(Soŋy. Basy gazetımızdıŋ №117 sanynda)
Tılegennıŋ bır balasy, syrqattau äielı bar eken. Özı etık tıgedı, onysyna aqşaǧa qosa bölke nan alady. Tıleuıŋ bergır Tılegen bız beişaralardy üiıne bır ai saqtady. Es jidyq. Äkem sūrastyra jürıp bır tatar saudagerınıŋ Belaǧaştaǧy 100 qoi, 13 siyryn baǧuǧa jaldandy. Bıraq şeşek şyǧyp, sol jyly şeşem qaitys boldy. Özıme tete ınım de dünie saldy. 3 ai mal baǧyp, jalǧyz üi otyra almai, Semeige qaita oraldyq. Äkem etık tıgedı. Men bolsam on jetı-on segızge ılıgıp qaldym. Käsıp, jūmys ızdeuge kırıstım. Bärınen de tıl bılmeitınım qiynǧa soqty. Söitıp jürgende orys-qytai qoǧamynyŋ «Kitai» kemesıne kochegar bolyp jūmysqa ornalastym. Qazaqşa tüsınetın kelbettı, zor denelı orys jıgıtı üiden kiım-keşegımdı aldyryp kaiutadan jatyn oryn berdı. Kün ystyq edı. Keşkı saǧat toǧyzda smenaǧa keldım. Bır jıgıt jūmys jaǧdaiyn tüsındırıp öttı. «Qazannyŋ ottyǧyna kürekpen kömır laqtyrǧandy bılermın» dep qoiamyn ışımnen. Kememız Öskemenge örlei tartyp jürıp keledı. Söitsem, büldırıp qoiyppyn,– qazannyŋ ottyǧyna kömırdı töpep salyp toltyryp tastappyn.
Tez tazalauǧa būiryq berdı. Jan ūşyra qimyldappyn. Bır zamatta ystyqtan ūşyp jyǧylyp palubada, samalda jatqanymdy bır-aq bıldım.
Keme Öskemende bır täulık tūrdy. Men bolsam jūmysqa jattyǧa berdım. Sonan soŋ Zaisanǧa bardyq. Joq, üirenıp qaldym. Söitıp ekı täulıkten keiın Semeige qaita oraldyq-au.
Kemede jürıp köp jerdı körıp qalǧandaimyn. Öskemen, Zaisan, Tümen arqyly Obta da jüzdık. Barnaul, Omby qalalarynda boldyq. Bır joly kememız Barnaulda qystap qaldy. Men basqa kemege auystym. Qoişy äiteuır, kemelerde kochegar bolyp tört-bes jyl jūmys ıstedım. Tanys ta, jaqyn da köbeidı. Orysşa tıldı de jaqsy üirenıp aldym. Obta jürgen bır saparymda imperialistık soǧystyŋ bastalǧanyn estıdım. Soǧys qyzu jürıp jatqan şaqta men «Prokofev-Pleşeev» degen ülken kemede kochegar boldym. Özı Omby-Semei aralyǧynda jolauşy tasityn. Sonda jürgende matrostardan «bolşevik», «Lenin» degen sözderdı estıdım.
Qazaqtan maidandaǧy okopqa soldat jinaityn ataqty 1916 jyl keldı. Sūlu kiınetın, süirıktei bozbala şaǧym ǧoi. Serılık qūrǧandaimyn, öleŋ aitamyn, dombyra şertemın. Jinala qalsaq, qyz-kelınşegı bar üige baryp qymyz sapyrtamyz, än salyp, sauyq qūramyz.
Kememız sapardan qaita Semeige bır-ekı täulık aialdaidy. Özı ülken keme, bır saparda 500 soldat, 1000 jolauşy alǧanyn ūmytqam joq. Sol kememız tün qaraŋǧylyǧymen jürgelı tūrǧan-dy.
Jol jürerdıŋ aldynda seruen qūru saltym edı, keşkısın bır köşeden ötıp bara jatyp aşyq terezeden estılgen garmon dauysyna būryla berdım. Üidıŋ esıgın aşsam, üş-tört jıgıt jäne bır-ekı qyz sauyq qūryp otyr eken.
– Keş jaryq!
– Eşkıŋ aryq. Törlet, jıgıtım!
