Barlyq ǧūmyryn qazaq baspasözı men ädebietın körkeituge arnaǧan belgılı qalamger Janbolat Aupbaevtyŋ «Ruhy küştıler» degen tuyndysy äskeri taqyrypqa arnalǧan. Jinaqty oqymas būryn bızdı ärtürlı oi-örımder mazalaǧany şyndyq. Avtor soǧys hikaiatyn, onyŋ ışınde halqymyzdyŋ syn saǧatta basyn bäigege tıgıp, qiian-keskı ūrysta tartqan tauqymetın, önegelık, tälım-tärbielık mänı bar ǧibratty ısterın qanşalyqty tereŋ baiandady? Oqyrman qauym ony qalai qabyldaidy? Aǧa buynnyŋ maidan alaŋyndaǧy janqiiarlyq erlıgın keiıngı ūrpaqqa ülgı etıp jarqyrata körsete aldyq pa? Mıne, osyndai sūraqtar kökeiımızde bolǧany ras.
Dei tūrsaq ta, tanysa kele kıtapqa engen körkem ocherkterdıŋ qaisysy bolsa da jeke-jeke derbes oqiǧalarǧa arqau bolǧanymen, olardyŋ bırımen-bırı jalǧasyp, ortaq mazmūnyn baiytyp, özara tolyqtyra tüskenın baiqadyq. Äŋgıme jelısı negızınen joiqyn soǧysqa oiysqanymen, bırınşı kezekke adam taǧdyry şyǧyp, onyŋ jan düniesı, bolmysy, sol bır qiyn-qystau syn saǧattaǧy äreket-qimyly nanymdy körsetılgen.
Kıtaptıŋ tılı jatyq, oqiǧalary şiraq, şymyr. Ärbır derek-aiǧaqtyŋ sūryptalyp, sarapqa tüsıp zerttelgenın ıştei sezesız. Riza bolasyz. Qalyŋ köpşılık bıle qoimaityn habar-oşardy ailap, jyldap ızdep, sonyŋ anyq-qanyǧyna jettım-au degen kezde ǧana köŋıldegı körıktı oiyn qaǧazǧa tüsıretın Janbolat jazuşynyŋ jankeştı eŋbegıne süisınesız.
Köp jaǧdaida el tarihynyŋ nebır özektı mäselelerı jūrtqa tanymal bolyp, keŋınen taraluy joqtauşysyna bailanysty bolyp jatady. Mäselen, ötken soǧysta Reihstagqa Jeŋıs tuyn kım tıktı? Onyŋ Rahymjan Qoşqarbaev ekendıgın bügıngı Resei keş te bolsa resmi türde moiyndady.
Bır ökınıştısı, sol tarihi erlık turaly KSRO-nyŋ maidandyq basylymdary talai jazsa da, öz elınde – Qazaqstanda soǧys bıtkennen keiıngı 13 jylda «būl kım edı, ol ne qylǧan jauynger» dep ızdegen tırı jan bolmady. Osy mäselege nazar audaryp «bızde osyndai adam bar, ızdep tauyp alyŋdar, jazyŋdar, nasihattaŋdar» dep jurnalist Käkımjan Qazybaevty ädeiı üiıne şaqyryp, eŋ alǧaş pıkır aitqan, tapsyrma bergen Bauyrjan Momyşūly edı. Nätijesınde 1958 jyldyŋ 21 aqpany künı «Leninşıl jas» gazetınde «Reihstagqa tu tıkken qazaq» degen ocherkı şyqty. Ol respublika jūrtşylyǧyn dür sılkındırdı. Sol avtordyŋ Rahaŋ keiıpkerı bolyp tabylatyn «Kernegen kek» (1966 j.) atty derektı povesı de jaryq kördı.
Ötken soǧystaǧy jauyngerlık jolyn zertteu barysynda Rahaŋnyŋ Sovet Odaǧynyŋ Batyry ataǧyna ūsynylǧany anyqtaldy. Būl materialdardyŋ Sovet Armiiasynyŋ Bas ştabynda saqtalǧany turaly 150-şı şabuylşy atqyştar diviziiasynyŋ būrynǧy komandirı general-leitenant V.M.Şatilov SOKP OK-nıŋ janyndaǧy marksizm-leninizm institutynyŋ Ūly Otan soǧysynyŋ tarihy bölımınde ötken äigılı şabuylǧa qatysty keŋeste (1963 j. jeltoqsan) aitqan eken. Rahymjan aǧamyz turaly äskeri basşylyqtyŋ ūsynysy nelıkten qabyldanbaǧandyǧy turaly ärtürlı boljam aitylǧanymen, Kreml tarapynan resmi jauap bolǧan joq.
