Jylqyny alǧaş qolǧa üiretken qazaq yqylym zamannan berı, tıptı üzeŋgıden būryn tızgın, şylbyrdy oilap tapqany anyq. Öitkenı äuelı atty bailap, odan soŋ jetelep, üiretıp, bas bıldıretını qisynǧa keledı. Sol üşın noqtaǧa şylbyr, jügenge tızgın taqqan boluǧa tiıs. Bız bıletın bergı däuırde de tızgın, şylbyrsyz at mıngen qazaq balasyn körmei östık.
«Ekı tızgın, bır şylbyrdy bekem ūsta» deitın babalarymyz. Tızgın atty tejeu, qalaǧan baǧytyŋa būru üşın kerek bolsa, şylbyr attan tüsken kezıŋde jetekteu, alys jolda ketıp bara jatsaŋ, atyŋdy az uaqyt bolsa da şaldyru üşın nemese beldeuge, kermege bailau üşın kerek. Öitkenı qazaqtyŋ salt atqa taǧatyn tızgını arbaly attyŋ delbesı (bojysy) siiaqty ūzyn bolmaidy. Atty jetekteuge, ataǧaşqa bailauǧa kelmeidı (ärı qysqa, ärı tūiyq).
Bala künımızde äjelerımız, analarymyz jünnen, qyldan ekı-üş qūlaş şylbyr esıp bergende, quanyşymyz qoinymyzǧa syimai, menşıgımızge tigen tai-qūnandarymyzdyŋ jügen sulyǧyna taqqanşa asyǧatynbyz. Al şylbyrdyŋ kelıstısı – qaiys şylbyr, sän-saltanattysy – örmelı qaiys şylbyr. Joqşylyq zamanda balalarǧa tietını qyl aralas jünnen esılgen jün şylbyr boldy. Jıptıktei ärı berık qyl şylbyrdyŋ özı bızdıŋ qolymyzǧa tüspeitın.
Zaman, dästür, salt özgergen be, būl künderı şylbyr közden būl-būl ūşqan. Tarihi, tıptı derektı filmderden, telearnalar semkılerınen körmeisız. Atty süiregendei bolyp tızgınınen jetektegen, kermege bailai almai, bıraq tyrmysyp jatqan suretterdı körgende külkıŋ keledı. Qairan saltymyz qaida ketken dep qor bolasyŋ. Aqyry osy şylbyr degen äbzel küllı qazaq tūrmysynda bolǧan ba özı dep küdıktenıp, qazaq tılınıŋ tüsındırme sözdıgıne üŋıldım. Ärine, bar. Ūly Abaidan bastap müiızı qaraǧaidai jazuşy aǧalarymyz Ǧ.Müsırepov, M.Maǧauin, I.Esenberlin, S.Begalin, D.Dosjanov, M.Sündetov, tıptı Ş.Qūmarova apamyzdyŋ şyǧarmalarynan däiek söilemder keltırgen. Bıraq «Qazaq ädebi tılınıŋ tüsındırme sözdıgın» (15 tom) qūrastyrǧan tıl ǧylymynyŋ doktorlary men akademikterınıŋ qazaqy salt-sanaǧa kelgende «dümbılezdeu» ekenıne köz jetkızıp, şylbyrdy solar bılmegende qarapaiym qala qazaǧy qaidan bılsın degen oiǧa qaldyq. Öitkenı sözdıkte «şylbyr qaşaǧan» degen tūraqty söz tırkesın «pysyq» dep tüsındırgen. Ärine, būl – auyspaly maǧynasy. Sonyŋ özınde dümbılez. Pysyqtyŋ bärı qu emes qoi. Şylbyr qaşaǧandar – jai pysyq emes, sözınen ūstatpaityn qu, jaltarǧyştar ǧoi. Al şylbyr qaşaǧannyŋ tura maǧynasy – şylbyry süiretulı bos tūrǧanda iesıne ūstatpai qaşa beretın äkkı at (iesı şylbyrǧa taiai bergende qaşa jönelıp, säl alystap baryp tūra qalady. Qaita taiaǧanda qaita solai ısteidı). Jazuşy N.Qazybekov «Mūndai jylqynyŋ teksızdıgı taǧy bar. Anadai jerge baryp jaiylyp tūrady. Jete berseŋ, ärı qaşady. Al tektı jylqyda mūndai şylbyr qaşaǧan bolmaidy» deidı.
Şylbyr jaily qatelık tek būl tırkes qana emes. «Şylbyr ūstatu» degen tūraqty tırkestı «at jarysynda taŋdaulylar aldynda kelu» dep tüsındırgen. Tüsınıksız. Öitkenı şylbyr ūstatu – aldynda kelu emes, bäige berıletın jüirıkterdıŋ qatarynda kelu. «Äiteuır aǧaryp aldyna şyqpasa da şylbyr ūstatty» deidı qazaq. Sol siiaqty «şylbyryna oralu» tırkesıne «küttı, qyzmet körsettı» degen tüsınık bergen. Naqty maǧynasy: bır jaqqa baruyna qarsy bolu, böget bolu üşın jalynyp-jalpaiu. «Qanşaiym özge äielderdei küieuınıŋ şylbyryna oralyp, «menı kımge tastap bara jatyrsyŋ» dep dauys sap bozdaǧan joq» (Ş.Qūmarova, «Qos şynar»). Ol ol ma, «myna sözdıkke kırmegen bırde-bır söz qalmaǧan şyǧar» deitındei şamamen 101 myŋ söz qamtylǧan «Qazaq sözdıgı» (Almaty, 2013 j.) men joǧarydaǧy 15 tomdyqta şylbyrlau (1. şylbyr taǧu; 2. ettı jıŋışkelep tılıp keptıru) degen sözder joq. Bızdıŋ ūlttyq salt-sanany, «memlekettık tıl» degen märtebesı bar ana tılımızdı därıpteudıŋ «ekı tızgın, bır şylbyrynan» aiyrylyp qalǧanymyzdyŋ bır belgısı osy şyǧar…
Bodauhan TOQANŪLY,
jurnalist
