«Qazaqstanda su şaruaşylyǧy mamandary öte az» degen elımız üşın eŋ özektı mäselenı osydan 8 jyl būryn köterıp, saladaǧy sarapşy-mamandarmen sūhbattar seriiasyn jasap, qoǧamdyq pıkırdıŋ talqysyna salǧan edım. Alaida arada osynşama uaqyt ötse de, «baiaǧy jartas bır jartas» küiınde tūr. Juyrda Qazaqstan Respublikasy Parlamentı Senatynyŋ deputaty, osy salanyŋ bılıktı mamany Älımjan Qūrtaev Ükımet basşysy Ä.Smaiylovtyŋ atyna deputattyq saual joldap, su şaruaşylyǧy salasyndaǧy eŋ tüitkıldı, tolǧaǧy «jetken» mäselelerdı şeşudıŋ naqty joldaryn ūsyndy. Qazırgı taŋda älemdegı nömırı bırınşı mäselege ainalǧan su qauıpsızdıgı jaiynda halyq qalaulysymen aşyq sūhbattasyp, kökeitestı mäselelerge tereŋ üŋılgen edık.
Meliorasiia jäne su şaruaşylyǧy ministrlıgın qūru kerek
– Älımjan Seiıtjanūly, soŋǧy jyldary elımızde transşekaralyq özenderdıŋ tartylyp, su mölşerınıŋ azaiyp bara jatqandyǧy jiı-jiı aitylyp jür. Su azaisa, auyl şaruaşylyǧyna qyruar ziian keledı. Qazır bızde tıptı özenderdıŋ qaisysynda qanşa su qalyptasatyny jönınde naqty mälımet joq. Öitkenı ony jinaityn su mamandary jetıspeidı. Sudyŋ strategiialyq jaǧynan maŋyzyn, tūtastyǧymyzdyŋ negızın qūraitynyn tüsınbegendıkten su şaruaşylyǧyn Ekologiia, geologiia jäne tabiǧi resurstar ministrlıgınıŋ qaramaǧyna berdık. Memleket üşın strategiialyq maŋyzdy mäselege nege būlai nemqūraidylyqpen qarap otyrmyz?
– 1992 jyly Meliorasiia jäne su şaruaşylyǧy ministrlıgı taratylǧan sätten bastap su şaruaşylyǧynyŋ jaǧdaiy bırtındep naşarlai bastady. Negızınen, bögetterdı, suarmaly jerlerdı ūsaqtau arqyly oilanbai jekeşelendıru, būryn suarylǧan alqaptardyŋ 1,2 mln gektardan astamyn joǧaltuǧa äkep soqqan infraqūrylymnyŋ būzyluy jäne tūtastai alǧanda, salany ortalyqtandyrylǧan keşendı basqarudyŋ joǧaluy köptegen mäselelerdıŋ paida boluyna jol aşyp berdı. Su resurstaryn basqarudyŋ qazırgı ūiymdastyru qūrylymy Qazaqstannyŋ su şaruaşylyǧyndaǧy pısıp-jetılgen problemalardy şeşpeidı. Būl naşar basqaruǧa, halyqaralyq arenadaǧy pozisiialardyŋ joǧaluyna, sumen qamtamasyz etudıŋ joǧary transşekaralyq osaldyǧyna, su qauıpsızdıgınıŋ qazırgı zamanǧy jäne bolaşaq qaterlerıne kepıldı, barabar bolmauyna alyp keledı. Mäselen, qazırgı uaqytta gidrotehnikalyq qūrylystardyŋ (būdan ärı – GTQ) tehnikalyq jai-küiı, olardyŋ köpşılıgınıŋ apattyq jaǧdaida boluy alaŋdauşylyq tuǧyzuda.
1991 jyly Qazaqstannyŋ su salasynda respublikanyŋ 2,3 mln gektar suarmaly jerıne qyzmet körsetetın sudy jobalau, qūrylys jürgızu, sudy paidalanu, basseindık ūiymdarda 38500 su mamany jūmys ıstegen. Iаǧni, alaŋnyŋ ärbır 1000 gektaryna 17 mamannan kelgen! Endı salystyru üşın aitaiyn: qazırgı kezde osy salada şamamen 5 000 ǧana qyzmetker bar! Iаǧni, alaŋnyŋ ärbır gektaryna 3 qyzmetkerden keledı. Būl –nonsens!
