Qazaq mädenietı men ruhaniiatynda özındık erekşe orny, qaitalanbas qoltaŋbasy bar İlia Jaqanovty älemdı jailaǧan ındet syrt ainalyp ötpeptı degen habar estıgen soŋ Atyrauǧa telefon soǧyp, jazuşy-kompozitor aǧamyzdyŋ jai-küiın bılgen edık. Dauysy jarqyn, köŋıl küiı dūrys eken. Qūdai qosqan qosaǧy – Tiyşkül apa ekeuı de emdelıp, sauyǧyp şyǧypty. «Auyr dert eken, därıgerlerge myŋ alǧys!» deidı seksennıŋ seŋgırıne şyqqan abyz aqsaqal. Densaulyq pen jan tynyştyǧyn tıledık ūjym atynan. Ol kısı qabyrǧasy qalanǧanyna otyz jyl tolyp otyrǧan «Astana aqşamy» gazetındegı ärıptesterıne şabyt, tabys tıledı. Alpys jyldan asqan şyǧarmaşylyq ǧūmyryndaǧy bükıl änderınıŋ tuu tarihyn täpsırlegen «Edıl-Jaiyq» dep atalatyn ülken eŋbegın jazyp bıtırıptı. Bız bügın İlia aǧamyzǧa qolqa salyp, osy qabyrǧaly şyǧarmadan bır üzık berıp otyrmyz.
Sūlu qyzdyŋ qos būrymyndai sylaŋdap aqqan ekı ūly dariia – Edıl men Jaiyqtyŋ jaisaŋ jaǧasynda ömırımnıŋ ūlǧaiǧan şaǧynda emın-erkın ǧūmyr keşem degen oi qaperıme kelıp pe edı, tegı… bır zamandarda ata-babalarymyz, iä, tarihtyŋ däl sözımen aitsaq – ūly batyrlar – äkelı-balaly Närık, Şoralar jailaǧan qasiettı mekendı körmei jürıp ūz-a-a-aq jyldardyŋ aŋsauly saǧynyşymen jazyp edım «Edıl-Jaiyqty». Osy än jan-jüregımdı däiım tebırenıske salatyn ıŋkärlık sezımmen älı künge deiın terbetumen keledı. Sonyŋ quatty lebımen kökıregımnen qanşama änderdıŋ käusar lebın aqtardym. Osy änderdıŋ ışınde «Yrǧyz», «Şalqar», «Aǧady Jaiyq, aǧady», «Oiyl tolqyny», «Oraldyŋ erke samaly»… iä, būlarǧa qosa arnaǧa syimai tolyp aqqan Qiǧaş suynyŋ boiynda şyǧarǧan lirikalyq «Aqmaral» änın aitsam da jetıp artylady. Edıldıŋ jaǧasynda jiı-jiı bolyp jürem. Edıldıŋ kerılıp jatqan kerbez aidyny qiialymdy şaryqtatyp äketedı… Altyn orda, Noǧaily zamany eles beredı… tolǧantady, oidy oi qozǧaidy, sezımge berılesıŋ. Osyndai tebırenıstı sätterde tılmen beinelep bolmaityn bır syrly äuez özgeşe bır äsermen jürek qylymdy şertkenı. Qalai oilasam da şöp basyna tūna qalǧan taŋǧy şyqtai möldırlıgı ärkez isındırumen janymdy läzzatty sezımmen baurai berdı. Kele-kele köŋılıme äbden ornyqty. Oily. Qoŋyr lebı keŋ tynysty baritondy elestetedı. Osy bolmysyna qarap būl ändı «Aǧady Jaiyq, aǧady» änımnıŋ ekınşı bır variantyndai sezınıp jürdım. Bır aŋsauly köŋıldıŋ jastyq syry sekıldı oilandyrady. Osyndai sätte özım ärkez jüzdesıp, syrlasyp jüretın Baqtyqoja Izmūhambetovtıŋ (däl osy kezde Batys Qazaqstan oblysynyŋ äkımı edı) qoŋyrlata tartqan gitara men dombyrasyn, oǧan ädemı qosylatyn syrly ünın eske alamyn…
Keide sättılık degenıŋız oida joqta kele qalady eken. Bır joly jolym tüsıp, Orda men Qaztalovkada, Aqjaiyq audanynda jūrtşylyqpen kezdesu keşterın ötkızıp jürıp, endı Atyrauǧa qaitar saparda Oralda Baqtyqojanyŋ arnaiy şaqyruymen qonaq bolǧanym ūmytyla qoimas tegı. Baqtyqojanyŋ üiındegı sol bır kelıstı otyrys… aily aspannyŋ astynda maujyraǧan maqpal tünde Baqtyqoja tartqan gitara ünı, qoŋyrlata şertılgen dombyra kökeiımde jürgen älgı äuezdı ap-anyq etıp qozǧaǧany. Men oida joqta yŋyldap otyrǧanymdy sezdım, sezbedım. Bır ǧajaiyp qūbylys boiymdy tolqytyp, qiialymdy şaryqtata bastady. Jaŋa ännıŋ nobaiy, sūlbasy emes, sirek bıtımdı kelbetın kördım. Jürek tükpırıne äbden ornyqqan sekıldı. Men yŋyldai berdım. Mūny seze qoiǧan Baqtyqoja gitaramen süiemeldep süisıne tebırendı. Ekeuımız ündese qaldyq. Baqtyqoja menıŋ jürek pernemdı däl basty. Osylaişa tolqyp ketkenı sondai: – Il-aǧa, sözımen… sözımen, – dep gitarany jan-rahaty ǧyp balbyratty.
