Jerar Deparde basty röldı somdaityn «Asteriks jäne Obeliks Sezarge qarsy» atty filmdı körgen bolarsyzdar. Klod Zididıŋ rejisserlıgımen tüsırılgen kinoda gall halqy erekşe susyn daiyndaidy. Sony ışken Asteriks erekşe küş-quatqa ie bolyp, jan-jaǧyn jaipamai ma?! Sol «siqyrly susyn» bızdıŋ zamanǧa da jettı. İä, qate estıgen joqsyzdar, adamnyŋ energiiasyn tasytyp, öz-özın sergek sezındıretın susyndar qaptap kettı. Atauy kerek pe, Flash, NOS, Monster, Adrenaline Rush, Burn, Red Bull, Gorilla, Diesel dep tızıp kete beruge bolady.
BAIQAMASAŊ, QALYŊ ŪIQYǦA KETESIŊ!
Söz basynda öz basymnan ötken oqiǧany baiandap bereiın. 2020 jyly säuır aiynda ıssaparmen jolǧa şyqtym. Ūzaq jol adamdy şarşatyp, ūiqyǧa ūiytady eken. Jolserıgım «sergıp alyŋyz!» dep qolyma susyn ūstatty.
– Būl ne?
– Siqyrly susyn. Sergıtıp, köŋıl-küiıŋızdı köterıp, jolyŋyzdy qysqartady.
– Jarnamasy jaqsy bolǧandyqtan qolǧa alyp, dämın tattyq. Arty bır qūtysyn qyltityp tastadyq.
Şynynda, ūiqynyŋ qaida ketkenın tappai qaldyq.
Qaitar jolda bırneşeuın alyp, kelgenşe şöl bastyq. Ne kerek, aqyry «siqyrly susynmen» dos bolyp kettık.
2020 jyly qyrküiek aiynyŋ aiaǧy. Gazet öndırısı jaibasarlyqqa könbeidı. Josparǧa sai nömırge maqala daiyndau, ony öŋdeu, betke salu, tolyp jatqan jūmystar. Bır uaqytta ışım syzdap, qatty auyryp, jedel järdem şaqyrdyq. Medisina mamandary tekserıp, auruhanaǧa äkettı. Auruhanynyŋ qabyldau bölımınde därıger tekserıp «ūiqy bezıŋız ısıp ketıptı, şūǧyl emdeluıŋız kerek» dedı.
Jan kerek. Jattyq. Em aldyq.
Därıger: «Energetikalyq susyndy ışpeu kerek. Işkı aǧzalarǧa: bauyr, büirek, ūiqy bezge kerı äserı öte jaman. Baiqamasaŋ, energetikalyq susynnyŋ äserınen qalyŋ ūiqyǧa ketesıŋ. Sebebı ūiqy bezımen oinauǧa bolmaidy, tıptı komaǧa tüsetın jaǧdailar jiı kezdesıp jatady» dep eskerttı.
Bes-alty aidan berı «dos» bolyp qalǧan susynmen qoştasu qandai qiyn deseŋşı?! Bıraq saulyq özıme ǧana kerek. Därıgerdıŋ talabyna könıp, dükennen «siqyrly susyndy» körgende kerı ainalyp, üzıldı-kesıldı bas tartatyn boldyq.
Şükır! Sodan berı auruhana esıgın aşqan emespın.
Söitsek, «siqyrly susynda» özıne täueldı etetın kofeinnıŋ mölşerı tym köp bolady eken. Älgı kinodaǧy Asteriks tym myqty eken. Qazanymen töŋkerıp, üstı-üstıne qanşa ışse de densaulyǧy syr bermeidı, qaita küş-quaty tasyp, rimnıŋ sarbazdaryn ızdep jürıp ūryp-soqpai ma?!
Osyndaida adamnyŋ energiialyq quatyn zerttegen professor Viktor Borodihinnıŋ aitqany oiǧa oralady. Sportşynyŋ organizmı qaita qalpyna keluın ǧylymi tūrǧyda zerttegen ǧalym: «Energiiany fizikalyq, emosionaldy, aqyl-oi, ruhani dep bölıp, qarastyryp, zertteidı. Alaida adam energiialyq quatyn qaidan alady degen sūraqqa tolyq jauap tappai kelemız. Menıŋşe, kez kelgen adam öz energiiasyn tiımdı jūmsaudy üirenuı tiıs. Teledidardy şamadan tys köp köru jäne t.b. tolyp jatqan jat qūbylystar arqyly adamdar energiiasyn paidasyz jaratuda» degenı älı esımde.
Jaryqtyq bügıngı energetikalyq susynnyŋ qalypty ömır jaǧdaiyna ainalǧanyn körse qalai bolar eken, ä?!
ZİIаNY KÖP, ZARDABY AUYR
Ärine, derek közderınde energetikalyq susyndar turaly aqparat köp. Bız medisina ǧylymdarynyŋ kandidaty, dosent, därıger-gematolog Aiagül Ainabaidan energetikalyq susynnyŋ siqyry turaly bıldık.
