Reseidıŋ Ukrainada «äskeri operasiia» bastaǧanyna mıne tūp-tura 6 ai toldy. 10 millionǧa juyq ukrainalyqty bosqynǧa ainaldyrǧan būl soǧystyŋ zardabyn tek Ukraina men Resei halqy ǧana tartyp jatqan joq, bükıl älemge yzǧary bılınıp, onsyz da ındetten keiın saldanyp qalǧan älemdık ekonomika taǧy tyǧyryqqa tıreldı. Atap aitqanda, 6 aiǧa sozylǧan ärı qaşan bıtetını belgısız būl janjal älemdık sauda-sattyqqa, qarjy salasyna, sondai-aq halyqaralyq sauda ainalymyna ülken yqpal jasady. Osyǧan bailanysty biyl Bırıkken Ūlttar Ūiymynyŋ Sauda jäne damu ūiymy jahandyq ekonomikalyq ösu körsetkışın 3,6 paiyzdan 2,6 paiyzǧa deiın tömendetuge mäjbür boldy.
Resei energiiany qaru etıp otyr ma?
Soǧys Ukraina ekonomikasyna 110 milliard dollardan artyq şyǧyn (būl körsetkış älı de ösedı) äkelıp qana qoimai, Reseidıŋ özıne de ülken soqqy bolyp tidı. Batys sanksiiasynyŋ sabauy jünşe tütken būl elge salynǧan sanksiialardyŋ sany 10 myŋǧa juyqtap, älemdegı ekonomikalyq būǧau eŋ köp salynǧan memleketke ainaldy. Osyǧan bailanysty ülkendı-kışılı 2000-ǧa juyq şetel käsıporny Resei naryǧynan ketıp, körşı elde jūmyssyzdyq asqyndy, memlekettıŋ basty ekonomikalyq tabysy sanalatyn energiia saudasynan tüsetın tüsım de azaidy. Äsırese, 45 paiyz mūnai men 25 paiyz gazdy Reseiden alatyn Euroodaq elderı men Ūlybritaniianyŋ Mäskeudıŋ gazy men mūnaiynan bas tarta bastauy Resei ekonomikasyna auyr soqqy boldy. Halyqaralyq energetika agenttıgınıŋ mälımetıne qaraǧanda, 2022 jyldyŋ alǧaşqy jetı aiynda Resei tabiǧi gazynyŋ Europalyq Odaq pen Ūlybritaniiaǧa eksporty 2021 jyldyŋ säikes kezeŋımen salystyrǧanda 40 paiyzǧa, 2017 jyldan 2021 jylǧa deiıngı kezeŋmen salystyrǧanda 50 paiyzǧa tömendegen.
Mäskeu eksport saudasynda rublmen esep aiyru täsılın qoldanyp, öz aqşasynyŋ qūnyn saqtap qaluǧa tyrysqanymen, būl şara mūnai-gaz eksportynan tüsetın tabystyŋ ornyn toltyra alǧan joq. Kerısınşe, mūnai-gaz eksportynyŋ qat-qabat tosqauylǧa ūşyrap, sauda arnalarynyŋ barǧan saiyn azaiiuyna bailanysty gaz ben mūnaiyn jarty baǧamen Qytaiǧa satuǧa mäjbür boldy. Demek, «ekı qarǧa talassa, bır qarǧaǧa jem tüsedı» degendei, Resei men Ukraina soǧysyp, Europa men batys sol üşın Reseimen qyrqysyp jatqanda, ekı ortada paidany Qytai kördı.
Būl arada, eŋ aldymen, būl soǧys älemdegı şikı mūnai öndırısıne äser etkenın aita ketken jön. Öitkenı Resei älemdegı üşınşı ırı mūnai öndıruşı el, älemdık mūnai öndırısınıŋ 13 paiyzyn qūraidy. Resei Ukrainaǧa basyp kırgennen keiın şikı mūnaidyŋ barrelınıŋ baǧasy 100 dollardan asyp tüstı. Batys Reseidı sanksiianyŋ astyna alyp, mūnai eksportyna şekteu qoia bastaǧanda, Resei de batys elderı men Europa elderın ışten ırtu üşın mūnai men gazdy qūral retınde paidalandy. Atap aitqanda Europaǧa jetkızıletın gaz ben mūnaidy azaityp, osy arqyly Europa elderın sanksiiany alyp tastauǧa mäjbürlemek boldy. Rublmen esep aiyrysudan bas tartqan elderge gaz jetkızudı tügel toqtatyp, türlı joldarmen kärı qūrlyqqa jetkızıletın gazdy ädeiı azaitty. Osynyŋ saldarynan Europa elderı üşın biyl qys qyrynan aman ötudıŋ özı ülken mäselege ainaldy. «Energiia ünemdeu», «kömır jaǧu» siiaqty täsılderdıŋ de önımı şamaly bolyp tūr. Eger Resei sanksiialarǧa jauap retınde Europaǧa tabiǧi gazdy jetkızudı tolyǧymen toqtatsa nemese Europa elderındegı energetikalyq kompaniialar qysta jetkılıktı tabiǧi gazdy saqtai almasa jaǧdai tıptı qiyndai tüsuı mümkın. Mıne osyǧan bailanysty Europa elderı arasynda ışkı alauyzdyq ta tua bastady. Mäselen, Vengriia Resei gazy men mūnaiynan bas tartu mäselesıne üzıldı-kesıldı qarsy şyqsa, būl jospardy qoldaǧan elderde de halyqtyŋ narazylyǧy küşeie tüstı. Mäselen, soǧys bastalǧan kezde Germaniia halqynyŋ 65 paiyzy Reseige salynǧan sanksiialardy qoldasa, qazır būl körsetkış 58 paiyzǧa tömendegen. Demek, Europa elderınde qazır Ukraina halqyna jalǧasty qoldau körsetu kerek pe, joq älde öz halqynyŋ müddesın eskeru kerek pe degen ekı ülken taŋdau tūr.
