Qazaqstan täuelsızdık alǧaly bır millionnan asa qandasymyz tarihi otanyna oralypty. Būl Elbasy N.Ä.Nazarbaevtyŋ alystaǧy aǧaiyndy atajūrtyna şaqyruǧa arnalǧan köşı-qon saiasatynyŋ ülken jemısı desek, atalǧan saiasat qazırgı taŋda da öz jalǧasyn tauyp, şeteldegı qandasty tarihi otanyna oraltu maŋyzdy mäsele retınde memlekettık deŋgeide qaralyp otyr. Memleket basşysy Qasym-Jomart Kemelūly Toqaevtyŋ «Egemen Qazaqstan», «Aiqyn» gazetterıne bergen sūhbatynda «Şeteldegı qandastarymyzdy («oralman» degen sözge men qarsymyn) atamekenge qaitaru ısı eşqaşan nazardan tys qalǧan emes, qalmaidy da. Älemnıŋ tükpır-tükpırındegı qandastarymyzdyŋ basyn tuǧan jerde bırıktıru – bızdıŋ paryzymyz» dep atap körsetkenı – sonyŋ aiǧaǧy.
Şetelde qanşa qazaq bar?
Demograftardyŋ mälımetıne süiensek, qazır älemnıŋ eluden asa elınde 6 millionǧa juyq qazaq bar. Äitkenmen būl da köz mölşer, köŋıl tarazysymen aitylǧan san, öitkenı būl mäselemen arnaiy ainalysyp jürgen ǧalym da, ǧylymi ortalyqtar da joq. Al qandastarymyz qonystanǧan elderdıŋ sanaǧyna seneiık desek, onyŋ da oiǧa qonymsyz tūstary köp. Mäselen, osydan 20 jyl būryn Özbekstan men Qytaida 1,5 million qazaq bar delınetın. Sodan berı bıraz jyldar ötse de, būl sanda mardymdy özgerıs joq. Baiaǧy sol 1,5 million. «Qazaqstanǧa köşıp kelıp jatyr» degen künnıŋ özınde ışkı demografiialyq ösım joq pa degen sūrau suyrylyp aldyŋnan şyǧady. Sosyn da el auzynda Özbekstanda – 2,5 million, Qytaida – 2 million, Reseide 1 millionnan astam qazaq bar degen boljam jiı aitylady.
Degenmen şetelde 6 millionǧa juyq qandasymyz bar dep auyz toltyra aitqanymyzben, būl künde keibır elderdegı qazaqtardyŋ jaǧdaiy kün sanap kerı ketıp bara jatqany da jasyryn emes. Atap aitqanda, şetelde kün keşıp jatqan qazaqtardyŋ ekonomikalyq, tūrmystyq jaǧdaiy jaqsy bolǧanymen, ūlt retınde, basqa etnostarmen terezesı teŋ deŋgeide ömır süruıne qater töngen memleketter de joq emes. Keibır elderde tılıne, dınıne şekteu qoiyp, assimiliasiia jasaudyŋ aiaq alysy tezdep kettı. Mıne, būl jaǧdai Qazaqstannyŋ şeteldegı qandasty şaqyru saiasatynyŋ maŋyzdylyǧy men qajettılıgın taǧy bır ret anyq aŋǧartqandai.