– Adam aǧzasyn lezde üiırıp äketetın būl susyn türınıŋ ne qūdıretı bar deuıŋız mümkın. Onyŋ syry – energetikalyq susyndardyŋ qūramynda taurin men gliukozadan bölek, kofeinge negızdeletındıgınde. Būl qospalar adamnyŋ qan qysymyn joǧarylatyp, midyŋ belsendılıgın arttyrady. Adamǧa özın sergek sezınuı qatty ūnaidy. Energetikalyq susynnyŋ äserı bıtkennen keiın, adamda şarşau-şaldyǧu baiqalady, ūiqyşyldyq paida bolady, midyŋ jūmys belsendılıgı tömendeidı. Osydan şyǧu üşın ekınşı qūtyny, odan keiın üşınşı, törtınşı qūtyny ışıp, aiaǧy täueldılık paida bolady, – deidı ǧalym.
Tıptı energetikalyq susyndardyŋ syrtyna «Aiaǧy auyr äielderge, balalarǧa, jasöspırımderge, qarttarǧa, jürek-qan tamyrlary auruymen auyratyn adamdarǧa müldem paidalanuǧa bolmaidy» dep te jazylǧan. Bıraq barlyq jerde emın-erkın satyluda. Bala da, qart ta emın-erkın siqyrly susyndardy ışıp, tūtynyp jür
Kofein psihikaǧa qatty äser etıp, täueldılıktı tuyndyrady. Sol sebeptı bır ışken soŋ qaita-qaita özıne baurap tūrady. Kofeinnıŋ mölşerı neǧūrlym köp bolǧan saiyn, soǧūrlym jüike belsendı jūmys ıstep, qan ainalymy jyldamdap, küş-quaty tasyǧandai küi keşedı.
Täulıgıne eresek adam kofeindı 400 milligramm ǧana qoldanuy kerek. Bıraq, bır närsenı eskeruı tiıs, kofein quat qospaidy. Ol sızdıŋ öz energiiaŋyzdy öndıredı.
– Adam kündelıktı tūtynatyn taǧamynan energiia qalyptasady. Iаǧni aǧza kömırsu, aquyz arqyly quattanyp, energiiasy tüzıledı. Energetikalyq susyndardy ışken jaǧdaida bır täulıkke jetetın energiiasyn şyǧyndauy mümkın. Taǧy ışse, onda kelesı täulıktıŋ energiialyq quaty şyǧyndalady. Söitıp, adamnyŋ densaulyǧyna, psihikasyna kerı äser etedı. Sebebı kofein tek sızdıŋ aǧzaŋyzda bar qūramnyŋ äserın küşeitıp, onyŋ äserı 3-4 saǧatqa deiın ǧana saqtalady, – deidı därıger.
Energetikalyq susyn gazdalǧan bolyp keledı, onyŋ üstıne qūramynda qant, türlı boiaǧyş zattardyŋ adam densaulyǧyna ziiany az emes. Köterıŋkı köŋıl-küi syilaityn energetikalyq susyndardy jiı tūtynu tahikardiia, qant diabetı, psihomotrlyq qozu, joǧary därejedegı nevroz, ortalyq jüike jüiesı, jürek-qantamyr auruy, garmondardyŋ būzyluyna jäne küizelıs siiaqty dertterge duşar etedı.
Eŋ qauıptısı sol – qaterlı ısık pen erkektıŋ belsızdıkke ūşyrauyna äser etedı. Energetikalyq susyndy alkogolmen bırge ışetın azamattar da barşylyq, ol kezde bauyr men ūiqy bezı zaqymdanady. Ainalyp kelgende, pankreatit auruyna şaldyǧu qaupı artady.
Derek közderınde, eldegı 15 jastan asqan jasöspırımderdıŋ 45 paiyzy gazdalǧan susyn ışetını turaly aqparat bar. Onyŋ ışınde gliukoza, matein, melatonin, taurin, guarana, karnitin, kofein, jenşen, riboza, inozit, kömırqyşqyl gazynan tūratyn energetikalyq susyndardy tūtynatyny basym.
Sintetikalyq jolmen alynǧan kofeinnıŋ adamǧa ziiany köp desek, energetikalyq susynnyŋ bır qūtysynda sintetikalyq jolmen alynǧan kofein mölşerınen 3-4 esege joǧary bolady. Zat almasudy būzyp, jürekke kerı yqpaly tiedı.
ŞEKTEU BAR MA?
2013 jyldyŋ 19 tamyzynda Qazaqstannyŋ bas sanitarlyq därıgerı «Sergıtetın komponentterı bar susyndardy satuǧa tyiym salu turaly» qaulysy şyǧady.
Onda:
– Orta jäne arnauly orta bılım beretın, joǧary oqu oryndarynda;
– Densaulyq saqtau mekemelerınde;
– Jasöspırımder men jastar köp jinalatyn jerlerde;
– Mädeni-köpşılık şaralarda mūndai susyndardy satuǧa şekteu qoiyldy.
Mūnyŋ bärı äzırge qaǧaz jüzınde ǧana.
Parlament Mäjılısınıŋ deputattary elge energetikalyq susyndardyŋ äkelınuın şekteudı ūsynyp, Ükımetke deputattyq saual joldaǧanymen, qoldau tappai, äzırge söz jüzınde ǧana tūr.
Basty sebep – siqyrly susynnyŋ artynda alpauyt kompaniialardyŋ milliondaǧan, tıptı milliardtaǧan qarjylyq müddesı tūr.
Äzırge älem boiynşa energetikalyq susyndardy erkın satuǧa bırneşe memleket ǧana şekteu qoia aldy. Olar: Daniia, Norvegiia, Fransiia naryqtan ysyryp, tek, keibır türın därıhanada emdık üşın arnaiy nūsqaulyqpen satady.