Men ne derımdı bılmedım. «Sözı joq» dep aituǧa tıl şırkınnıŋ de ikemı kelmedı. Iştei bulyqtyrǧan şabyt oty qyzdyrdy da otyrdy. Änge bar janymen iılgen Baqtyqoja sol qoly gitaranyŋ dırıl qaqqan şegınde, oŋ qoly dastarqan şetınde jatqan aq qaǧazǧa asyǧys-üsıgıs:
Jarqyrap Edıl aǧady,
Aralap kerbez dalany.
Qaitaryn oilap
Jaiyqqa,
Qiia almai jıgıt qarady, – degen şumaqty bırden qūiyldyryp desem de, möldıretıp desem de menı erıksız taŋǧaldyryp jaza saldy.
İä, taŋǧalǧanym sondai, özınıŋ bır syrlasqan sätterde: «Men institutta Ufa qalasynda oqydym. Başqūrt aǧaiyndardyŋ qyz-jıgıttermen bırge jürdık, jastyq romantikaǧa berılıp. Jaqsy künderımız öttı ǧoi, şırkın! Al bır künı oquymyzdy bıtırıp elge, Aq Jaiyǧymyzǧa qaitatyn sätterde Edıldı qimai, bır jaǧy eldı de oilap, tıl jetpeitın bır syrly sezımge berılgenım esımnen keter emes. Sızdıŋ myna änıŋız menıŋ sol sättegı jan-tolquymdy qozǧap jıberdı» dedı külımsırep.
Älgı şumaqtan keiın Baqtyqoja gitara ünın sıbırlep atyp kele jatqan taŋdai ǧyp tamsandyra şertıp, dastarqan basynda otyrǧan bızderdı mülde ūmytqandai bop:
Erkelep Edıl aǧady,
Dumanǧa bölep jaǧany.
Tolqyny terbep äsem än,
Jaiyqqa ketıp barady, – dep ǧaşyǧyn aŋsaǧan albyrt jıgıttıŋ mahabbatyn sezdırgendei boldy ma, qūdai-au, men öz änımnıŋ keskın-kelbetın, yntyqtyrǧan ıŋkär köŋıldıŋ beimaza dıtın endı ǧana anyq sezgendei taǧy bır… taǧy bır şumaq jalǧansa eken dep tıledım.
Baqtyqoja menıŋ osy oiymdy aŋdaǧan janşa: – Tiyş apa, men oida joqta osylai dep qaldym. Dūrys pa? Myna än osylai degızıp otyr. Eş sekıretı joq, keide östıp lirikaǧa berıletınım bar. Il-aǧanyŋ lirikalyq änderı men romanstaryna eş närsenı teŋgermeimın, būl şyn sözım, – dedı.
Būǧan Tiyş apasy da, nemerelerımız Äigerım men Älihan quana bas izestı. Baqtyqoja da ekı balaǧa qyzyǧa qarap: – Oi, ainalaiyndar! – dep emırendı. Balajan eken.
Men endı erkınsıp şeşıle söilegım keldı me: – Osy ändı keide ıştei yŋyldaǧanda: «Aǧady Jaiyq, aǧady» degen änımnıŋ sözımen de aityp qalatyn sätterım bolady, – dedım.
Baqtyqoja külımsırep: – Al maǧan erık berseŋız, – dedı de, gitarany sabyrly bappen şerttı. Sol sätte qoŋyr közıne oi tūnǧan Baqtyqoja än äuezın qaz-qalpynda möldıretıp:
Tolyqsyp Edıl aǧady,
Qūlpyrtyp sai men
salany,
Jaiyqqa jetken sol
bır än,
Jürektıŋ otyn jaǧady, – dep közbe-köz ekspromt şumaqty aityp toqtady.
O, şırkın, nūrly dünienıŋ osyndai sätıne ne jetedı… ne jetedı. Poeziia men muzyka ananyŋ besık jyryndai terbettı. Jan-tänıŋ, päk köŋılıŋ qandai tap-taza bop jarqyraidy! Ömırden tıleitınım osyndai sät. Bız jūldyzy alystan jymyŋdaǧan aily tünde osy änmen tynystadyq ta otyrdyq. Baqtyqoja ekeumızdıŋ dılımız ben dıtımız osylaişa üilestı.
Kele-kele būl ändı Oraldyŋ baritondary men Atyraudyŋ duetterı ülken konsertterde oryndai bastady. Menıŋ änderıme qyzyǧatyn keibır aqyndar Baqtyqojanyŋ myna öleŋıne taŋǧala oilanyp: «Aqyndyǧy da bar eken ǧoi» degen sözderdı aityp qap jürdı. Ondai sätte men Baqtyqojanyŋ:
Qys bolsa jerdı qar
basyp,
Ketuın kütıp jüremız.
Köktem de jazǧa jalǧasyp,
Keledı taǧy küreŋ küz.
Ömır de solai qarasaŋ,
Jylaimyz, keide külemız.
Töŋıregımızde ärqaşan
Quanyş, qaiǧy jür egız.
Qys kezı, meilı küz kezı,
Jaqsylyq kütıp
är taŋda.
Üzılmei künnıŋ tızbegı,
Jürgeimın, dostar, ortaŋda! – dep jazǧan bır öleŋın oily sezımmen, romans äuezımen aityp beretınım bar. Mūndai tebırenıstı jürekten tek qana meiırım nūry taraidy eken.
Būl – Oralda sūrapyl tasqyn bolǧan jyldyŋ jazy…
İlia JAQANOV, jazuşy-kompozitor,
Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı
