), «Zar zaman aqyndary» bölımınde jerıne jetkıze aitty.
1933 jyly säl oraǧyta, taptyŋ äŋgımesın qosaqtap otyryp, sonda da bolsa el basyna tuǧan ümıtsızdıktıŋ, şarasyzdyqtyŋ şyndyǧyn bürkemei, būqpai jetkızuge täuekel jasaǧan.
Mūhtar Äuezov sol tūstaǧy el ışınıŋ, äleumettık toptardyŋ, daǧdyly salttan zaman yrqyna beiımdelu, köndıru betalystaryna egjei-tegjeilı saralau jasaidy. Astary auyr aqiqattarmen qūrsaulanǧan «su tübıne kettıŋ jūrttyŋ» dürbeleŋ, dübılgen düniedegı qūlqy, qylyǧy, şerı…
«Ädebiettegı osy küidıŋ mysalyn Mūrat, Şortanbaidan bır körsek, Abai, Altynsaryūlynan taǧy köremız. Būlardyŋ keibırı eskılıktıŋ köleŋkesınde qap, qūr sony qimaǧandyqty aitsa, ekınşı bıreuler är aluan jolmen üilesudı, qūptaudy maqūl köredı.
Dalaǧa saudanyŋ jaiylyp ornyǧuy, «sauyp ışer sütı joq, mınıp körer küşı joq» aqşa deitın pūldyŋ törge ozuy, eldıŋ qūtyn nesie jūtqan saudager zamannyŋ sūm piǧyly, qulyq sauǧan qūlqynan sekem alǧan, tıksıngen qara jūrt japa-tarmaǧai älekke tüsıp, jantalas äreketke tartylǧan.
Säbit mūqanov:
Şortanbaidyŋ «közınen myŋ qabat jas aǧyzǧan» ne? Ärine, ol – patşa ükımetınıŋ otarlau saiasatyna qarsy halyqtyŋ köterılısı basylǧannan keiıngı basyna tüsken auyrtpalyq zary
Mūhtar Äuezov jaŋa zaman köşıne ılespeske amaly qalmaǧan qily äleumettık toptardyŋ jandalbasasyn zor qoǧamtanuşylyq örede talqyǧa tartady.
Zertteuşıler deregıne qaraǧanda keiınge saqtalyp jetken 3000 joldyŋ o jaq, bū jaǧyndaǧy öleŋ-tolǧaularynda Şortanbai aqyn da sol öz zamanyn, HIH ǧasyrdyŋ belgılı bır kezeŋındegı qazaq ömırın, berekesı qaşqan otar eldıŋ qalpyn, yntymaǧy ydyraǧan el adamynyŋ mınez-qūlqyn, tūtas tergep, tügelımen, suretşıldıkpen qalyptady.
1933 jylǧy oqulyqqa engen «Şortanbai şyǧarmalary» atty tarauşada Mūhtar Äuezov özı 1927 jyly zar zaman aqyndarynyŋ aituly ökılı esebınde toqtalǧan Şortanbai Qanaiūlynyŋ ädebiet tarihyndaǧy oqşau tūǧyryn jäne bır būltartpas negızderınde ornyqtyrdy.
Bır mände, 1927 jylǧy «Zar zaman» atau-ūǧymy basqa baǧytqa oiysqandai «aldamşy» äser tuǧyzyp otyryp, Şortanbaidyŋ alaböten, yqpaldy şyǧarmaşylyq baǧytynyŋ airyqşalyqtaryn taŋbalap, bölıp ataidy.
«Şortanbai şyǧarmalary HIH ǧasyrdyŋ 60-70 jyldarynda kep şyqqan bır aǧyndy körsetedı. Tarihi, qoǧamdyq jaǧynan alǧanda, būl türdegı ädebiet şyǧarmalary HIH ǧasyrdyŋ alǧaşqy jarymynda bolǧan ülgılerden basqaşa bop, özgerıp ketedı».