Sondai-aq aldymyzda GTQ qauıpsızdıgın uaqtyly deklarasiialaudy qadaǧalaudyŋ tiımdılıgın arttyru mındetı tūr. Halyqaralyq täjıribe körsetıp otyrǧandai, atalǧan problemalardy tiımdı şeşuge mümkındık beretın derbes organ qūru qajettılıgı tuyndap otyr. Iаǧni, Qazaqstanda su şaruaşylyǧy jönındegı jeke uäkılettı memlekettık organ qūryluy kerek. Qūzyrly organ irrigasiialyq jäne drenajdyq jüielerdı, jaiylymdardy sulandyru jäne auyl şaruaşylyǧyn sumen jabdyqtau qūrylystaryn, ärtürlı maqsattaǧy bögetterdı qosa alǧanda, su nysandarynyŋ barlyq türlerın jobalaudy, saludy jäne paidalanudy basqarudy jäne baqylaudy qamtamasyz etuge tiıs. Bır mysal keltıreiın. Elımızde 1991 jyly 21,9 mln gektar jalpy egıs alabynyŋ 7 paiyzyn suarmaly jerler alyp, egın şaruaşylyǧy önımderınıŋ 40 paiyzǧa juyǧyn berdı. 1991 jyly Qazaqstannyŋ su salasynda respublikanyŋ 2,3 mln gektar suarmaly jerıne qyzmet körsetetın sudy jobalau, qūrylys jürgızu, sudy paidalanu, basseindık ūiymdarda 38500 su mamany jūmys ıstegen. Iаǧni, alaŋnyŋ ärbır 1000 gektaryna 17 mamannan kelgen! Endı salystyru üşın aitaiyn: qazırgı kezde osy salada şamamen 5 000 ǧana qyzmetker bar! Iаǧni, alaŋnyŋ ärbır gektaryna 3 qyzmetkerden keledı. Būl – nonsens! Ūlttyq qauıpsızdıgımızdıŋ qūramdas bölıgı – su qauıpsızdıgıne būlai nemqūraidylyqpen qaramauymyz qajet.
– Ükımet basşysy Älihan Smaiylovtan osy deputattyq saualyŋyzǧa jauap keldı me? Oǧan qanaǧattandyŋyz ba?
– İä, deputattyq saualǧa jauap aldym. Bıraq tolyq qanaǧattanarlyq jauap bolmady.
Mäselenı bılıktı injener şeşedı
– Aityŋyzşy, su salasyndaǧy kadr mäselesın şeşuge nege qūlyqsyzdyq tanytyp kelemız? Mysaly, Qytaida Su şaruaşylyǧy ministrlıgıne tıkelei baǧynatyn Jobalau instituty bar. Su şaruaşylyǧyn öte tereŋ bıletın mamandar bırlesken komissiianyŋ qūramynda, sarapşylar tobynda tūraqty jūmys ısteidı. Al bızde sala tügılı, «Su jaiynda ne bılesıŋ?» degen saualǧa jauap bere almaityn adamdar su komitetınde, qūzyrly ministrlıkte jūmys ıstep jür. Būl mäselenı jedel şeşudıŋ qandai joly bar?
– Men 1980 jyly Jambyl gidromeliorasiia institutyn bıtırdım. Būl joǧary oqu orny 1962 jyldan bastap su şaruaşylyǧyna qajettı injenerlerdı daiyndap kelgen edı. 1998 jyly Jambyl gidromeliorativtık qūrylys instituty oblystyq pedagogikalyq jäne tehnologiialyq instituttarmen bırıktırılıp, solardyŋ negızınde M.H.Dulati atyndaǧy Taraz öŋırlık universitetı qūryldy. Bır ökınıştısı, qazırgı kezde būl universitette «Gidrotehnikalyq qūrylys», «Sumen jabdyqtau jäne kärız» jäne basqa da injenerlık mamandyqtardy daiyndamaidy. Onyŋ ornyna su salasynyŋ qyzmetkerlerınıŋ qoiylatyn bılıktılık talaptaryna jauap bermeitın «Su resurstary jäne sudy paidalanu» degen mamandyq engızıldı. Bügıngı taŋda 9 joǧary oqu orny lisenziia alyp, su şaruaşylyǧy salasyndaǧy mamandardy daiarlauda. Alaida injenerlık daiyndyq deŋgeiınıŋ tömendıgıne bailanysty olardyŋ tülekterı sūranysqa ie emes jäne öz mamandyǧy boiynşa jūmys ıstemeidı. Mūndai şyndyqty moiyndauymyz kerek! Jaŋadan qūrylǧan Ǧylym jäne joǧary bılım ministrı Saiasat Nūrbek osy mäselege nazar audaryp, memleket biudjetınen bılım beru granttaryna qarajat alatyn atalǧan oqu oryndaryna tekserıs jürgızgenı jön. Menıŋ oiymşa, materialdyq-tehnikalyq bazasy jäne su şaruaşylyǧy mamandaryn sapaly daiarlau üşın jetkılıktı kadrlyq äleuetı joq joǧary oqu oryndarynyŋ bılım beru granttaryn alyp tastau qajet. Öitkenı qazır su nysandary men gidrotehnikalyq qūrylystarda jobalauǧa, qūrylys jäne nysandy paidalanu jūmystaryn tiıstı deŋgeide jürgızuge qabılettı mamandar jetıspeidı. Būdan bölek, su salasyn damytu boiynşa indikatorlar közdelgen «Jasyl Qazaqstan» ūlttyq jobasynda kadrmen qamtamasyz etu jäne GTQ damytu mäselelerı eskerılmegen. Osyǧan bailanysty su salasynyŋ kadrlaryn daiarlaudyŋ būzylǧan jüiesın qalpyna keltıru maqsatynda Qazaqstan Respublikasynyŋ Su şaruaşylyǧy akademiiasyn qūrudy ūsynamyn. Būl akademiiada bakalavr, magistr jäne PhD därejesı bar mamandar daiarlaudy şoǧyrlandyruǧa bolady. Jaŋa oqu ordasyn Taraz öŋırlık universitetınıŋ qūramynan şyǧaryp, būrynǧy Jambyl gidromeliorativtık qūrylys instituty negızınde qalyptastyrǧan abzal. «Jasyl Qazaqstan» ūlttyq jobasyna su salasynda kadrlar daiarlau jäne GTQ-nyŋ tehnikalyq jai-küiın jaqsartu siiaqty nysanaly indikatorlardy qosu arqyly özgerıster engızu kerek. Su salasynyŋ bılıktı injenerlerın daiyndamai bız osy salada jyldar boiy jinaqtalǧan problemalardy şeşe almaimyz.
Zaŋnamalyq bazany jaŋartatyn uaqyt keldı
– Älımjan Seiıtjanūly, 2003 jyly qabyldanǧan Su kodeksıne 65 (!) ret özgerıs engızıppız. Endı Ükımet jaŋa Su kodeksınıŋ jobasyn äzırlep jatqan körınedı. Sonda eskı kodeks tolyqtai joiylyp, jaŋa kodeks qoldanysqa engızıle me? Elımızde su salasynyŋ zaŋnamalyq bazasy jaŋarmaǧanyna qanşa uaqyt boldy?
– Su sektoryndaǧy bügıngı qalyptasqan jaǧdai qazırgı zamannyŋ talabyna sai keletın normativtık-qūqyqtyq bazany äzırleu jäne su salasynyŋ bılıktı kadrlaryn daiarlau jolymen memlekettıŋ su şaruaşylyǧy saiasatyn tübegeilı jetıldırudı talap etedı. Eŋ aldymen, būl qazırgı zamanǧy şynaiylyqqa jauap beretın normativtık-qūqyqtyq bazany äzırleuge jäne su salasynyŋ bılıktı kadrlaryn daiarlauǧa qatysty. Qazırgı uaqytta 2003 jyly qabyldanǧan Su kodeksı qoldanylady. 19 jylda oǧan köptegen tüzetuler engızıldı (65 ret!). Sonymen qatar, Su kodeksı su şaruaşylyǧy qūrylystaryn jobalaudyŋ, saludyŋ jäne paidalanudyŋ tehnikalyq mäselelerın reglamenttemeidı. Būl mäseleler ärtürlı qūrylys normalary men erejelerımen, ministrlıkter men vedomstvolardyŋ būiryqtarymen retteledı. Al gidrotehnikalyq qūrylystardyŋ qauıpsızdıgı mäselelerı arnaiy zaŋmen reglamentteluı tiıs. Bügıngı taŋda «Gidrotehnikalyq qūrylystardyŋ qauıpsızdıgı turaly» Zaŋ älemnıŋ köptegen elderınde qabyldanǧan. Mysaly, Özbekstanda «Gidrotehnikalyq qūrylystardyŋ qauıpsızdıgı turaly» Zaŋ GTQ-tı jobalau, salu, paidalanuǧa beru, paidalanu, rekonstruksiialau, qalpyna keltıru, konservasiialau jäne joiu kezınde qauıpsızdıktı qamtamasyz etu jönındegı qyzmettı jüzege asyru kezınde tuyndaityn qatynastardy retteidı. Osyǧan ūqsas «Gidrotehnikalyq qūrylystardyŋ qauıpsızdıgı turaly» Federaldyq zaŋ Resei Federasiiasynda da qoldanylady. Bızge de su salasynyŋ zaŋnamalyq bazasyn jaŋartyp, «Gidrotehnikalyq qūrylystardyŋ qauıpsızdıgı turaly» Zaŋ qabyldau qajet.