Qonys jaily bolmai, dastarqan maily bolmaidy
Alystan atyn qomdap, at arytyp kelgen aǧaiynnyŋ künkörıstıŋ qamy üşın aua raiy jaily, qazyq qaqsaŋ tal şyǧatyn, tügın tartsaŋ mai şyǧatyn jerı şūraily öŋırlerdı taŋdaityn sebebı aitpasa da tüsınıktı. Alaida ırge kömgen jerı käsıp bastap, tırşılık köruge tiımdı bolmasa, tamyljyǧan tabiǧat eşkımge tamaq bolmaityny taǧy bar. Demek, elım dep entıgıp jetken qazaqtyŋ öz tırşılıgıne yŋǧaily qonys tabuy da asa maŋyzdy mäselenıŋ bırı. Bylaişa aitqanda, qandastyŋ Qazaqstanǧa kelgennen keiın tırşılıgıne, käsıbıne qolaily öŋırdı taŋdauy şetelden kelgen aǧaiynnyŋ özı üşın de, olardy azamattyqqa qabyldaǧan Qazaqstan üşın de öte maŋyzdy. Öitkenı köşıp kelgen aǧaiyndardyŋ tütını tüzu ūşyp, kelgen elıne «baldai batyp, sudai sıŋıp», aiaqtan tūryp ketuı elımız üşın ülken ūpai bolsa, şeteldegı «jyly ornymyzdy suytyp, ösken el, üirengen jerımızdı tastap barǧanda künımız ne bolady?» degen küdık pen ekıūdai oidyŋ arasynda jaltaqtap otyrǧan aǧaiyndarǧa jandy jarnama bolary anyq. Osy tūrǧydan alǧanda, qandasty qonystandyru mäselesı kelgen eldıŋ köŋılın tabatyn, keletınderdıŋ jolyn aşatyn kelelı tüiın ekenınde talas joq.
Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynda şetelden kelgen qazaqtarǧa kvota berılıp, tiıstı qamqorlyqtar jasaldy. Alaida şetelden qandasty şaqyru arqyly qazaqtyŋ sanyn köbeitu maqsat etılgenımen, el ışınde öŋırler ara jan sanynyŋ parqy men ūlt salystyrmasyn teŋeu jūmysy memleket jaǧynan erterek eskerılıp, josparly jürgızılgen joq. Sosyn da şetelden kelıp, Qazaqstan azamattyǧyn alǧan aǧaiyndardyŋ köbı öz taŋdauy boiynşa ornalasty. Bıreu öz tırşılıgınıŋ jaǧdaiyn eskerse, endı bıreuler atalas tuysyna, bırge köşıp kelgen auyldasyna tartyp qonystandy. Şekaranyŋ arǧy betınen Qazaqstan jaǧyna ötıp qana qonystanyp, «artta qalǧan tuys-tuǧan bar, tym qūrysa tuǧan jerdıŋ töbesın körıp otyraiyq» dep şekaradan öte «jyǧylǧandar» da köp boldy. Aldyŋǧy köşıp kelgender qaida qonystansa, soŋǧy köş te solarǧa qarai tartty. Sonyŋ äserınen Qytai, Özbekstan elderımen şekaralasatyn Türkıstan, Şymkent, Almaty, Taldyqorǧan, Öskemen, Semei syndy qala, oblystarǧa ornalasqan qandastar kürt köbeidı de, onsyz da jan sany tyǧyz öŋırlerdıŋ halyq sanyn eselep molaitty.
Qandastar qai öŋırlerge jiı qonystanady?