Endıgı «basqaşa, erekşe saryn» qazaq jerındegı otarlyq ezgıge qarsy bır ǧasyrǧa juyq jalǧasqan ūlt-azattyq köterılısterdıŋ jeŋılıs tauyp, batyrlardan bas ketken zaman küiımen, qazaq jerden tūtas airylyp, «jaŋa zaŋǧa» baǧynǧan däuırdıŋ şerı, yza men namys buǧan narazylyq saryny bolatyn.
Aita jürer söz bolsyn,
Daǧdarǧan sorly halqyma,
Myŋ qabat betım juylǧan,
Közden aqqan jasyma, – deidı bır tolǧauynda Şortanbai aqyn.
Būl jönde Säbit Mūqanov:
«Şortanbaidyŋ «közınen myŋ qabat jas aǧyzǧan» ne? Ärine, ol – patşa ükımetınıŋ otarlau saiasatyna qarsy halyqtyŋ köterılısı basylǧannan keiıngı basyna tüsken auyrtpalyq zary.
1783 jyldan bastalǧan qazaq halqynyŋ köterılısı, 1850 jyldary, uaqytşa myltyq küşımen basyldy desek, sodan keiıngı jyldardaǧy halyq basyna tüsken qiynşylyqty Şortanbai özı ölgenşe şyn yqylasyn sala, boidaǧy bar aqyndyq talantyn jūmsai, halyq qaiǧysyn halyqpen bırdei qaiǧyra, halyqpen bırdei jylai öttı. Sol kezdegı qazaq tūrmysynan Şortanbaidyŋ jyry şolmaǧan eşbır sala joq».
Säbit Mūqanov Şortanbai jyrlaryna Mūhtar Äuezov pıkırımen ündes, «Qazaq ädebietındegı jaŋa däuır» dep baǧa berdı.
Şortanbai köpke jaiylyp bara jatqan qūlyq, kesapat mınezderdı däl Balzakşa mızbaqpai «tırkeuden ötkızedı». Ūltyna qorǧan bolar amal tappaǧanda auytqyp bara jatqan eldık pen kısılıkke atam zamannan ızgılık tıregı bolyp igılık jaiǧan dınnen daua ızdeidı.
Äuezovşe aitsaq, «Sol üstegı halge yrza bolmai, aldyŋǧydan erte bastan tüŋılıp, şoşyp, artyna qarai şegıne küŋırengende, olardyŋ auzynan şyqqan sözdıŋ bärı «zar» bop, mūŋ, uaiym, zaman uaiymy bop şyǧady. Uaqytyndaǧy köp zardyŋ, köp derttıŋ bırı bop dın jaiy da aralasady. Dın älsıreidı degen uaiymdy şyǧaryp, üi ışı tūrmystyŋ būrynǧy feodaldyq, ruşyldyq zamanyndaǧy qalpy özgerıp bara jatqanyn zar etedı».
Şortanbai aqynnyŋ öz tūsyndaǧy ädebiet baǧytyn aiqyndai tüsetın «Tar zaman», «Bala zar», «Opasyz jalǧan», «Osynşa azdy el neden», «Baidy qūdai atqany» syndy tolǧaulary aumaǧynda şyǧarmaşylyq daralyq sipattaryna zer salǧan Äuezov, Şortanbaidaǧy dın jaiyn tügesıp, tüp-törkınen tarqatyp ötedı.
Irgelı eldıŋ, eldıktıŋ ejelgı islamdyq ilanymyna, mūsylmandyq ūstanymdaryna qauıp töngen…
Mūhtar Äuezov şet jaǧalatyp otyryp HIH ǧasyrdaǧy Resei patşa ükımetı tarabynan jürgızılgen missionerlık müddege qarsylyq – maqsatty türde keŋ jaiylǧan mūsylmandyq aǧaruşylyqtyŋ män-jaiyn ılgerılete tügendep, tauysa talqylaidy.