Jaqynda Germaniia basşysy Frank-Valter Ştainmaier Ukraina soǧysyna bailanysty Europa elderınde bölınu qaupı tönıp tūrǧanyn eskerttı jäne Europa elderın qiyndyqtarǧa bırlıkte qarsy tūryp, özara yntymaqtasuǧa şaqyrdy. Britandyq halyqaralyq qatynastar zertteuşısı Kris Doil Europanyŋ «bölınu qaupın» naqty qauıp dep sanaidy, «eger soǧys ūzaqqa sozylsa, onda energetikalyq mäselelerge bailanysty alauyzdyq küşeiedı, būl, ärine, Putinnıŋ müddesı üşın paidaly» deidı ol. Europalyq Komissiianyŋ töraǧasy Ursula fon der Liaiennıŋ «Mäskeu tabiǧi gazdy qaruǧa ainaldyrdy» dep qaita-qaita Reseidı jazǧyruynyŋ syry mıne osynda.
AQŞ Europa elderınıŋ Resei energiiasyna täueldılıgın azaitu üşın qosymşa 15 milliard tekşe metr sūiytylǧan tabiǧi gazyn Europaǧa jetkızgenımen, ol da Europa elderın qiynşylyqtan qūtqara alǧan joq. Esesıne tabiǧi gazdyŋ baǧasy aspandap (16 paiyzǧa qymbattady), tapşylyq tuyndai bastady. Mäselen, 2 tamyzda bır kün ışınde gaz baǧasy 4 paiyzǧa qymbattap, 1000 tekşe metrınıŋ baǧasy 3000 dollardan asty. Būl Europa üşın rekordtyq körsetkış. Gazdyŋ qymbattauyna ılesıp, elektr baǧasy da östı. Sondai-aq būl jaǧdai aqşanyŋ qūnsyzdanuyna, zat baǧasynyŋ şaryqtauyna da sebep boldy. Ekonomisterdıŋ tabiǧi gaz baǧasynyŋ ösuıne bailanysty Ūlybritaniiadaǧy infliasiia deŋgeiı kelesı jyldyŋ basynda 18 paiyzǧa jetedı degen boljam jasap otyrǧany äne sonyŋ dälelı.
Aştyq ta alqymdaǧaly tūr
Resei men Ukraina älemge astyq eksporttaityn ırı elder sanalady. Iаǧni Resei men Ukraina düniejüzındegı bidai men arpanyŋ üşten bır bölıgın eksporttaidy, sondai-aq jügerı eksportynda da ekı el de älemnıŋ aldyŋǧy qatarynda. Ukraina künbaǧys maiynyŋ 70%-dan astamyn eksporttaumen tanymal bolsa, Resei tyŋaitqyştardy öndıru boiynşa älem boiynşa bırınşı orynda tūr.
Halyqaralyq astyq keŋesı ūiymynyŋ deregınşe, keiıngı jyldary astyq eksporty kölemı boiynşa älemde törtınşı orynda tūrǧan Ukraina şetelge astyqtyŋ 90 paiyzyn (ai saiyn bes million tonnaǧa juyq) Qara teŋızdegı porttarynan jöneltıp kelgen. Soǧys bastaǧannan keiın Resei Qara teŋız jaǧalauyndaǧy Ukrainanyŋ bırqatar portty qalasyn basyp alyp, onysymen qoimai ukrain astyǧy saudasyna böget jasady. Sonymen qatar, özderı basyp alǧan jerlerdegı astyqty Reseige tasyp äkettı. Osynyŋ saldarynan älemde astyq daǧdarysy tuyndap, Bırıkken Ūlttar Ūiymynyŋ Azyq-tülık jäne auyl şaruaşylyǧy ūiymy 41 eldegı 181 millionǧa juyq adamnyŋ biyl azyq-tülık daǧdarysyna nemese aştyqqa ūşyrauy mümkın degen boljam jasady. «Būl mäsele der kezınde şeşım tappasa, älemdı aştyq jailauy mümkın» dep dabyl qaqqan BŪŪ-nyŋ Bas hatşysy Antoniu Guterriş Türkiia basşysy Erdoǧanmen selbesıp, Resei jäne Ukrainamen bırneşe märte kelıssöz ötkızdı. Sonyŋ nätijesınde şılde aiynyŋ soŋynda Ukraina astyǧyn eksporttauǧa äzer jol aşyldy. Degenmen, Resei Ukrainanyŋ baqylauyndaǧy Odessa qalasyn atqylaityn bolsa nemese basyp alsa, äupırımmen äzer aşylǧan būl jol da qaita jabylyp qaluy äbden mümkın.