Jaidary jandardyŋ ystyq yqylasyn tanyǧan soŋ dastarqanǧa jaiǧastym. Üdere qūiylǧan üş-tört kese qymyzdy tastap aldym. Taǧy än, taǧy garmon. Ekı-üş än saldym. Söitıp otyryp, qymyzdy sımıre bersek kerek, üi iesı äieldıŋ «qymyz tausyldy» degen sözın estıdık.
– Senı bızge Qūdai aidap kezdestırgen bolar, toia qymyz ışetın bır üi tauyp alaiyq, bızben bırge jür, – dep jıgıtter menı qaqpalap süirei jöneldı.
– Ol zamanda Semeide ne köp, qymyzşy köp. Bır köşenı ainalmai, älgı jıgıtter äldekımnıŋ qaqpasyn qaǧyp-qaǧyp jıberdı. Qaraŋǧy, terezeden şam jaryǧy saŋlau berıp esık aşyldy.
– Qymyz ışemız.
– Joǧary törletıŋder!
Jaiǧasa kele bıldım, üi iesı äieldıŋ erı erterekte ölgen eken. Özınıŋ boijetken qyzy bar.
Dastarqan jaiyldy. Al ış, taǧy ış! Dombyrada tynym bolǧan joq. Älgı jıgıtter taŋ ata rūqsat sūrap, öz jailaryna kettı. Men sol üide qonyp qaldym.
ÄMIRE
Semeidegı sol kezdegı ülken käsıporynnyŋ bırı – Zatonǧa baryp keme-qaiyq jöndeuşı, baltaşy bolyp jūmysqa ornalastym. Keşıkpei, üi-ışımızben sonda baryp tūraqty qonys teptık.
«Patşa taqtan tüsıptı» degen habar Semei köşelerıne qūiyndai jüitkıp tarady. Qyzyl tu ūstap bızder, Zaton jūmysşylary da köşege şyqtyq. Semei proletariaty oiaz ben gubernatordy tūtqynǧa aldy.
Zatonda jetı üi – Qoianyştaǧai, Älıpbai, Sättıbai, Tökebek degen jıgıtterdıŋ üiı bar. Atam balasy bolyp syilasyp, tatu tūryp jattyq. Sonyŋ ışınde Tökebek jas jıgıt, sauda-sattyq jasap, özınıŋ äldenıp kele jatqan betı bar edı. Bır künı sol Tökebek Semei baryp qaityp, menı şaqyrtty.
– Semeide bır üiden asqan änşı jıgıttı kördım. Şamasy, özıŋ qūralpy jas jıgıt, al bıraq kömeiı qara qazaqqa bıtpegen änşı me dep oiladym, – dedı Tökebek maǧan. Älgı änşını bır körsem dep yntyqtym da qaldym. Tökebek te uädesın jelge jıbermeitın jıgıt edı, ekı künnen keiın änşımen tanystyram dep Semeige menı bırge ala kettı. Orta boily, ülken köz sary jıgıt, garmon men dombyrany kezek auystyryp än saldy. Semei qazaǧynyŋ bırsypyrasy osy üiden tabylǧandai eken, änşını oşara qorşap alyp tamaşalap otyr. «Ekı jiren», «Aǧaş aiaq», «Syrǧaqty», «Jiyrma bes» – Saryarqanyŋ nebır asqaq äsem änderı änşınıŋ keŋ kömeiınen basqaǧa ūqsamas, qaitalanbas boiau-yrǧaǧymen sudai sorǧalap jatyr. Onyŋ bır tamaşa erekşelıgı, bırden biıkke samǧaidy, sodan az tynys alady da, ännıŋ naqyş-örnegımen tyŋdauşysyn rahat düniesıne jetektei jöneledı. Sol künı Tökebek ekeumız änşını qolqa salyp, auylǧa alyp qaittyq. Biiazy tıgılgen, qonymdy qoŋyr maqpal şapany bar, qamzol-şalbary boiyna tym jarasyp tūr. Dene bıtımı ırı emes, bıraq auzy ülkendeu, erınderı qalyŋ, älgı änşı – Ämıre adamǧa tym üiırsek jıgıt eken. Qaljyŋ-külkıge äues, aşyq-jarqyn otyrady. Şeşesı bızdıŋ eldıŋ Kerneiınıŋ qyzy bolyp şyqty. Jien keldı dep Zatondaǧy 7-8 qoianyştaǧai üilerınde es qalǧan joq. Bar mäzırımızdı dastarqanǧa tögıp baqsaq kerek. Tıptı bükıl Zaton halqy qasylyqty bır teatr kelgendei esık pen törımızdı kerıp kettı. Şolpysyn syldyratqan qyz-kelınşek, änge äues bozbala mūnşa köp bolar ma? Jaişylyqta peş tübınen şyqpaityn kärı-qūrtaŋdardyŋ özı Ämırenıŋ änın estimız dep namazdaryn qaza ǧyp jürdı.