Köpşılıkke ūǧymdylyq, daralyq airyqşalyǧy būrynǧy Būqar jyraumen salystyrǧanda «közge ūryp» tūrǧan Şortanbai tuyndylarynyŋ tüptıregı dın ekendıgın, būlai boluynyŋ sebebın Äuezov qūbylysty tūtas tanyp-meŋzegen köregen, sezımtal bılgırlıkpen aitty.
«Qazaq ädebietınde dın sarynyn alǧaş bastaityn aqyn osy Şortanbai bolsa, būl özı mūsylmanşylyqty islamnyŋ dın kıtaptarynan alǧan adam bolady. Eŋ alǧaş jazyp jyrlaǧan, oqyǧan aqyn da osy boluǧa laiyq. Bıraq sonyŋ kıtap jolyndaǧy ūstazy, ülgısı – Orta Aziia men iran, arab sopylary.
Orta Aziia topyraǧynda HII-HIII ǧasyrlarda jaryqqa şyǧyp keiınge köp ǧasyrlarǧa jelısın tartyp kelgen «tas jauyp» saryny qazaq ädebietınde Şortanbaidy öz müritı qyp alǧan siiaqty. Ärine, būnyŋ sebebı qūr ǧana elıkteu emes. Bır kezde «sopylyq» aqyndyǧyn tuǧyzyp örıstetıp kelgen Orta Aziiadaǧy şaruaşylyq, qoǧamdyq, tarihi jaǧdai – Şortanbai tūsynda qazaq topyraǧynda da, özıne laiyqty jaǧdai tapqan bolu kerek».
Şortanbaidyŋ «zar-zamandarynyŋ» köp ülgı, köp saryny, köp qūbyjyq belgılerı Qoja Ahmet Iаsauidıŋ «Diuani hikmetıne» ūqsaitynyna zer saluynda Äuezovtıŋ nenıŋ jaiyn da tügendep, aiǧaqtap, köp jūmbaqtan syr aŋdatyp otyratyn aitqyştyǧy dın tarihyna jetıktıgımen de airyqşalanady.
HII ǧasyrdyŋ 30-40 jyldaryndaǧy, Qarahan memleketı ydyraǧannan keiıngı Mauarannahrdaǧy tarihi jaǧdai tūrǧysynda ekı jaqty ezgıde qalǧan halyq tūrmysyna, Iаsaui jasaǧan däuırge meŋzep söileidı». Şortanbaidyŋ ädebiet tarihyndaǧy ozyq şyǧarmaşylyq baǧytyn ılgerıde zar zamannyŋ jaiynda keŋ şolyp qaraǧan Äuezov 1933 jyly da aitqanynan qaitpaǧanyn, qaitpaitynyn, qaita almaitynyn «sezdırıp» alady. Şortanbai aqyndyǧynyŋ realistık, äleumettık betalysyn dın küiımen qabystyrmai söilemeu mümkın emes.
1959 jylǧy ädebi mūra taǧdyry taǧy bır talqyǧa tüsken aituly konferensiiada Şortanbaiǧa ǧana tiesılı bolǧandai būltartpai telınıp, şoşyna tüsken bolyp basym aitylǧan dın äŋgımesı osy, 1933 jylǧy oqulyqtaǧy ūstanymdarǧa qarailap aitylǧan, ışınde «bükpesı» bar syr ekendıgı anyq.
Dınnıŋ bar «pälesın» Şortanbaiǧa ysyryp tastau bır qaraǧanda asyl özegı – islamdyq qūndylyqtarǧa bailanǧan ädebi ūly mūra – ūlt qorǧanynyŋ tüp müddesınde topalaŋ, tobyr zamannyŋ auzyn alu.
Şortanbai aqyn dınge qatysty osy «jalany», japany tūtas köterıp aluǧa, «qūrbandyqqa şalynuǧa» qaqyly da, laiyqty da bolatyn.
