Stiven Hoking – adamzat balasynyŋ biz ömir keşip jatqan däuirindegi ūly perzentteriniŋ biri. Onyŋ tirşilikke degen qūştarlyǧy eriksiz taŋ qaldyrady jäne janyŋa jiger beredi. Denesiniŋ jartysynan köbin qozǧalta almaityn Stiven dauystap söilei de almaidy. Ǧūmyrynyŋ ülken böligin oryndyqqa taŋylumen ötkerip kele jatqan danyşpan fizik «Meniŋ qysqa tarihym», «Uaqyttyŋ qysqaşa tarihy» atty kitaptaryn semip qalǧan sausaqtaryna qaryndaş qystyryp, jazyp şyqqan. Ol būl kitaptarynda ǧalamşar ǧūlamalaryn ǧasyrlar boiyna tolǧantyp kele jatqan jäne adamnyŋ aqyly jete bermeitin astrofizika tylsymdary jaiynda būryn-soŋdy eş pende aitpaǧan, birde bir ǧalym aşpaǧan jaŋalyqtar bergen.
Adamzat balasynyŋ bolaşaǧyn oryndyqqa taŋylyp otyryp, dauystap söilei de almai ǧūmyr keşip, oilap kele jatqan ǧalym astrofizikamen, iadrolyq fizika ilimderimen, būlarǧa qosa filo-sofiiamen öz betinşe oqudyŋ küşimen tereŋ tanysyp, keremettei igergen. Stiven az ǧana jyldyŋ mölşerinde älemniŋ iri universitetteriniŋ oqu baǧdarlamalaryn üiinde otyryp-aq zerdesine siŋire bilgen. Biyl jetpis jasqa kelgen Stiven Hoking ǧaryş ǧalamyna üiinde otyryp şolu jasaidy. Öz bölmesine ornatylǧan aspan älemin zertteu qūraldary arqyly alys ǧaryştarǧa köz salyp, dauys sintezatorlarynyŋ järdemimen sözderin taspalarǧa jazumen ainalysady. Danyşpan fiziktiŋ eŋ basty zertteu nysany – adamzat balasy üşin jūmbaq küiinde qalyp kele jatqan bizdiŋ Kün jüiesinen jäne jaqyn galaktikalardan da tys jatqan qara tereŋder (chernaia dyra) jäne adamzattyŋ özge ǧalamşarlarǧa bolaşaqta qonys audaru mümkindikteri.
Jer betine syimai, özara qyrqysulardan köz aşpai, tirşiliktegi az ǧana ölşeuli ǧūmyrlaryn aitys, tartystarmen ötkizip jürgen adamdarǧa ūly danyşpan fiziktiŋ taŋ qalatyn jöni bar.
– Adamzattyŋ Jaratuşy syi etken ǧalamşary – jer betindegi ǧūmyr süruiniŋ qalpyna qarap qarynym aşady. Olar jeranasyn syilamaidy. Tütinge ystap, qoqysqa tūnşyqtyryp, qorşaǧan ortasyn lastap, qoiynyn keulei tesip, qazynasyn tauysyp, aspanynyŋ azon qabattaryn jyrtyp boldy. Adamnyŋ aşközdigi men dünieqoŋyzdyǧy jerdiŋ jan ielerine bererin tügese bastady. Adam toiymsyz piǧyldan tuǧan äreketterimen endi öziniŋ ǧana emes, planetadaǧy tirşilik türlerine, jan ielerine de qater töndire bastady. Sondyqtan, jasyl planetamyz endi on ǧasyrdan soŋ resurstaryn tauysady. Sodan soŋ, alys bolaşaqtaǧy ūrpaqtarymyz basqa planetalarǧa qonys audaruǧa mäjbür bolady. Adam balasy endi ǧylym men onyŋ jetistikterin qazirden bastap Ai sekildi jerge jaqyn, äri mūzy bar körşi ǧalamşarlarǧa köşip barudyŋ qamyna arnauy kerek. Äitpese, keler zamandarda adam uaqyt keŋistigindegi ǧūmyr süruin toqtatady, – deidi ǧasyrymyzdyŋ danyşpany.
Adamzattyŋ kemeline kele bastaǧan örkenieti Ai sekildi şaǧyn plane-tany negizinen bolaşaqtaǧy energetika közi retinde paidalanu üşin jäne ony osy tūrǧydan önerkäsiptik baǧytta igeru maqsatynda büginnen qamdanuda. Ǧalamdyq būl jobanyŋ avtorlary aldymen, ärine – amerika ǧalymdary. Hiustondaǧy ǧaryş jüiesi instituty Ai betin kün quatyn öndiretin batareialarmen torlap tastau tehnologiialaryn oilastyruda.