Bır künı K.Qazybaevty Baukeŋ atamyz şaqyryp: «Senıŋ ocherkıŋ arqyly Rahymjannyŋ esımın el bıldı. Endı ony batyrlyq ataqqa ūsynu kerek» deidı. Ūsynysty jüzege asyru nauqany bastaldy. Rahaŋ jönındegı mäselenı el basşylary, qoǧam qairatkerlerı talai kötergen. Keŋes zamany o dünielık bolǧanşa soŋǧy otyz jyl boiyna qazaq ökımetınıŋ qoldauymen dürkın-dürkın sūranys jasalǧan. Alaida, Mäskeudıŋ büiregı būryla qoimady.
Mūnyŋ basy-qasynda bolǧan Käkımjan Qazybaev sodan keiın zeinetkerlıkke şyǧar aldynda talai uaqyt jinalǧan bır papka qūjattaryn amanat etıp sol kezde «Qazaqstan kommunisı» jurnalynda ısteitın Janbolat Aupbaevqa tapsyrady. «Ruhy küştıler» kıtabyna kırgen «Tu tıkken» degen ocherkte Rahymjan Qoşqarbaevtyŋ ömırbaiany, maidan dalasynda jürıp ötken joly, ömırden ozsa da tuǧan elınde onyŋ qalai «Halyq qaharmany» ataǧyna ie bolǧany – bärı-bärı täptıştep körkem tılmen örnektelgen. «Ädılettılık qalpyna kelsın desek, el ekendıgımızdı bıldırgımız kelse, Rahaŋ turaly 60-70-şı jyldardaǧy qoǧamdyq pıkır negızınde bır dümpıp basylǧan ūmtylysty taǧy da qaitalap körsek qaitedı?» dep Jäkeŋ ūrandatqannan keiın halyq mūny jappai qoldap kettı. Būl «ölgendı tırıltken» jurnalistıŋ jūldyzdy sätı bolsa kerek.
Özınıŋ asa ırı kölemdıgı jäne keiıngı qoǧam damuyna tigızer yqpaly jaǧynan Ekınşı jahan soǧysy – älemdık tarihtaǧy teŋdesı joq oqiǧa. Ol özınıŋ auqymy jaǧynan ötkendegı barlyq qaruly qaqtyǧystardan, sonyŋ ışınde XIV-XV ǧasyrdaǧy Jetıjyldyq, XVII ǧasyrdaǧy Otyzjyldyq, XIX ǧasyrdyŋ basyndaǧy Napoleon, tıptı Bırınşı düniejüzılık soǧystarynan da asyp tüstı. 1939-dan 1945-ke deiın alty jylǧa sozylǧan ūrysqa jalpy halyq sany 1 milliard 700 millionnan asatyn 61 memleket, onyŋ ışınde Germaniia, Ūlybritaniia, Fransiia, İtaliia, Sovetter Odaǧy, Amerika Qūrama Ştattary jäne Japoniia siiaqty ūly derjavalardyŋ bärı qatysty.
Maidan alaŋy 40 eldıŋ aumaǧynda, üş kontinent pen barlyq mūhittarda örıs aldy. Soǧysqa qatysqan elder 110 million adamdy ūrys dalasyna şyǧardy. Onyŋ syrtynda ondaǧan million adam Qarsylasu qozǧalysyna qatysty, äskeri bekınıster saldy, äskeri öndırıste jūmys ıstedı. Bärın qosa eseptegende jer şarynyŋ ¾ halqy maidan şebıne kırdı. Tarihşylardyŋ esebı boiynşa, qiian-keskı ūrystyŋ saldarynan kemınde 50-60 mln adam qyrylǧan. Būl degenıŋız – Bırınşı düniejüzılık qaqtyǧystaǧy şyǧynnan kem degende 5 ese artyq, al XVII, XVIII jäne XIX ǧasyrlardaǧy barlyq soǧystardan ekı ese köp. Materialdyq şyǧynnyŋ mölşerı Bırınşı jahan qyrǧynyna qaraǧanda 12 ese artyq bolǧan.
Janbolat Aupbaevtyŋ oqyrman qauymǧa ūsynyp otyrǧan kezektı kıtabyn oqi otyryp jürek syzdatar osynau derekter oiǧa oralady. Joiqyn soǧysqa qatysqan el azamattary ortaq eldıŋ azattyǧy, bolaşaq beibıt ömır üşın talai qiiamet-qaiymǧa kez boldy. Sol qasiettı jolda basyn bäigege tıgıp, tura kelgen ajaldan seskenbedı, tabandylyq körsettı. Batyrǧa tän erjürektılıgın tanytty. Eşnärseden taiynbauşylyq, qoryqpauşylyq jäne jaujürektılıgın älemge paş ettı. Būl – qyzyl söz emes, şyndyq.
