Qytai taǧy da älem nazaryn özıne audardy. Jeksenbı künı Beijıŋde ötıp jatqan Bükılqytai halyqtary ökılderı jiynynyŋ XIII şaqyrylymy 1-şı sessiiasynyŋ üşınşı plenarlyq otyrysy konstitusiiaǧa eleulı tüzetu engızdı. Osyǧan säikes, Qytai liderı Si Szinpin endı şekteusız merzımge memleket basşysy bolyp sailanu qūqyna qol jetkızdı.
Onyŋ «jaŋa däuırdegı qytai erekşelıgı bar sosializmdı damytu» degen tūjyrymdamasy negızgı zaŋnyŋ kırıspesınde Mao Szedun men Den Siaopinnıŋ ideialary qatarynda tūratyn boldy.
Sessiiada üş myŋǧa juyq deputat konstitusiiaǧa tüzetu engızudı qoldasa, ekı adam qarsylyq bıldırdı, taǧy üş adam qalys qaldy. Osylaişa, būǧan deiın mūnan bölek Qytai Kompartiiasy ortalyq komitetınıŋ bas hatşysy jäne armiia qolbasşysy degen ekı bırdei joǧary memlekettık lauazym tızgının ūstap kele jatqan QHR töraǧasy 2023 jyly özınıŋ bilıkke kelgenıne 10 jyl tolatyn merzımde üşınşı ret sailana alatyn boldy. Söitıp, memleket basşysynyŋ ornyna mūrager ızdeu mäselesı bırneşe jylǧa, belgısız bır kezeŋge keiınge şegerıldı.
Bıraq būl äŋgıme keşelı-bügın, aiaq astynan paida bola salǧan joq. Ol ötken jyly jazdan berı är jerde aitylyp jürdı de, qazan aiynda ötken Qytai Kompartiiasynyŋ XIX sezınde özınıŋ alǧaşqy negızın qalady. Sol joly Aspan asty elı tarihtyŋ jaŋa betterın aşyp, qazır aitylyp jatqan «sosializmnıŋ qytai erekşelıgı bar jaŋa däuırı» degen ūǧymdy bırınşı ret qoldanysqa şyǧardy. Būl däuırge būryn-soŋdy bolmaǧan därejede toptasqandyqpen kıru partiianyŋ basty ūrany retınde ūsynyldy. Sezd delegattary osy maqsatta Si myrzanyŋ esımın közı tırısınde-aq būrynǧy kösemder Mao Szedunmen jäne Den Siaopinmen bırge jarǧyǧa engızdı. Osylaişa bır adamnyŋ töŋıregıne toptasu ideiasy partiia ustavy arqyly şegelene tüstı.
Al biylǧy 24 aqpanda Kommunistık partiia özınıŋ liderın şekteusız merzımge deiın memleket basşysy etıp taǧaiyndai beru jönındegı ūsynysty alǧaş ret jalǧannyŋ jaryǧyna alyp şyqty. Sonyŋ nätijesınde partiia memleket basşysyn şekteusız merzımge sailau jönınde konstitusiiaǧa tüzetu engızudı ūsynǧan edı. Mıne, arada jarty ai uaqyt ötkende būl mäsele Bükılqytai halyqtary ökılderı jiynynda qaralyp, tüpkılıktı zaŋdastyryp şyǧaryldy.
KHR-dyŋ 64 jastaǧy töraǧasynyŋ oiynşa, bilıktı ortalyqqa şoǧyrlandyru būdan tört jyl būryn qolǧa alynǧan memlekette, qoǧam men ekonomikada qūrylymdyq reforma jürgızuge köp septıgın tigızedı. Sessiiada qabyldanǧan dıŋgektı şeşımderdıŋ qatarynda şeneunıkter men memlekettık kompaniialarǧa qadaǧalap qarap otyrudy jüzege asyratyn, bilıktıŋ tarmaqtaryna baǧynbaityn memlekettık baqylau komitetınıŋ qūryluy bar. Onyŋ jūmysyna äkımşılık
mekemeler de, jekelegen tūlǧalar da aralasa almaidy. Bükılqytai halyqtary ökılderı jiynynyŋ qūqyqtyq jūmystar jönındegı tūraqty komissiiasynyŋ töraǧasy Şen Chuniao myrzanyŋ tüsındıruınşe, KHR töraǧasy men töraǧa orynbasaryna şekteusız merzımge deiın sailana beruge qūqyq beretın konstitusiialyq özgerıster eldegı özgerıster men teoriialyq tapsyrmalardy zaŋ jüzınde qorǧaudyŋ naqty şarasy bolyp tabylady. Būl eldı örkendetudıŋ jinaqtalyp qalǧan jaŋa täjıribesın ıs jüzıne asyruǧa mümkındık beredı, sondai-aq onyŋ sabaqtastyǧy men tūraqtylyǧyn qamtamasyz etedı.