Qazaqqa, HIH ǧasyrda dın jolynda da zor qauıp töngende Şortanbai islamnyŋ ornyǧu, taralu tarihynda aty qalǧan ozyq dın qairatkerlerınıŋ küres önegesınde qyzu quatpen ruhani maidanǧa tüstı. Haqtyŋ jolyn, Alla süiıp jaratqan Adamnyŋ märtebesın tolǧady. Qorǧady.
HIH ǧasyrdyŋ ömır faktısınde, tarihi jaǧdaiynda dın jolyndaǧy kürestıŋ ozyq önegesın qalyptastyrdy. Mūsylmandyq aǧartuşylyqtyŋ ūzaq, arnaly tarihyndaǧy belgılı bır däuırdıŋ ozat, tegeurındı ökılı mänınde jasap, tanyldy.
Mūhtar Äuezov Şortanbai tolǧaularyndaǧy zamana oraiyndaǧy tübegeilı betalys, tastüiın dın sözın ügıt etu airyqşalyqtaryn aqynnyŋ köpke ūǧynyqty tılmen söileu maqsūtymen aiqyndaidy. «Köptıŋ» ūǧynyqty tılı – ǧasyrlar köşındegı ruhani qorǧany, mūsylmanşylyqtyŋ igılıkterın sıŋırgen tılı.
Şortanbaitanuda, jalpy qazaq ädebietınıŋ tarihyndaǧy negızgı baǧytynda islam örkenietı, islam dınınıŋ ornyǧu, taralu joldary, sonyŋ ışınde Orta Aziiaǧa, Qazaqstanǧa keluı turaly islam tarihyn zertteude nendei derekter bar degen mäsele özektı.
Şortanbaitanuda oŋ da, terıs te atalyp otyratyn «dınşıldık» tūrǧysynda kende qalǧan tūstar basym.
Temırhan Tebegenūly aqynnyŋ jaŋa bır mekteptıŋ basy bolǧanyn aitqany bar. Būl jerde zar zaman aǧymy mänınde emes, söz Şortanbaidyŋ mūsylmandyq aǧartuşylyqtyŋ yqpaldy ökılı bolǧandyǧy meŋzelgen.
«İman – jannyŋ jaryǧy» deidı Şortanbai aqyn. Ekınıŋ bırı täuekel ete almaityn toqtam.
Şortanbaidyŋ dınşıldıgınde (M.Äuezov) islam tarihy kontekstınde naqtyly mäselelermen «şūqşiia» qaraityn tūstar bar…
Şortanbai şyǧarmalaryndaǧy naqtylyq, surettılık, obrazdylyq, būzylmaityn, būljymaityn tarihi şejıre ıspettı derektılık şortanbaitanudaǧy mol, qanyq zertteulerde atalyp otyrdy.
Arqadan däuren ketken soŋ,
Quǧyndap orys jetken soŋ…
Kene Hannyŋ dürkırep ötken däurenı.
Keşe arbamen otyn satyp jürgen jatjūrttyq endı «Aǧaşty tauǧa üi salyp», Qarqaralyda alşaŋdaidy…
Aqyn tolǧaularyndaǧy qonystan üdere köşu qaiǧysy, atameken şerı, ädebi mūradaǧy ejelgı saryn baǧytynda jotalana tüsedı.
Şortanbai jyryndaǧy ne jaqsy, ne jamannyŋ jaiy – jalpy el mınezı tūtas alynǧan degen pıkırlermen qalyŋ tırşılık suretterı qaǧaberıste qalyp jürdı.
Şariǧatta äiel adamnyŋ ädebıne qatysty aitylatyn toqtam, tyiymdardy Şortanbai aqyn jany şyryldap köldeneŋ tosady. Ūrpaqtyŋ haram tuuynan, zina qyludan, ūltynyŋ ūiatyn būzudan saqtandyrady.