Ämıre qymyz ışuge gäp jıgıt eken. Bır otyrysta däm almai 12 kese qymyz ışkenın kördım. Ekeumız jasty, bır jyl tuǧan töl ekenbız. Qūrdastyq, naǧaşyly-jiendık bızdı tym jaqyndastyryp, qatty qaljyŋdasatyn jaiǧa apardy.
– Ertelı-keş än aityp qarnyŋdy jel alyp ketken şyǧar dep oilap edım, – qymyz jūtysyŋa qaraǧanda olai emes boldy ǧoi, – dedım Ämırege sol dastarqannyŋ üstınde qaljyŋdap.
– Jienıŋnıŋ är närseden önerı bar, tırşılık bolsa älı talai köre jatarsyŋ, naǧaşy, – dep qoidy Ämıre maǧan qulanyp.
Semei öŋırınıŋ qazaǧy bauyrsaqty tym tättı pısıredı, qamyryn aşytpaidy ma, jūmyrtqa qosyp, barmaq basyndai ǧana şapatylap kesıp pısıredı. Qaisybır tünemelı qymyzdyŋ uyty qazırgı şarabyŋnan kem tüspeidı. – Asqa aranyŋ aşylyp, dastarqanǧa qasqyrdai tiesıŋ. Sondai sätterde Ämırenıŋ 16-17 bauyrsaqty auzyna bır-aq salyp şainaǧanyn körıp jürdım. Soǧan orai moiny da ūzyn, keŋırdegı de keŋ änşı jaŋaǧynyŋ bärın tügel tolǧap bır-aq jūta salatyn-dy.
– Oipyr-ai, jien-ai, myna auzyŋmen Semeidegı az üi naǧaşylaryŋnyŋ dastarqanyn tez tügesıp tastaityn boldyŋ ǧoi, – dep Ämırenı äjualaityn edım.
Sol saparynda Ämıre bızdıŋ auylda 15 kün boldy. Özı bıletın ännıŋ köbın estıdık. Qazaq änın bylai qoiǧanda, garmonmen tatar jyrlaryn tamaşa oryndauşy edı. Joǧarydaǧy aitqan änderden bölek: «Qarǧa», «Şırkın-ai», «Baianauyl», «Qos baraban», «Ekı jiren», «Dudar», «Qyzyl bidai» – būlardyŋ bärın ol basqa änşılerge ūqsamaityn Ämırenıŋ özıne tän iyqtylyqpen, şyrqauyn da, baiauyn da asqan ūstalyqpen aitar edı. Ämıre sol joly maǧan «bızdıkıne baraiyq» dep jatyp jabysty. Tökebektıŋ Semeide oqyp jürgen balasy ekeumız änşını aparyp salatyn boldyq. Semeidegı şet köşelerınıŋ bırındegı ülken qoŋyr şatyrly üige at basyn tıredık. Ämırenıŋ būiryǧy solai boldy. Tütın-tūrmysqa tüzu üilerdıŋ bırı eken, Ämırenıŋ üiı dep qalyp, ornyǧa otyryp jattyq. Qazan asyldy, dastarqan jasalyp, qymyz-şaraptar qatarlasa qoiyldy. Ännıŋ de, äzıldıŋ de dükenı qūryldy. Köp otyrdyq.
– Joq, sender ketpeisıŋder – endı bızdıŋ üige baramyz, – deidı Ämıre jinalyp jatqan bızge.
Sol jylǧy qysta qalyŋ tüsıp edı. Qalanyŋ şetındegı taudai üiılgen bır küresınge kele bere Ämıre şanany toqtattyrdy. Üiılgen qardyŋ arasynan salynǧan soqpaqtan süiretıle basyp belı bügılıp ketken qyzyl köz kempır şyqty da:
– Oi, qaraǧym, Ämırejan-ai, bızdı tastap qaida kettıŋ, – dep dauys aityp balasyn bas saldy.