Statistikalyq derekterge süiensek, 30 jylǧa juyq uaqytta Otanyna oralǧan 300 myŋnan artyq otbasynyŋ köpşılıgı Özbekstannan (61 paiyzdan astamy) kelse, 15 paiyzǧa juyǧy – Qytaidan, 10 paiyzǧa juyǧy – Moŋǧoliiadan, 7 paiyzy – Türıkmenstannan, 4,6 paiyzy Reseiden kelıptı. İrannan, Auǧanstannan jäne basqa elderden kelgen qandastarymyz da bar. Olardyŋ basym bölıgı – Oŋtüstık Qazaqstan oblysyna (21,2 paiyz), Almaty oblysyna (16,3 paiyz), Maŋǧystau oblysyna (13 paiyz), Jambyl oblysyna (9,4 paiyz) ırge tepken. Aqmola oblysyna qonystanǧan qandastar da qomaqty. Alaida jerı keŋ, tūrǧyny köp emes Qostanai, Soltüstık Qazaqstan oblystaryna ırge kömgen qandastarymyz az. 2019 jyldyŋ alǧaşqy jartysynda Qazaqstan azamattyǧyn alǧan 10700 qandasymyzdyŋ 48,5 paiyzy – Özbekstannan, 36 paiyzy – Qytaidan, 6,2 paiyzy – Moŋǧoliiadan, 5,4 paiyzy Türıkmenstannan köşıp kelse, Reseiden 1,1 paiyz qandasymyz Qazaqstanǧa qonys audarǧan. Būlardyŋ 27 paiyzy – Aqmola oblysyna, 14 paiyzy – Maŋǧystauǧa, 9 paiyzy Jambyl oblysyna ırge tepse, 8,9 paiyzy – Nūr-Sūltan qalasyna, 8,5 paiyzy Şymkent qalasyna qonystanǧan. Qostanai, Petropavl qalalaryna ūşqyndap barǧan bıraz otbasylar bolmasa, būl öŋırlerge köşıp barǧan otbasylar joqtyŋ qasy. Soŋǧy kezderı elımızde atqarylǧan ışkı köşı-qon saiasaty aiasynda Pavlodar oblysyna qonystanǧan qandastarymyzdyŋ sany bıraz molaiǧanymen, keiıngı kelgen qandastyŋ da taŋdauy bırden būl öŋırge tüspei tūr. Endeşe «oŋtüstıkten basqa Otanymyz joq pa?» degendei, nege şetelden kelgen qazaqtar aldymen Almaty oblysynyŋ töŋıregıne toptasudy, odan qalsa oŋtüstıktegı oblystarǧa qarai oiysudy oŋ sanaidy?
Soltüstıkke nege barmaidy?
Qandastarymyzdyŋ soltüstıkke barmauynda bırneşe türlı sebep bar desek, onyŋ bastylary retınde soltüstık öŋırlerdıŋ klimat jaǧdaiyn, infraqūrylymdarynyŋ damymaǧan kenjelıgın, Qazaqstannyŋ ekonomikasy, öndırısı bırşama damyǧan öŋırlerı men qandastarymyz köbırek köşıp keletın Özbekstan, Qytai, Moŋǧoliia elderınıŋ şekarasynan moiny qaşyqtyǧyn atauǧa bolatyn sekıldı. «Orys köp, qazaq az, jergılıktı qazaqtary orystanyp ketken» degen üstırt aqparatqa da şetelden Qazaqstanda qazaq bolyp qaluǧa kelgen qandastyŋ ürke qaraityny da ötırık emes. Onyŋ üstıne, qandastarymyz soltüstık öŋırlerdıŋ basty artyqşylyǧyn anyq bıle bermeidı. Būl öŋırlerdıŋ köşıp kelgen qandastarǧa jasaityn tiımdı saiasattary tolyq, jan-jaqty nasihattalmaǧan, it arqasy qiiandaǧy «orystanǧan ölkede» dalada qalarmyz dep te qauıptenetın syŋaily.
Jer jaǧdaiy men klimat köşken eldıŋ aldymen oilasatyn tüiınderınıŋ bırı ekenın joǧaryda da aittyq. Öitkenı Özbekstan siiaqty jyly elden kelgen qandastar saqyldaǧan sary aiazy qatty soltüstıkke üirene almaityny anyq. Sosyn da şyǧar, Özbekstannan kelgen aǧaiyndardyŋ 26 paiyzy Oŋtüstık Qazaqstan oblysyna ornalassa, 14 paiyzy – Maŋǧystau oblysyna, 11 paiyzy – Almaty oblysyna, 7 paiyzy Jambyl oblysyna qonystanǧan. Olardyŋ soltüstıkke qonystanǧany – nebärı 3,2 paiyz ǧana. Al Qytaidan köşıp kelgenderdıŋ 38 paiyzy – Almaty oblysyna, 34 paiyzy Şyǧys Qazaqstan oblysyna ornalassa, 8 paiyzy Aqmola oblysyna qonystanǧan. Būl elden kelgenderdıŋ de soltüstıkke qonystanu salystyrmasy öte tömen. Qostanai oblysyna qonystanǧandardyŋ sany 0,002 paiyzdy körsetse, Soltüstık Qazaqstan oblysynda būl körsetkış bar-joǧy 0,05 paiyzdy qūraidy eken. Mıne, būl sanaqtan da Özbekstannan köşıp kelgen aǧaiyndar Özbekstanmen şekaralas jatqan jyly aimaqtarǧa at basyn būrsa, Qytaidan kelgen qandastar Qytaidyŋ Ile, Tarbaǧatai, Altai aimaqtarymen şekaralas jatqan Almaty, Şyǧys Qazaqstan oblystaryna köbırek ırge kömetının baiqauǧa bolady. Sebebı būl öŋırlerdıŋ klimat, jer jaǧdaiyna olar qanyq, tabiǧatynyŋ syryn bıledı, jaratylystyq ortasyna säikese alady. Onyŋ üstıne, artyndaǧy köşıp kelgen elıne, tuǧan jerıne baryp tūrǧanyna jaqyn ärı qatynasy qolaily. Al soltüstıktegı oblystardan būl elderge baru üşın Qazaqstan aumaǧy ışınde bırer kün jüruge tura keledı.
Ekınşı tūrǧydan alǧanda, şetelden kelgen qandastar ūrpaqtyŋ qamy üşın köşıp kelgenın eskersek, olar da qonys taŋdaǧanda bala oqytuyna qolaily, oqu sapasy bırşama joǧary oryndardy köbırek eskeredı. Al soltüstıktegı oblystardyŋ ülken qalalarynda bolmasa, auyldardaǧy mektepterdıŋ jaǧdaiy mäz emes. Auyldardy damytuǧa den qoiylmaǧan, auylda jūmys bolmaǧan soŋ, tūrǧyndardyŋ köbı qalaǧa köşıp, köptegen eldı mekender qaŋyrap, bos qalǧan. Bala sany az, jaǧdaiy naşar mektepterge jas oqytuşylar barmaǧan soŋ, oqytuşy da jetıspeidı.
Eŋ qyzyǧy, soltüstıktıŋ adamy az, jerı keŋ bolmaǧanymen, iesız jatqan jer taǧy joq. Köp öŋırlerdegı jerlerdı bailar nemese ırı kompaniialar äldeqaşan menşıktep alǧan. Auyldyŋ maŋyndaǧy mal jaiylatyn az ǧana jaiylym bolmasa, eldı mekennıŋ köbınıŋ töŋıregınde maldy örıstetıp jaiatyn jaiylys ta qalmaǧan. Auyldyŋ ırgesınde alaqandai jerge myŋǧyrtyp qoi, şūrqyratyp jylqy ösıru qiyn bolǧandyqtan, Moŋǧoliia, Qytai siiaqty elderde mal şaruaşylyǧymen şūǧyldanǧan aǧaiyndar da būl öŋırge qonystanǧysy kelmeidı.
Ötken jyly soltüstıktegı oblystarǧa qonystansa, «köşıp kelgen aǧaiyndarǧa jer beredı eken, köşı-qon şyǧynyn köterıp, mamandyǧy barlardy jūmysqa ornalastyrady eken» degen soŋ jer berse, auyl-aimaǧymyzben qonystanatyn, mal ösırıp, egın salatyn, tynysy keŋ qonys şalaiyq dep Qytaidan köşıp kelgelı jürgen jäne köşıp kelıp alǧan tuysqandarymdy ertıp Qostanai, Soltüstık Qazaqstan, Aqmola oblystaryn araladyq. Barǧan jerımızdıŋ bärı «kelıŋızder, jaǧdailaryŋyzdy jasaimyz» dep quana qarsy alǧanymen, auyl aqsaqaldarynyŋ «15 tütın köşıp kelsek, bır otbasyna 100 gektardan egıstık, jaiylymdyq jer bere alasyzdar ma?» degen talabyna kelgende kädımgıdei jaltaqtap qalady. Söitsek, atalǧan oblystarda igerılmei jatqan artyq jer joq bolyp şyqty, «jaiylymdyq, egıstık jer bar» degen audandardyŋ özınde-aq jatqan 2000 myŋ gektardan artyq jer joq. Jerdı paiǧa alǧan būrynǧy keŋşar müşelerı ony bıreuge jalǧa bergen nemese bankke kepılge qoiǧan. Būl turaly Memleket basşysy Toqaev Aqmola oblysyna sapary kezınde auyl halqynyŋ mal jaiatyn jer tappai otyrǧanyna alaŋdauşylyq bıldırgenı aiǧaq. Qysqasy, igerılmei jatqan jerdı memleketke qaitaryp aludyŋ da maşaqaty köp. Sary dalanyŋ bärınıŋ iesı bar, būǧan mysal retınde Soltüstık Qazaqstan oblysynda bır orys azamatynyŋ 39 myŋ gektar jerı bar ekenın aitsaq ta jetkılıktı sekıldı. Ūzaq uaqyttan berı joldary jasalmaǧan auyldardaǧy mektepterdıŋ jaǧdaiy da mäz emes, äbden könergen mektepterde oquşy sany azaiyp, keibırı jabyludyŋ az-aq aldynda tūr. Mūny körıp «soltüstıkke köşemız» dep belsendı jürgen tuystarymyz «keŋ ainalyp mal baǧyp, egın salatyn jerı joq, mektepterı jabyludyŋ aldynda tūrǧan it arqasy qiianǧa köşıp qinalǧanşa, jyly ornymyzdy suytpaǧanymyz jön eken» dep kerı qaitty.
Jekemenşık jer qandastarǧa da qajet
Qazır soltüstıktegı oblystar «köşıp kelgenderdı mamandyǧy boiynşa jūmysqa ornalastyramyz, jol şyǧynyn köteremız, 12 aiǧa deiın kommunaldyq tölemderdı jäne üi jaldau aqysyn töleimız, üi beremız» degen sekıldı tiımdı talaptar şyǧarǧanymen, köştıŋ legı köbeimei tūr. Oǧan joǧarydaǧy aitqan tüiındı basty sebep retınde atasaq, jer mäselesın de janama sebeptıŋ bırıne jatqyzuǧa bolady.
Qytaidan, Moŋǧoliiadan köşıp kelgen qandastyŋ köbınıŋ köşıp kelgen elderınde özıne tiesılı, 30 jylǧa, 50 jylǧa ielıgıne alǧan jerlerı boldy. Olar üşın būl jerler tynys-tırşılıgınıŋ negızgı arqauy sanalady. Öz ielıgınde alaqandai jer bolsa, soǧan jem-şöbın nemese astyǧyn salyp, öz künın körıp üirengen el Qazaqstannan da keŋırek jaiylym alyp, mal ösırıp, jer jyrtyp, egın saluǧa talpynady. Alaida Qazaqstandaǧy qaǧazbastylyq pen jer aludaǧy qiyndyqtar, egın salu üşın tehnika, jaiylymdyq jer alu üşın şarua qojalyǧy boluy kerek degen talaptar şetelden köşıp kelgen köp aǧaiynnyŋ qolyn bailap otyr. Sebebı bır maldy ekeu qyp, öz keŋırdegınıŋ qamy üşın azdap egın salyp kün körıp, sol arqyly tūrmysyn qūtaituǧa talpynǧan aǧaiyndarǧa bırden «qyzyl dändı sapyrǧan nemese tört tülıgı teŋ ösken ferma qojaiyny bolsaŋ ǧana jer berıledı» degen talap ta artyq sekıldı. Ärine, eldı mekenderdıŋ maŋyndaǧy ortaq jerler azyraq mal ösıruge jetetını şyndyq. Bıraq özıne tiesılı jer bolsa, köşıp kelgenderdıŋ sol araǧa bırjola ornyǧyp qalatynyn da soltüstıktegı oblystar eskergenı oŋ siiaqty.