Nariman QYPŞAQBAEV, Qazaqstannyŋ būrynǧy Su şaruaşylyǧy ministrı, gidrotehnik:
– Kezınde Su şaruaşylyǧy ministrlıgın joidyq. Ministr bolatyn adamǧa «Su jaily ne bılesıŋ?» degen sūraq qoimaidy. Jylda özgertedı. Qytai men Qazaqstan 24 özennıŋ suyn bölısedı. Orta Aziia elderımen bır-ekeuden ǧana. Qazır kelıssöz jürıp jatyr. Bıraq sudyŋ jaiyn bılmeitın maman emes adam milliard halqy bar Qytaimen qalai söilesedı? Özım sol komissiianyŋ müşesımın. Olarǧa qalai söilesu kerektıgın tüsındıremın. Kelıssözge baratyndar eşteŋe bılmeidı. Memleket osyny oilauy kerek. Kelıssözge baratyndardyŋ arasynda Ekologiia, geologiia jäne tabiǧi resurstar ministrınıŋ orynbasary Serık Qojaniiazov qana bar. Onyŋ aldynda qyzmette bolǧan Erlan Nysanbaev – orman injenerı, oǧan deiıngı İslam Äbışevtıŋ de mamandyǧy basqa. Bärı jaqsy jıgıtter, bıraq sudyŋ jaiyn, kelıssöz jürgızudı bılu kerek. Özbek pen qytaidyŋ közıne qarap, ne oilap otyrǧanyn bılıp, öz ūstanymyŋdy eseppen däleldegen jön. Jazyp bergen qaǧazdy mınberden sydyrtyp oqyp şyǧumen şektelu jaramaidy. Qazaqstan sodan zardap şegıp otyr. Memlekettıŋ negızı – jer men su. Būl ekeuı – tırşılık közı. Osyny aita-aita şarşadym.
Saiat ÄLIMQŪLOV,
Geografiia jäne su qauıpsızdıgı instituty
basqarma töraǧasynyŋ orynbasary:
– Su resurstary komitetınde kadrlar jetkılıksız. Qūzyrly komitet memlekettık organ retınde osynyŋ bärın qadaǧalaidy. Alaida menıŋ baiqaǧanym, sarapşylar tobynyŋ kezdesuıne osy mäselelerdı bıletın 2-3-aq adam barady. Qalǧandary ıstı tereŋ bılmegendıkten aralasuy qiyn. Al Qytai elınıŋ Su şaruaşylyǧy ministrlıgıne tıkelei qaraityn arnaiy jobalau instituty bar, iaǧni qandai tūrǧydan bolsa da, qūzyrettı organnyŋ jūmys küşı jetkılıktı. Taǧy ülken mäselenıŋ bırı – bızdegı bırlesken komissiianyŋ jäne sarapşylar tobynyŋ jetekşılerı köp almasady. Köbınese olar būl salanyŋ mamany bolmaǧandyqtan, bırden taqyrypty tereŋ igere almaidy. Endı igeremın degenşe auysyp ketedı. Qytai jaǧynan baiqalatyny, sarapşylar tobynyŋ basynda da, bırlesken komissiiada da su şaruaşylyǧyn tereŋ bıletın mamandar otyrady.
