Skriningtık tekseru: Onyŋ maŋyzy qandai?

Adamnyŋ densaulyǧy – öz qolynda degen sözdı jiı estıp jatamyz. Därıger Ermek Esımseiıt özınıŋ osy sözben tolyq kelısetının aitady. «Dūrys tamaqtanyp, jaǧymsyz ädetterden aulaq bolyp, mümkındıgınşe sportqa jaqyn bolsaŋyz, aǧzaŋyz auruǧa köp şaldyqpaidy» deidı ol. Onyŋ üstıne qazır derttı aldyn ala anyqtaityn mümkındıkter barşylyq. Sonyŋ bırı ärı bıregeiı – skriningtık täsıl.

Aurudy asqyndyryp almaiyq

Ol – aurudy jäne onyŋ tuyndauyna äser etetın faktorlardy erte anyqtauǧa mümkındık beretın medisinalyq zertteuler jiyntyǧy. Aǧzasyn tekseru kezınde pasient salalyq mamandardyŋ keŋesın tyŋdap, zerthanalyq taldaulardan ötkızıledı. Elordadaǧy №4,5,6,7,8,9,10,11 emhanalardyŋ barlyǧynda da skriningten ötkızetın arnauly kabinet bar.

№6 emhananyŋ  skriningtık tekserısten ötkızetın kabinetınde de adamdar jyl saiyn jasyna qarai därıgerlerdıŋ baqylauynan ötıp tūruy tiıs. Alaida köptegen pasientter mūnda bırneşe ret eskertıp, qaita-qaita telefon şalǧanda ǧana äreŋ-äreŋ keletın körınedı.

– Jasyratyny joq, jasy bar, jasamysy bar skriningten ötuge kelgende keibır adamdar at-tondaryn ala qaşyp, «uaqytym az edı», «jūmystan jıbermei jatyr» degen siiaqty syltaular aityp, kelmeuge tyrysady. Al şyndyǧynda, būl olardyŋ özderı üşın asa qajet qoi, – deidı maman-därıger.

– Kez kelgen syrqatty alǧaşqy satysynda anyqtasa, ony soǧūrlym emdeu oŋai bolady. Sondyqtan aǧzanyŋ damu üderısınde kezdesetın syrqat qaupınıŋ aldyn alu maqsatynda 30 ben 70 jastyŋ arasyndaǧy erler men äielder tört jylda bır ret baqylaudan ötkızılıp tūrady.

Būl därıgermen salauatty ömır saltyn qalyptastyru nemese dūrys tamaqtanu baǧytyndaǧy äŋgıme türınde de örbuı mümkın. Osy negızde pasienttıŋ temekı şegu, ışımdık ışu, nasybai atu  siiaqty jaǧymsyz ädetterı bar ma, artyq salmaǧy joq pa, sportpen ainalysa ma degen saualdar qoiylady. Osyǧan bailanysty ol adamǧa ūsynystar men aqyl-keŋester aitylady. Eger tekseruşı därıger onyŋ boiynan tez em aludy qajet etetın nauqas belgılerın baiqasa, mındettı türde sol salanyŋ arnaiy därıger-mamanyna joldama beredı. Al osyǧan bola skriningten ötudı keiınge qaldyryp nemese özıne habarlasqan medbikenıŋ telefonyn almai, boi tasalau­dyŋ qajetı joq.

Jergılıktı jerde aǧzada kezdesetın qauıptı syrqatty aldyn ala tekseru 18 jastan 29 jas aralyǧynda ekı jylda bır ret ötkızılıp tūrady. Al jürek-qan tamyry aurulary men qan diabetı, qan qysymynyŋ joǧarylyǧy, glau­koma 18 ben 39 jas aralyǧynda ekı jylda bır ret jürgızıledı. Sondai-aq asqazan, ışek, büirek aurularyna 18 ben 70 jas aralyǧyndaǧy adamdardy jyl saiyn şaqyr­typ otyrady.

Jalpy täjıribe därıgerı Gülbanu Ysqaqovanyŋ aituynşa, gipertoniialyq arterialdy qan qysymyn, jürek talmasyn, qant diabetın, közdıŋ glaukoma aurularynyŋ aldyn aluda skriningtıŋ paidasy öte zor körınedı. «Bız būl syrqattarǧa bailanysty 40 pen 70 jastyŋ arasyndaǧy adamdardy ekı jylda bır ret tekseruden ötkızıp tūramyz. Sonda baiqaǧanym: 2021 jyly 30 adamnan, 2022 jyly 84 adamnan joǧary qan qysymy anyqtalsa, biyl jyl basynan berı 28 jürek talmasymen, 14 qan diabetımen, 36 közınıŋ aqauy bar adam skrinigtıŋ arqasynda anyqtalyp, emdeluge jıberıldı. Ärı olardyŋ barlyǧy da bırınşı, ekınşı satysyndaǧy syrqat bolyp, tez jazylyp ketuge mümkındıgı boldy.

Astana qalasynyŋ tūrǧyny Rämziia Sūŋǧatova özınıŋ basynan ötken oqiǧasyn aityp, köpşılıkke skriningtıŋ qandai türınen de eş qysylmai, uaqytynda ötuge şaqyrady. «FGDS-ten  (fibrogastroduo­denoskopiia – öŋeş, asqazan jäne on ekı elı ışektı şlang jūtu arqyly tekseru ädısı) ötuge qatty qobaljyp jürdım. Öitkenı alǧaş ret on jetı jasymda şlang jūta almai, qatty qinalǧanmyn. Bıraq därıger menı jeke qabyldap, «būl özıŋızge jaqsy. Eş jüreksınbeŋız, būl bızge endoskoptıŋ (kamerasy bar ikemdı tütık) kömegımen kompiuter ekranynda aǧzanyŋ jaǧdaiyn köruge, qabynudy, eroziiany, jaralardy, qaterlı, qaterlı emes tüzılımderdı jäne basqa da dertterdı anyqtauǧa mümkındık beredı» degennen keiın kelıstım.

Söitıp, diagnostikalyq tekseru nätijesınde asqazanymnan sozylmaly gastrit, ūiqy bezınıŋ qabynuy siiaqty dert anyqtalyp, keiın emdelıp şyqtym» deidı.

Äielder üşın äsırese, skriningte jatyr moinynyŋ qaterlı ısıgı men süt bezınıŋ qaterlı ısıgın der kezınde iaǧni, bırınşı satysynda anyqtau asa maŋyz­dy. Sondyqtan 30 ben 70 jas aralyǧyndaǧy äielder osy negızde skriningten ekı jylda bır ret mındettı türde ötıp tūruy kerek.

Auylda qalai ötedı?

Skriningten auyldyq jerlerde de ötkızedı. Alaida ol jaqta būl mäselege säl basqaşa tūrǧydan keledı. Auyl tūrǧyndaryn mūndai tekserıske jüie­lı türde syrqattar tızımın keŋınen qamtyp baryp, arnaiy ūjym-ūjymda ūiymdastyra ötkızedı. Qazır keiıngı kezde, dälırek aitqanda, 2022 jyldyŋ qazan aiynan bastap jaŋa joba qolǧa alyna bastady. Eger būl qolǧa alynyp otyrǧan bastama öz nätijesın berse, onda ony bükıl elımız boiynşa qoldanuǧa ūsynys jasalmaq.

Jergılıktı jerde aǧzada kezdesetın qauıptı syrqatty aldyn ala tekseru  18 jastan 29 jas aralyǧynda ekı jylda bır ret ötkızılıp tūrady. Al jürek-qan tamyry aurulary men qan diabetı, qan qysymynyŋ joǧarylyǧy, glaukoma 18 ben 39 jas aralyǧynda ekı jylda bır ret jürgızıledı. Sondai-aq asqazan, ışek, büirek  aurularyna 18 ben 70 jas aralyǧyndaǧy adamdardy jyl saiyn şaqyrtyp otyrady.

Balalardy balabaqşada, mektepte, kolledjde oftalmolog, lor, nevrolog, tıs därıgerı köşpelı brigadamen arnaiy baryp, jyl saiyn tekserıp tūruy tiıs.

Aqyly bolsa da tekserılgen jön

Köptegen pasientter  «skriningten ötuge aqy töleu kedergı keltıredı» dep şaǧymdanyp jatady. Ras, mındettı äleumettık medisinalyq saqtandyruy  joq adamdar bar. Densaulyq saqtau ministrlıgınıŋ «Skriningtık zertteulerge jatatyn arnauly toptardy bekıtu turaly» būiryǧynda tegın medisinalyq kömektıŋ kepıldık berılgen kölemınen (TMKKK) qandai räsımderge tölenetını, al qaisysy MÄMS esebınen tölenetını naqty körsetılgen. Sondyqtan profilaktikalyq tekserulerdıŋ bölıgı retınde barlyǧyna qoljetımdı ärı tek saqtanuşy alatyn manipuliasiialar tızımdeledı.  Mysaly, arteriialyq qan qysymyn, jürek qan tamyrlary auruyn, qant diabetın, glaukomany erte anyqtau üşın profilaktikalyq tekseru medisinalyq kömektıŋ kepıldık berılgen kölemıne kıredı. Kez kelgen emdeluşı onyŋ MÄSQ jüiesınde saqtandyrylǧan-saqtandyrylmaǧanyna qaramastan, qan qysymyn, qandaǧy gliukoza deŋgeiın jäne dene salmaǧyn anyqtau üşın uchaskelık därıgerge nemese medbikege tegın tekserıle alady. Al kardiologtyŋ, endokrinologtyŋ, oftalmologtyŋ keŋesı kerek bolatyn bolsa, oǧan tek saqtandyrylǧan pasientter ǧana bara alady. Sondyqtan qorǧa aldyn ala jarna tölep qoiǧan dūrys.

Taǧy bır aita ketetını, 2020 jyly Qazaqstannyŋ Eŋbek kodeksıne özgerıs engızıldı. Endı, eger qajet bolsa skriningten ötu üşın jūmys beruşı qyzmetkerıne eŋbekaqysy saqtalatyn üş künnen aspaityn demalys beruge de mındettı. Būl – onyŋ maŋyzdylyǧyna memlekettık deŋgeide maŋyz berılıp otyrǧanynyŋ bır aiǧaǧy. Sondyqtan özıŋız tırkelgen emhanaǧa baryp, ekı jylda bır ret skriningtık tekserısten ötudı ūmytpaŋyz.