«Bir jyldarda Ai jer beti tūrǧyndaryn energiia quatymen üzdiksiz qamtamasyz etetin tausylmas äleuet qainaryna ainalady», – deidi Stiven öz kitabynda. Aidan elektr quaty jerge erekşe ǧaryştyq radardyŋ küşimen ūzyn tolqyndy elektromagnitti säuleler türinde jetkizilip tūrmaqşy. Stivenniŋ aituynşa, Ai ekvatory boiynda mūndai qondyrǧynyŋ beseuin ornatuǧa bolady. Olardyŋ kem degende ekeui bizdiŋ atalǧan jerserigimizdiŋ küngei jaǧynda ünemi bola alady. Jaqyn jüz jyl boiyna jer tūrǧyndaryn osylaişa elektr quatymen jabdyqtap tūrar būndai qondyrǧynyŋ qūny alpys milliard amerikan dollaryn qūramaqşy. Adamzat balasynyŋ jer asty qazynalary – mūnai, kömir, gaz sekildi quat közderin keulei qazyp, ta-biǧatty büldirip, aspannyŋ azon qabatyn tesip, ekologiialyq daǧdarystarǧa qarai bettep bara jatqan myna zamanda Stivenniŋ pikirleri oryndy. Quat közi retinde jer betinde atom energiiasyn pai-dalanudyŋ da qauipsiz emestigin Fukusima körsetti. Onyŋ üstine Aida gelii-3 izotopynyŋ mol ekeni mälim. Būl otyn qazirgi termoiadrolyq reaktorlarǧa asa qajet. Jer qoinauynda gelii-3 izotopy tügesiludiŋ aldynda tūr. Stivenniŋ boljamynşa amerikalyq ǧalymdar Ai betin igerudiŋ synaq reaktoryn jasaudy Viskonsin universitetiniŋ bazasynda 2023 jylǧa deiin aiaqtamaqşy.
«Aldymen, Ai betiniŋ qūrylys alaŋyna laiyqty jerlerin tabu üşin oǧan birneşe lunahodttar jiberu kerek. Olardyŋ soŋynan robottar basqaratyn zerthanalar qondyryluy qajet», – deidi ǧūlama. Ai betiniŋ şūǧyl auysyp tūratyn asa joǧary ystyq jäne suyqtyq temperaturasy tek robottardyŋ ǧana üzdiksiz jūmys isteuine qolaily. Būl, ärine, Ai betine adamnyŋ ömir süruine qolaily tiisti stansiialar ornatylǧanşa ǧana atqarylar şaralar.
Söz joq, Aiǧa ūşudyŋ negizgi taǧan tehnologiialary baiaǧyda jasaldy. Keŋestiŋ ǧaryş mamandary da, Amerika ǧalymdary da Aiǧa jer serikteri men astronavtaryn qondyrǧan. Stivenniŋ paiymynşa, ame-rikanyŋ «NASA» ūjymy «Appolon» sekildi baǧdarlamasyndaǧy jūmystaryn endi Ai betine öz bazalaryn ornatudan bastauy kerek. Olary Ai betiniŋ ünemi jaryq bolyp tūratyn jaǧyna jäne şamaly bolsa da su qory bar poliusterine salynuy tiis. Ūly fiziktiŋ pikirinşe sudan aua jäne zymyrandar otyny men gelii aluǧa kerekti qyşqyldatqyşty öndiruge bolady. Ai betine ornatylatyn arnaiy zerthanalarda mūzdy radiasiiasynan aryltyp, tūşy suǧa ainaldyrudy iske asyru qajet.
– Eger, bizder ǧalamdar galaktikasynda adamzat retinde tirşilik ete berudi jalǧastyryp, ūrpaqtar ösirip, odan arǧy ǧasyrlarda da dami tüskimiz kelse, bolaşaqta jerden tysqary planetalarǧa qonys audaru mümkindikterin oilastyruymyz qajet. Būǧan GLONASS ülgisindegi tehnologiialardy qoldanu jetkiliksiz. Jerdiŋ aldaǧy ǧasyrlarda Nibiru sekildi äzirge jūmbaq ǧalamşarmen soqtyǧysuy, onyŋ aiaǧy ǧalamşarymyzdy asa quatty gravitasiialyq soqqyǧa duşar etui mümkin. Būnyŋ soŋy iadrolyq qysqa äkelui, tirşilik ataulynyŋ joiy-luyna sebep boluy talassyz, – deidi Stiven. Osy oilaryna qosa, ǧalym adamzattyŋ «Ülken ǧaryşqa» şyǧatyn uaqyty boldy dep esepteidi. Ol üşin qazirgi jer tūrǧyndarynyŋ arasyndaǧy kelispeuşilikterge, soǧystar men türli qaqtyǧystarǧa jūmsalyp jatqan trilliondaǧan evro men dollarlardy kosmosty zertteuge, özge ǧalamşarlarda adamzatty qabyldai alardai, ömir süruine qolaily jasandy orta jasardai tehnologiialar oilap tabuǧa jūmsaudy ūsynady Stiven Hoking.
– Adamnyŋ ǧūmyry tym qysqa. Ony özara qyrqysqa qor etkenşe, bolaşaq adamzat ūrpaǧynyŋ qamy üşin jasampazdyqqa arnaiyq, – deidi ūly fizik. Büginde jasy jetpiske kelgen danyşpan oryndyqqa taŋylyp, ainalysyna til qatu mümkindiginen aiyrylsa da, taǧdyr syilaǧan ūly qabiletterin barşamyzdyŋ, tipti adamzattyŋ bolaşaqtaǧy ūrpaqta-rynyŋ qamyna arnauda.
Stiven Hoking – älemniŋ İoffe, Rezerford, Kurchatov, Landau, İren jäne Frederik Kiuri, Nils Bor, Geizenberg, Petr Kapisa, Einştein, Tomson, Marǧūlan, Satpaev jäne taǧy da basqa danyşpandary sekildi adamzattyŋ ūly perzentteriniŋ biri.
Būl ǧajaiyp jannyŋ keremet qabiletterine, taǧdyry basyna salǧan auyrtpaşylyqtaryna özi qarsy qoia bilgen qaiyspas, mūqalmas almastai küreskerlik qairatyna kitaptaryn oqi otyryp, san märte basymdy iiuden jalyǧar emespin…
Jasai ber, Stiven Hoking!
Smaǧūl Rahymbek,
jazuşy