– Jylama, ana! Ämıre jai jürmeidı, – ol şeşesınıŋ basyn köterıp bızdı nūsqady, bylai qaraşy özıŋ, bır qora törkınıŋe kezdesıp myna ekeuın artymnan erte kelıp tūrmyn. Qalyŋ qar basqan, jer kepe eken – özı bır-aq bölme. Tördegı eskı, qoŋyr aǧaş tösekte dene bıtımı bır qauym bolyp bıreu jatyr – äkesı Qaşaubai tösek tartyp auyryp jatyr dep estıgenbız-dı. Qaşaubai bızdıŋ dabyrymyzben berı aunap tüstı. Ūlyn körgende jylap jıberdı.
– Dausyŋdy saǧynyp qaldym, bır än salyp jıberşı, – dep ötındı balasynan ol. Bel şeşıp ülgermegen Ämıre tıze bükpesten garmondy alyp «Ekı jirendı» şyrqai jöneldı.
Qaşaubai alpamsadai denelı kısı edı. Ämırenıŋ dauysy şyqqannan keiın ändı tösekten basyn köterıp otyryp tyŋdady. Bäibışesı bolsa belın bır jazbai qazan qamdauǧa kırıstı. Oljai degende Ämırenıŋ Bätima degen tuǧan apasy boldy. Nemere, şöbere jaǧy barşylyq edı. Sonyŋ ışınde İsabek degen Ämırenıŋ nemere tuysy – saudadan bırqydyru soma qūraǧan kısı. Erterekte Ämırenı saudaǧa beiımdemekke bıraz äurelep ännen basqaǧa basqysy joq bolǧan soŋ ırgesın aulaq äketıptı. Şynynda men bıletın Ämıre joqpyn, kedeimın degen emes, – qaltasyna tiyn tūrmaityn jıgıttıŋ özı edı. Ämırenıŋ şeşesı bauyrmal kısı eken – jön sūrap, törkın jaǧy bolǧan soŋ es-tūsy qalmai quandy. Jürerde Ämırege bas-köz bolyp kelıp tūruymyzdy ötındı.
– Jalǧyzǧa dep Allanyŋ özı aiap bergen bır syiy şyǧar-au, Qūdai endı ony sol än-sauyǧynan aiyrmasyn. Söitse de balamyzǧa jūrt qolqasy köbeiıp kettı, şyraqtarym, bırdeŋege kezıgıp ūrynyp kete me dep şal ekeumız qatty qauıp ilep otyramyz, – dep şyn syryn aitty şeşesı qoştasarda.
Osydan keiın men Ämıremen 7-8 jyl jaqyn joldas, qimas dos bolyp jürdım. Qaida oiyn, qaida şıldehana, toi – sonyŋ bärınde de jūrt qalaulysy – Ämıre. Şarşau-şaldyǧu degen onda bolmaidy. Bıreu bır ändı qolqalap sūrasa bäldenudı bılgen emes – şyrqap jöneledı.
Qazır ärkım Ämırenıŋ dauysyn Manarbekke ūqsas edı degendı aitady. Men bıletın Ämırenıŋ dauysy Manarbekten äldeqaida ekpındı, tegeurındı, şoqtyǧy biık, säl juandau ärı zor, bıraq süikımdı edı. Manarbek te tynysy keŋ änşı ǧoi. Al Ämıre bolsa ändı onan ekpındıleu şyrqaityn-dy.
Semeidıŋ Ämıre bastaǧan sauyqqoi jastary jiyn-toiǧa jinalǧan edık. Ämıre eldı öz auzyna qaratyp, jūrt yntasyn qūrta bermei men siiaqty dombyra şertetın, äläuläiı bar «jaiau» änşılerdı tyŋdaudy ersı körmeitın.
Äkesı Qaşaubai qart sol jyly syrqattan oŋalmai dünie saldy. Tuys-jaqynyn bylai qoiǧanda Ämırenıŋ naǧaşy jūrty atanǧan bızder äkesı marqūmdy qolymyzdan qoiǧan edık.