Qytai sonymen bırge būdan būryn belgılegen baǧytynan taimaitynyn taǧy körsetıp berıp otyr. Mäselen, ol qytai iuanın jaqyn keleşekte älemnıŋ rezervtı valiutasy etu ideiasynan bas tartqan joq. Qytai Halyq bankı basşysy Chjou Siaochuan myrzanyŋ aituynşa, Aspan asty elınıŋ qarjy naryǧy būdan ärı barynşa aşyq jaǧdaida dami beretın bolsa, būǧan qol jetkızu onşalyqty qiyn bolmaidy. Ol būǧan qajettı negızgı proseduralardyŋ bärınıŋ jasalyp qoiylǧanyn jetkızdı. Osylaişa iuan Halyqaralyq valiuta qorynyŋ şeŋberındegı arnaiy qaryz beruşılıktıŋ SDR kärzeŋkesıne dollar, euro, iena jäne funt sterling sekıldı ūlttyq valiutalarmen bırge enıp qoiǧan.
Qytai sauda salasyndaǧy būrynǧy belsendı ärıptesterınen de aiyrylǧysy joq. Mysaly, KHR men AQŞ arasynda qazırgı taŋda jasyryn «sauda soǧysy» jürıp jatqanymen, Beijıŋ būl tūrǧyda Vaşingtonǧa degen közqarasyn kürt özgerte qoimaidy. Qytaidyŋ kommersiia ministrı Chjun Şannıŋ mälımetınşe, soŋǧy 40 jylda būl ekı el arasyndaǧy sauda kölemı 232 esege ösıp, özara investisiianyŋ jalpy somasy 230 mlrd dollarǧa jetken. Ol alda qandai bır kedergıler bolsa da, Qytai öz müddesın qorǧai alatynyna senımdı. Sol sebeptı de Qytai men AQŞ qazırgı jaǧdaidaǧy ekı arada kezdesıp qalyp jatqan kedergılerdı joiuǧa arnalǧan kelısım prosesın jalǧastyryp tūru qajet.
Qazırgı taŋda Beijıŋ äskeri salada da alǧa qoiylǧan baǧyttan tanbauǧa bel bailap otyr. Ol mūnyŋ aldynda ǧana, nauryzdyŋ bas jaǧynda Bükılqytai halyqtary ökılderı jiy-
nynyŋ jyl saiynǧy sessiiasynda bekıtılgen biudjetten aiqyn körınıs tauyp tūr. Dätıne berık el osynda äskeri biudjettı 1,11 trln iuan, iaǧni 175 mlrd dollar kölemınde etıp bekıttı. Būl – mūnyŋ aldyndaǧy jyl deŋgeiınen 8,1 paiyzǧa artyq. Älemdegı qaqtyǧystar jäne tatulyq, qarulandyru jäne qarusyzdandyru mäselelerın zertteitın halyqaralyq Stokgolm institutynyŋ deregınşe, Qytai ärdaiym özınıŋ äskeri saladaǧy biudjetın tömendetıp körsetedı. Şyn mänınde onyŋ qorǧanystaǧy şyǧynynyŋ şynaiy mölşerı 25-50 paiyzdyŋ üstınde boluy ǧajap emes. Sol sebeptı, äskeri sarapşylar QHR körsetıp otyrǧan qazırgı şyǧynnyŋ özı bırqatar qarjylandyru nysandaryn qamtymai otyr dep esepteidı. Dälırek aitqanda, strategiialyq küşterge, ǧylymi-tehnikalyq qorǧanys qūraldaryna, şeteldık qarulardy importtauǧa, halyqtyq qaruly polisiiaǧa bölıngen qarjy būl tızımge enbeuı de mümkın. Sol siiaqty provinsiialardaǧy bilıktıŋ äskeri mūqtajdyqtary üşın jūmsalatyn şyǧyndary köp jaǧdaida resmi mälımdemege kırmei qalady.
Sonymen, özınıŋ damudyŋ jaŋa kezeŋıne bet būrǧanyn aiǧaqtap bergen Qytai elı mūnda alǧa qoiylyp otyrǧan barşa mındet-maqsattarǧa qol jetkızudı qamtamasyz etu üşın bır adamnyŋ töŋıregıne toptasa tüsu, onyŋ bilıgı merzımın barynşa ūlǧaitu baǧytyn zaŋ jüzınde bırjola bekıtıp aldy. Bıraq būǧan älem eleŋdep qaraǧanmen, pälendei aiyp taǧyp, küstanalai almai otyr.
Serık PIRNAZAR