Ekınşı tūrǧydan alǧanda, biyl Ukrainanyŋ astyq öndırısı kölemı de aitarlyqtai azaidy. Er azamattyŋ köbı soǧysqa attanyp, köptegen egıs alqaptaryna dän sebılmedı, daqyl egılgen keibır alqaptarǧa ört ketıp, külge ainaldy. Soǧys bastalǧannan keiın Resei astyq eksporty da tosqauylǧa ūşyrady. Batys BAQ-tarynyŋ deregınşe biyl Reseidıŋ astyq eksporty 27 paiyz qysqarǧan. Mäskeudıŋ mälımdeuınşe, Batystyŋ bank ısıne jäne keme qatynasyna salǧan sanksiialary Reseidıŋ azyq-tülık pen tyŋaitqyş eksporttau mümkındıgın tejep otyr. Sondyqtan RF astyqty älemdık naryqqa şyǧaru üşın sanksiialardy alyp tastaudy talap etude.
Mūnan syrt, Ukraina soǧysynan keiın älemde hakerlık şabuyldar küşeidı, älemdık qor naryǧy kürt qūldyrady, jahandyq tasymal salasy da ülken soqqyǧa ūşyrady. Älemdık avtomobil önerkäsıbıne de yqpal jasap, naryqta kölık qymbattady. Jartylai ötkızgış pen chip önımderınıŋ jetıspeuşılıgın tudyrdy.
Qazaqstanǧa qandai äserı bar?
«Tüienı jel şaiqasa, eşkını aspannan köresıŋ» degendei, soǧystyŋ zardabyn bükıl älem tartyp jatqanda, Reseimen bır eknomikalyq odaqtaǧy bızdıŋ elge de oŋai soqqan joq. Onyŋ üstıne bızdıŋ import saudamyzdyŋ 45 paiyzy Reseige täueldı. 2021 jyly Qazaqstan men RF arasyndaǧy tauarainalym 24,2 mlrd dollardy qūraǧan. Şetelge eksporttalatyn mūnaiymyzdyŋ da basym köp bölıgı Resei arqyly(Reseidıŋ baqylauymen desek te bolady) tasymaldanady. Sosyn da älem Resei mūnaiyna būǧau salǧanda, Resei Kaspii mūnai qūbyry jelısın 6 ai ışınde 4-5 ret jauyp tastap, elımızdıŋ mūnaidan tüsetın ekonomikalyq tabysyna asa zor yqpal jasady. Bır kedendık odaqta bolǧandyqtan, zat baǧasy şaryqtap, tek azyq-tülıktıŋ özı 19 paiyz qymbattady. Sonymen qatar Reseiden Qazaqstanǧa keluşıler köbeiıp (üş aida 570 myŋ adam kelgen), elımızdegı jūmyssyzdyq körsetkışın arttyrdy.
Qazır mamandar Reseidegı jaǧdai men Ukraina soǧysynyŋ salqyny Qazaqstannyŋ kömır öndırısı men bidai eksportyna da äserın tigızuı mümkın degen boljam jasap otyr. Öitkenı elımızdıŋ eksportqa ketken kömırdıŋ 65%-ı Reseidıŋ jylu elektr stansiialaryna, 29%-ı Europa elderıne jäne 6%-ı Ortalyq Aziia elderıne jöneltıldı. Salynǧan sanksiialarǧa bailanysty köptegen elder Resei kömırın satyp aludan bas tartyp jatyr. Resmi derekke qaraǧanda sanksiiaǧa deiın Resei şetelge 8 milliard euroǧa kömır satyp kelgen. Onyŋ 22 paiyzǧa juyǧy Euroodaqqa jetkızılgen. Endı mıne Euroodaqtyŋ Resei kömırıne salynǧan şekteuı 1 tamyzdan bastap küşıne endı. Demek, öz kömırın sata almai jatqan Resei biyl Qazaqstannan kömır satyp aluy ekıtalai. Esesıne Qytaiǧa satylatyn bidai men kömırdıŋ mölşerın köbeituı mümkın. Osynyŋ saldarynan Qazaqstan kömırı men bidai eksporty ülken soqqyǧa ūşyrauy yqtimal. Al el ışı naryǧynda kömır men bidai baǧasy arzandauy mümkın. Būl halyqqa paidaly, öndıruşılerge ziian ärine.