MAIRA
Jetpısbai degen kısı Semeidegı sauyqşyl adamnyŋ bırı edı. Ämıremen bız sol üige jiı kelıp, än salyp, sauyq qūryp jürdık. 1922 jyldyŋ jazy bolar. Sol Jetpısbaidyŋ üiıne jinalyp dumandatyp otyrǧanymyzda äldekımnıŋ: – Äbılmäjın Kerekuden äiel äkelıptı, – özı asqan sūlu, keremettei änşı eken, – degen sözın estıdık. Düisenbınıŋ Äbılmäjındı degen kesek denelı, bırde jyǧarlyq bılegı bar baluan, serı jıgıttıŋ bırı edı. Toi-dumanda jiı toqailasyp, äŋgıme-düken qūrysyp jürgen jıgıtımızdıŋ bırı. Myna jaŋalyqty estıgen soŋ otyrǧan jıgıtter taǧat tappai, qoqyraqtasa qozǧalyp kettık. Qaiyrly bolsyn aitpaqqa jäne sälem bermekke (Äbılmäjınnıŋ jasy bızden ülken edı) Ämıre, baluan Şäkıman, serı jıgıt Elubai, änşı Bekbergennıŋ Qaliy, Jetpısbaidyŋ öz balasy Abdolla (būl da änşı) – barlyǧymyz jūp jazbastan Äbılmäjınnıŋ üiıne keldık. Äbılmäjın – menıŋ qaryndasym barǧan Tölubekterge atalas adam, – «qūdalar kep qaldy» dep üi ışı tık köterıle qarsy aldy.
Qyz-kelınşekter arasynda jasy sol kezde 25-26-lar şamasynda ūzyn boily, bidai öŋdı, qyr mūryn, aşaŋdau kelgen kelınşek otyr. Özı bızge taǧzym etıp iıle qarsy aldy. Bız törge jaiǧasqan soŋ baryp ornyna otyrdy. Basynda bos salǧan jıbek şälısı, onyŋ ışınde torǧyn oramaly, baqai etek köilek, syrtynda oqamen kömkerılgen jeŋsız qazekeiı bar. Toi bastar joralǧysy, ärine törde otyrǧan bızde boldy. Men, Qali, Abdolla – sonan keiın baryp Ämıre är aluan ändı bırqydyru etıp şyrqap tastadyq. Baiqap otyrmyz, kelınşek Ämıre än şyrqaǧan şaqta ūiyp tyŋdap qalypty. Än üzıle, az-kem otyrystan keiın baryp tıl qatty:
– Semeide Ämıre degen änşı aǧamyz bar dep estuşı edık. Endı mıne öz didaryŋyzdy körıp, bır jasap qaldym, raqmet, aǧajan, – dedı.
Qazaqqa sol zamanda bıtpegen kelınşektıŋ aşyq jarqyndyǧyna bız de razy bolyp qaldyq.
– İsı qazaq Kerekudı Semeiden böle-jaryp körgen joq. Jatsynbai, jatyrqamai tyŋdasaŋ, än-küiden ırkılıp jatqan bız joq. Özıŋdı körıp Kerekudıŋ kerım iyq änşısınıŋ bırı bolar dep şamalaimyn. Endı öz lebızıŋızdı tyŋdasaq, – dedı Ämıre de kelınşekke qolqa salyp.
Otyrǧan köp qyzdyŋ bırı garmon äkelıp, kelınşektıŋ qolyna ūstatty. Qaida, şırkın, garmon sairap kettı! Maqpal dauysyn syzdyqtata köterıp « Qanapiia» änın şyrqai jöneldı.
Būryn-soŋdy mūndai syrly-sazdy, sūŋǧyla äiel dauysyn estıp körmegen bızder än äuenıne jyǧyla eltıp, rahat düniesıne bır keneldık. Kelınşek «Qanapiiadan» soŋ «Syrymbettı», onan «Ǧazizdı» – bes-alty auyz än salyp berdı. Būl änderdıŋ barşasyn da ol garmonǧa süiemeldep, jandy jai taptyrar jūmsaq, qoŋyr maqpal ünımen oryndady. Asyǧu-sasu onda joq, – ännıŋ qaiyrmasyn qaitaryp alǧannan keiın kezektı garmonǧa berıp az tynystai qaldy.
– Bäse, Kerekulık, körım iyq jeŋgemızdıŋ osyndai önerı bolsa kerektı, – dep Ämıre özınıŋ aşyq, äzılqoi mınezıne baǧyp razylyǧyn bıldırıp jatty.
– Semeidıŋ erkegı bolmasa äielınen jas jeŋgemızge şaq kelerı tıptı joq, – dedı Ämıre.
– Būl kısınıŋ özı şyǧarǧan «Maira» atty bır änı bar. Sender, sırä, sūrauǧa batpai otyrǧan şyǧarsyzdar-au, – būl kısınıŋ öz aty da Maira, – dep Äbılmäjın kelınşektıŋ estılmegen änıne barşamyzdy yntyqtyra tüstı.
Maira baiau da baiypty qimylmen garmonyn alyp, bız estıp-bılmegen bır ändı bastai jöneldı. Tap sol jerde Mairanyŋ ataqty «Mairasy» jaima qoŋyr öz dauysymen Semei aspanyna tūŋǧyş ret qalyqtai köterıldı.
«Qyzy edım men Uälidıŋ atym Maira»…
Kerekulık kelınşektıŋ asqan änşı ǧana emes, aqyndyq-kompozitorlyq önerden de qūralaqan emes ekenıne den qoidyq.
«Ileser maǧan sonda jıgıt qaida?»
Ännıŋ osynau bır sözın estıgende Ämıre şaiqalaqtap, jan-jaǧyna qarap qozǧalaqtap qoidy. Kerekulık kelınşektıŋ biık önerıne selbese alarlyq jıgıt ızdep qinalǧandai. Arqanyŋ asqaq änşısı Ämıre özın äste artyq sanap, pandyq körsetpeitın. «Myna Mairaǧa sen, tek sen ǧana ılesesıŋ, Ämıre». – Bız barşamyz Mairanyŋ «Mairasyn» tyŋdap otyrǧanda tek osyndai oida otyrdyq.
Ännıŋ özgeşe äsem qoŋyrlyǧy, äuenı men dybys, yrǧaǧynyŋ sonylyǧy – Mairanyŋ öz oryndauynda keremettei estıluşı edı. Bız endı ändı üirenıp almaqqa Mairaǧa bırneşe märte qaitalattyq. Ämıre jäne bız – barşa änşıler ändı dombyra, garmonǧa salyp jaǧalai aityp öttık. Sözın qaǧazǧa jazyp aldyq. Ämıre «Maira» änın tez jattap, qolma-qol bırneşe qaitalap oryndap berdı. Maira bolsa Ämırenıŋ änşılık alǧyrlyǧyna qairan qaldy.
– Ämıre siiaqty änşısın tapqan menıŋ «Mairamda» endı ne arman bolsyn, tıptı barşaŋyzǧa köp raqmet, – dep alǧysyn aityp jatty.
Ämıre «Mairany» Ämıreşe, özındık ün-boiaumen, tym şeber oryndady. Bekbergennıŋ Qaliy da kerım änşınıŋ bırı edı, – bıraq sol keşte ol Maira men Ämırege kömekşı bolyp jai otyrdy.
– Maira jeŋgei, myna änıŋızdı endı bükıl sahara ılıp äketedı. – Sätı bolsa keşıkpei Öskemen-Zaisan baryp, ondaǧy elge būl ändı öz auzymnan üiretemın. Tıptı Jambek ekeumız bügın-erteŋ jürıp ketsek te bolar edı, – dep Ämıre maǧan qarap qoidy.
– Küieu kelse qyz daiyn, aqyry baratyn bolsaq bügın-erteŋ deitını joq, – osy bügın keteiık, – dedım men de jedeqabyl.
– Jür, kettık endeşe!
Ämıre garmonyn qūşaqtai köterıle berdı.
– Jaraisyŋdar, jıgıtter! Sūraǧan janǧa sälem aityndar, – Maira da, Äbılmäjın de quana oryndarynan tūryp bızdı şyǧaryp saldy.
Tap sol künı taŋǧy kememen Ämıre ekeumız Öskemenge tartyp otyrdyq. Öskemen – Zaisan menıŋ kememen köp kezıp jürgende däm-tūzyn mol tatqan jerım. Dos-jaran, sauyqşyl jıgıtter köp. Ämırenıŋ «Mairasyn» Öskemendegıler auyzdarynyŋ suy qūri tyŋdady. Änı mynadai bolǧanda, özı qandai boldy eken şırkın, şyn perıştenıŋ özı şyǧar-au! – destı jūrt.
Mairanyŋ kerım iyq sūlu äiel ekenın, özınıŋ taiauda Äbılmäjın degen baluan jıgıtke tūrmysqa şyqqanyn aittyq.
Öskemende üş kün boldyq. Sol üş künde Ämırede jaq jabu bolmaǧan şyǧar. Ämırenı tyŋdaimyz dep Öskemennıŋ kärı-jasy bız otyrǧan üidıŋ bärın oşaryp jatty. Änge beiım jıgıtter, qyz-kelınşekter «Mairanyŋ» sözın jazyp jattap, üirenıp jatty. Än Altaiǧa tez tarady.