Qazaqtyŋ, äsıre sauyqşyldyq, sairanpazdyǧyn «betımen ketuge bastaityn terıs yqpaly bar» dep Şortanbai jaqtyrmaidy.
Qyz, jıgıtte ädep joq,
Üşbu künde halyqtyŋ
Dombyra bolar şertkenı.
Zina bolar qylǧany
Degen eken būrynǧy…
Tūtas bır däuırdıŋ ömır daǧdysyn, äleumettık küiın, geosaiasi qasıretıne Şortanbai tügel qamtyp, aşynyp ūdaiy auytqymai jyrlady.
Aldyŋyzda Qoqan bar,
Orystan jaman tym-aq jau.
«Qazaqqa atar taŋ bar ma?», «Qazaqtyŋ ūly qamaldy» dep qajydy. «Şyndyq kettı qazaqtan» dep şamyrqandy.
Aqynnyŋ är öleŋı – oqiǧa. Är öleŋı – äreket, qimyl. Är öleŋı – obraz. Suret. Bilık dep janyǧyp, bırın-bırı aŋdyp jaǧalasqan, şaǧym jazyp jügırısken, tynym tappai dübılgen qauym. «Şolaq ittei dıŋkıldep, bır-bırıne jetem dep alasūrady».
Aqyn tolǧaulary siujetke qūrylyp otyrady. «Aldauşy jalǧan» būzylǧan, jasy bar, ülkenı bar, şıl boǧyndai tozǧan» jūrttyŋ tolyq beinesı.
«Bala zary» tolǧauynda Alla bergen ǧūmyrdy adal sürudıŋ paryzdary basa aitylady. İman, täuba, zeket, momyn, saraŋdyq, haram, qūdıret, sabyr, namaz, ǧaibat aitpau, «qūdaidan qoryqqan mūsylman – qarauyl qoiar sözıne», qasiet, ǧadıldık, meiırım, mınezge baǧym atalyp otyrady.
Jaqsy jar tauyp üi bolu, aq jaulyqpen körkeier ömır – jūrtyna atar bır önege sözı.
Dın, şariǧat jönımen nasihat aitu – aqynnyŋ kısılık paryzy. Mekke jüzın körmegendıgın bırneşe märte ökınış etedı. Öler aldyndaǧy aryzdasu sözınde qazaqtyŋ köp jaqsysyn ataidy. Şortanbai öz tolǧaularynda dästürlı, daiyn qoldanystarǧa, jattaǧan sözdı qosyp jıberuge eptı emes. «Allanyŋ bergen aq dämı», «Ölgenıŋşe dın saqta», «Arqanyŋ alpys tarau boiyn örlep» syndy öz aitqyştyǧy basym.
Şortanbai tuyndylarynda zamanynda bolǧan jailardy döp, däl aitu, tarihtyŋ ızın tastap ketıp söileu aqyn-jyrşyǧa mındet bolyp sanalatyn avtorlyq auyzşa ädebiet dästürıne berık. Eşteŋenı qaldyrmaidy.
«Aqjoltai Aǧybai batyr», «Qarakesek» dastandarynda töselgen jazba ädebiettıŋ naqyştary basym. Baiandauǧa suret qosyp, äreket qosyp, äserın küşeitıp otyrady. Aǧybai batyr turaly dastanda aqyndyqta şeberlık bäigesındei ornyqqan attyŋ synyn («şapqanda qūs sekıldı körınedı») jyrlaudaǧy öner bäsekesınde şyn jüirıktıŋ bırı bolǧandyǧy tanylady.
Şortanbai Qanaiūly şyǧarmalary – igılıgı mol ruhani mūra. Ortaimas söz qazynasy. Ädebiet tarihyndaǧy eleulı beles.
Qanipaş MÄDIBAI,
I.Jansügırov atyndaǧy
Jetısu memlekettık
universitetınıŋ
professory, filologiia
ǧylymdarynyŋ doktory
