Darhan MYŊBAI,
QR Parlamentı Mäjılısınıŋ deputaty
Esılge qūiatyn Aqbūlaqty jaǧalai seiıldep jürıp, ideiasy men kompozisiiasy üilesken erekşe eskertkışke tap boldyq. Abai men Şäkärım köşelerınıŋ sabaqtasar tūsy. Kenesary-Abylaihan daŋǧyldarynyŋ jalǧasar köpırıne de alys emes. Eskertkış Astananyŋ 20 jyldyǧy men «Astana su arnasy» mekemesınıŋ mereitoiyna orai ornatylypty. Taqtaişaǧa osylai aişyqtap jazylyp qoiǧan.
İä, sudyŋ da, su beruşınıŋ de sūrauy, ızdeuşısı bolǧany qandai jaqsy! Qalanyŋ köp tūrǧyny su şaruaşylyǧyn bılse, sudy ünemder edı, su mamandarynyŋ (eskışe – mūrap) eŋbegın baǧalap, qadırler edı-au… Ǧalymdardyŋ paiymdauynşa, Ortalyq Aziia aumaǧynda taiau onjyldyqta su kölemı üşten bır esege kemidı, al tūtynu 30-40 paiyzǧa artady. Al temperatura 6 gradusqa köterılmek. BŪŪ boljamyna sensek, 2050 jylǧa qarai planetamyzdaǧy tūrǧyndardyŋ jartysynan astamy su tapşylyǧyna ūrynady.
Şyndyǧynda, tau men tasty būzyp-jaryp şyǧatyn su el arasyn da būzuy mümkın. Sonyŋ aldyn aluǧa arnalyp juyrda ǧana Nūr-Sūltan qalasynda ötken «Ortalyq Aziiadaǧy su mäselelerı boiynşa dialog: ūlttyq deŋgei arqyly jalpy aimaqtyqqa» atty forumda özektı tüitkılderdı qazaq, özbek, qyrǧyz, täjık, türıkmen sarapşylary qyzu talqylapty. Olar osy aimaqtaǧy ükımetterge su, ekologiia, energetika salalaryna qatysty ortaq strategiialyq, praktikalyq ūsynystar beruge kelısıptı. Qoş delık.
Alaida «qisyndy aitylǧannyŋ bärı söz jüzınde qalyp qoiady ma?» degen küdık basym. Mamandardyŋ aituy boiynşa, atalǧan problemalardy är eldıŋ müddesın eskere otyryp, konsorsium qūru arqyly ıske asyru tiımdı. Ädette Syrdariia, Ämudariia, Qara dariia, Naryn, Şu, Talas özenderınıŋ taǧdyr-talaiy söz bolyp keledı. Äitpese, su resursyn saqtaudy, paidalanudy jaqsartuǧa jūmsalǧan qyzmettı emes, aǧyn sudyŋ özın tauar dep būra tartu jaratylystyŋ zaŋyna qarsy şara qoldanumen bırdei emes pe?
Meilı, elaralyq qūrylym da, halyqaralyq ūiym da qūrarmyz, alaida sanamyzdy özgertu men ruhani jaŋǧyru kenjelep jatsa, aramter bolyp ne kerek? Bärı beker bolmasyn desek, ortaq tarihi, käsıbi, dıni qūndylyqtarymyzdy ne üşın mansūqtaimyz? Barşamyzǧa tän qaiyrymdylyq, körşıge bailanysty dästür, ädet-ǧūryptarymyzdy nege ūmyt qaldyramyz?
Mäselen, sudy igeru, suǧaru jüiesın, su paidalanu tärtıbın qarauşy adamdy joǧaryda aitylǧan elderdıŋ barlyǧynda derlık mūrap (mirab, «mir» iaki ämır – arab tılınde – patşa, «ab» parsy tılınde su degendı bıldıredı) dep qūrmettegen, asa syilaǧan. Qazaqta «Su patşasy – mūrap, Tün patşasy – şyraq» degen maqal da bar. Ol qyzmetke eŋ ädıl, jüregı de, jüzı de, qoly da, joly da taza adamdy sailaǧan. Osyny eskergen keibır elderde oǧan (mūrapqa) jerge sebılgen ne egılgen egıs bıtkendı tekseru de jüktelgen. «Mūraptyŋ ızderınde qalǧan sudy ışuge bolatynyn» aitqanda da adal, ysyrapqa jol bermeitın mūraptyŋ jan, ar tazalyǧyn meŋzese kerek. Äsırese, suy tapşy öŋırlerde, imany bar ūlttardyŋ ūrpaǧy tırşılıktıŋ tamyryn jıbıtken sudyŋ kiesınen qoryqqan.
Qazırgı zaman mūraptary da sondai qasiet pen qabıletke ie azamattar bolsa, su bailyǧyna kırıs közı ǧana dep emes, yrys közı, yntymaq qainary dep qarasa, tarihi ädılettılık bolatyny haq. Atadan mūra, babadan miras bolǧan käsıp egelerı Ortalyq Aziiany mekendegen aǧaiyn-jūrttyŋ bırlıgın bekemdei tüser edı. Al böten niettegılerdıŋ, alauyzdyq dänın ekkısı keletınderdıŋ ony būzuǧa jüregı daualamas edı…
Aqbūlaq boiyndaǧy qazaq eskertkışınde köp syr bar. Bırınşıden, būl saǧanyŋ şyn aty – Sarybūlaq nemese Aşybūlaq (Solenaia balka). Onyŋ nege sory şyqqanyn ǧalymdar däleldei jatar. Aqbūlaq – bergı astana nyspylaǧan atau. Niet jaqsy, bıraq su qūramy özgere qoiǧan joq qoi. Elordanyŋ myqtylyǧy – osy özektı jaqsylap abattandyrǧany. Kezınde, bälkım bır ǧasyr būryn osy jerde qala men dala önımın almasatyn mal bazary bolǧan desedı. Aqmolaǧa taiau, tırşılıgı baiau tūs. Meilı, solai bolǧan-aq şyǧar. Bıraq ǧasyr tüiısındegı astananyŋ nietın ärı qarai jalǧastyryp ketu – bärımızdıŋ paryzymyz. Bızge Aqbūlaq betınıŋ de, şetınıŋ de jaǧdaiy älsızdeu körındı. Jaǧasynda bıren-saran balyqşy ne aulap otyrǧanyn tüsınbedık. Al suǧa qoiylǧan eskertkış tamaşa, bıraq oǧan aparatyn jol joq. Özen boiymen ǧana jete alasyz. Būl jaǧyna qala basşylyǧy köŋıl böledı dep ümıttenemız. Eŋ bastysy, Nūr-Sūltan qalasynda sudyŋ qūrmetıne tūrǧyzylǧan eleulı, bıregei eskertkış bar. Ony tanymal etu – uaqyttyŋ enşısı.