Zaisan jaǧyna kememen bara almadyq. Än dese ışken asyn jerge qoiatyn Qūsaiyn degen jıgıt boluşy edı. Sol Qūsaiynǧa telegramma berdık. Habardy estısımen Qūsaiyn Öskemenge sart ettı. Jürıp kettık.
Küzdıŋ ūzaq taŋynda, şırkın-au deimın sonda, bızde bır şarşap-şaldyǧu bolsaişy! Zaisan – şaǧyn qala. Qūsaiynnyŋ üiı sol künderden änge yntyq adamdarǧa taŋ bır teatrdai qaptap kettı, jūrt «Mairany» üirenuge yntyzar. Ämıre ekeumız bır aptada Semeige sol sapardan äreŋ dep qaita oraldyq. «Mairamen» Altai elıne saiahattap, degenımızge jetıp qaittyq. Än Altaidyŋ nebır alys auylyna deiın şyrqalyp ketkenın kelgenderden estıp-bılıp quanyp jürdık.
Ämıre ekeumızdı Maira qonaq etıp, äŋgımemızdı üzdıge tyŋdady.
Keşıkpei Äbılmäjın Mairanyŋ şeşesı men äkesı Uälidı Kerekuden Semeige aldyrdy. Bıraq äkesı syrqattanyp jürse kerek, – sol jyldyŋ qysynda qaitys boldy. Aq juyp arulap, Uäli şaldy qolymyzdan qoidyq.
Maira bolsa Semeidıŋ jiyn-toiyna jiı baryp än şyrqap jürdı. Bıraq sol toidyŋ artynan Mairaǧa degen ösek-aiaŋ qap-qap aityldy. Ara-aǧaiynnyŋ sözı qandai, qairan änşını toǧyz saqqa jügırtıp, Äbılmäjınge jetkıze bergen.
Söitsek älgı ösek-aiaŋ Maira sorlynyŋ şymbaiyna şyn batyp jürgen eken. Jaz şyǧysymen şeşesın qasyna alyp, kememen Kerekuge tartyp otyrdy. Ūrys-kerıs degendı bılmeidı eken. Äbılmäjınnen bas bostandyǧyn qolqalap rūqsat alǧan, baluannyŋ öz auzynan estıp bıldık.
– Ūrysqan bolarsyŋ? – deimız bız oǧan senbei.
– Auzymnan aiyrylaiyn, – deidı Äbılmäjın.
Mūnan keiıngı bolǧan jiyn-toilarda än-jyrdyŋ pırındei bolǧan Mairanyŋ orny tolmai oisyrap tūratyn edı.
Qairan Maira!
PARİJDE QALǦAN DOMBYRA
Öleŋ-jyrǧa üiırsek Semei jūrtynda dombyrasyz üi kemde-kem şyǧar. Sol jiyrmasynşy jyldary menıŋ qolymnan jasalyp şyqqan kölem-tūrqy şaǧyn dombyra ekı üidıŋ bırınde kezdese beretın. Sonda künıne ekı dombyra jasap tartyp jürdım desem, myna Jambek maqtanyp otyr deisıŋder-au. Bıraq solai bolǧany ras.
Men jasaityn dombyra qazırgı jūrtqa tarap jürgen fabrikalyq dombyralardan özgeşe. Ūzyndyǧy bır kezden (70 sm) aspaidy. 9-10 perneden artyq özıne perne taǧylmaidy. Soǧan qaramai än men küige bırdei besaspap bolyp şyǧar edı.
Men jasaǧan dombyrany Ämıre süisıne tartatyn. Öz qolymnan özıne arnap äldeneşe dombyra jasap berdım, – syndyra ma, joǧalta ma, – äiteuır ūzaq ūstamaityn edı.
1925 jyldyŋ jazy. Bır künı Zatondaǧy bızdıŋ üige Ämıre keldı.
– Parijge – Fransiiaǧa baramyn, naǧaşy. Dombyraŋdy maǧan ber, – dep jatyp jabysty. Qaltasynan alyp bükteulı qaǧazyn ūsyndy. RSFSR aǧartu halyq komissary A.V.Lunacharskiidıŋ telegrammasy edı, – Parijge baratyny şyn bolyp şyqty.
– Oipyr-ai, myna Qaşaubaidyŋ jaman balasyna Mäskeudıŋ qyzyǧa qolqa saluyn-ai! Semeidıŋ köşesınen aspaǧan ändı endı Parij ben Mäskeu tyŋdaityn boldy-au, – dep qaljyŋdadym sol arada Ämırege.
Sausaq tise jöneletın sarǧyş lakpen boialǧan, özımnıŋ qoltuma şeşen dombyram bar edı.
– Jien, myna qolqanyŋ jönı bır basqa boldy. Parij ben Mäskeuden ūiat bolar, bersem bereiın, – dedım. – Jäne qaityp kelgen soŋ öz qolyma aman-esen tapsyratyn bolasyŋ, – dedım.
– Äi, Jambek, oŋ sausaǧyŋ aman bolsa älı osyndai jüz dombyra jasap almaisyŋ ba? Bır kez qaraǧaidy ūzaq jolǧa attanyp bara jatqan jienıŋe basyn bütın qiiasyŋ, – dep Ämıre qiylyp taǧy söiledı.
– E, äkeŋ Qaşaubai Ämıremdı dombyramen jabdyqtap tūrǧaisyŋ dep ölerınde maǧan tapsyrǧan joq edı ǧoi senı. Bergenımnıŋ bırısıŋ bır, ekısın ekı şydatpaisyŋ. Endı kelıp bır qaralyq dombyrama qarmaq salyp otyrsyŋ, – dedım men de qarap qalmai.
– Jarar endı, naǧaşy, nar jolynda jük qalmaidy. Men de bır ötermın osy jaqsylyǧyŋdy, – dep Ämıre sözın aityp jatty.
Sol dombyra Ämıremen bırge Parijge kettı.
Ämıreler Mäskeude Ülken teatrda konsert berdı. Ony bır gazetten oqydyq. Qazaq änşısı Ämıre, başqūrt quraişysy İsenbaev, özbek bişısı Tamara hanum, Sovettıŋ etnografiialyq ansamblı Parij sahnasynda 9 ret konsert qoiǧan. Elge qaitarda Parijdegıler Ämırenıŋ qolyndaǧy dombyrasyn muzeige eksponat etıp qoiuǧa qoiarda-qoimai sūrap alyp qalypty.
– Janymdy qoimady. Qolqa salyp jarmasty. Qazaq halqynan bır eskertkış bolsyn degen soŋ tastamasqa lajym qalmady, – degen edı sol sapardan qaitqan Ämıre maǧan.
– Ämıre özı 1920 jyly üilendı. Semeidıŋ auasy jaqpai kelınşegı jiı syrqattana beretın. Qoişy, 1926 jyly respublika ükımetı şaqyrtyp, Ämırenı Qyzylorda teatryna alyp kettı.
– Endı sol dombyra, Jäke estıdıŋız be, qazır sol Parij muzeiınde bar ma eken sırä? – dep sūraimyz ǧoi bız.
– Ony kım bılsın, – deidı Jäkeŋ qinala otyryp. – Sonau bır jyldary jıgıtterdıŋ turistık saparmen Parijge baryp, Ämırenıŋ dombyrasyn muzeiden kördık degendı estıgenım bar. Bıraq sener-senbesımdı bılmeimın.
Jäkeŋe söz bere bersek tausylmas tarih, sarqylmas dariia. Jäkeŋ öz zamanynda Jarylǧapberlını körgen, Qajymūqan paluandy da töŋırektegen, İsamen bırge jürgen.1924 jyly Zatondaǧy jūmysşylar atynan ataman Anenkovqa bolǧan ataqty sot prosesıne, Semeidıŋ keme jūmysşylarynyŋ bolşeviktık ūiymdaryna qatysqan. Söitıp özı 1920 jyly partiiaǧa müşe bolǧan. Partiialyq joldamamen sovettık Leninogordyŋ ırgetasyn qalasqan. Qyzyljar elevatorynda, Qaraǧandyda ūzaq jyl jūmys ıstedı. Tıptı 1930 jyly Aqtoǧaidyŋ ırgetasyn köteruşınıŋ bırı de – osy Jäkeŋ. Söitken adamnyŋ derbes pensiia ala almai jürgenıne qairanbyz. Ol tügılı kei jyldary otyn-sudan da qaǧaju qalyp qoiatyn kezderın köresıŋ.
83 jastaǧy Jambek Balǧabaev – bır kezde bükıl Parij ben Mäskeudı tamsantqan ataqty dombyranyŋ avtory!
Smaǧūl YBYRAI