Senbeseŋız, Janbolattyŋ «Dünie şyr ainaldy janarymnan», «Jansebıl», «Keşıgıp jetken daŋq», «Bır denedegı 16 jaraqat», «Älemdı şarlaǧan suret» degen jazbalaryn oqyp körıŋız. Būl materialdarmen tanysqanda batyrlar turaly qissalardy oqyp otyrǧandai sezınesız. Al oqiǧa jelısı qiial-ǧajaiyp ertegıdei äser etedı. Joq, ol aŋyz emes – aqiqat. Izdenımpaz jazarman öz ocherkınde söz bolǧan qandai da bır habar-oşardy naqtyly qūjatpen nemese basqaşa qajettı derekterge sılteme jasap, tiianaqtai bıledı. Jäne mūny qūrǧaq baiandai bermei, körkem sözben aiqyştap kestelep otyrady.
Keŋes zamanynda Aleksandr Matrosovtyŋ 1943 jyldyŋ 23 aqpanyndaǧy erlıgı qyzyläskerlerge, jastarǧa ülgı etılıp, keŋınen nasihattaldy. Söitsek, mūndai jaujürektılıktı odan ekı jyl būryn Novgorod ırgesındegı Kirillov monastrı üşın bolǧan şaiqasta kışı politruk Aleksandr Pankratov jasaǧan eken. Ol dūşpan dzotyn keudesımen jauyp, dostarynyŋ ömırın saqtap qalǧan. Ūly Otan soǧysy tarihynda Aleksandr Matrosovtyŋ (keiın anyqtaldy: onyŋ aty-jönı basqaşa körınedı, ömırbaiany būrmalanǧan, ūlty orys emes – başqūrt. – A. K.) erlıgın 19 ūlttyŋ ökılı qaitalapty. Jau ambrazurasynyŋ auzyn keudesımen jauyp, oq nöserın toqtatqan qaharmandardyŋ qatarynda qazaqtar da az emes: Sūltan Baimaǧambetov, Boran Nysanbaev, Janǧali Moldaǧaliev, Sündetqali Esqaliev, Aqädıl Suhanbaev, Jūman Qaraqūlov, Sabalaq Orazalinov…
Matrosov erlıgın qaitalaǧan jauyngerlerdıŋ keibıreuı tırı qalǧan. Sonyŋ bırı – Sabalaq Orazalinov, qazaq, 1944 jyldyŋ 18 qaraşasy künı Baltyq jaǧalauyndaǧy Saarema tübındegı qan maidanda jau dzotyn keudesımen jauyp, auyr jaraqattanyp, es-tüssız gospitalǧa tüsken. Därıgerler oǧan ūzaq uaqyt em-dom körsetıp, ölımnen araşalap qalǧan. Ocherkte maidanger aqsaqaldyŋ soǧys kezındegı, beibıt zamandaǧy ömırı şynaiy şeberlıkpen surettelgen.
Syiqymbai Mamyrov («Jansebıl»), Ziiamat Qūsanov («Keşıgıp jetken daŋq»), Äjıǧali Qalymov («Bır denedegı 16 jaraqat») turaly jazylǧan dünielerdı tebırenbei oqu mümkın emes. Olardyŋ zūlym jaumen küreste körsetken erjürek ıs-äreketterınen Ekınşı jahan soǧysynda bızdıŋ aǧa ūrpaqtyŋ qasyq qany qalǧanşa jantalasa küreskenın sezemız, boiymyzdy maqtanyş sezımı bileidı. Būl tuyndynyŋ qūndylyǧy da osynda bolsa kerek.
Soǧys ardagerı, tarih ǧylymynyŋ doktory, professor Töltai Balaqaevpen berılgen sūhbatqa bır sät üŋılıp köreiık. Ol jurnalistıŋ «Ūly Otan soǧysy taqyrybynda qazaqtarǧa qatysty nendei närse älı zerttelmei, qolǧa alynbai keledı?» degen sūraǧyna ǧalym aǧamyzdyŋ bergen jauaby mynadai. Balaqaev ekı närsenı aitady. 1) 1941-1945 jyldardaǧy «eŋbek armiiasynda» mosqal, jasy ūlǧaiǧan qazaqtar köp boldy. Olar jer qazyp, auyr jūmys ıstedı. Qoparylǧan temır joldardy qalpyna keltırıp, būzylǧan köpırlerdı jöndedı. Köbı bır auyz orysşa bılmeitın būl äkelerımız ben aǧalarymyz «eŋbek armiiasynda» körmegen qorlyǧy joq. Al eŋbegı men tökken terı tıptı eresen edı. Aitalyq, qazaqtar arasynda tūŋǧyş Sosialistık Eŋbek Erı atanǧan aqmolalyq J.Asaiynov būl ataqty äskeri qyzmetşı esebınde emes, Leningrad baǧytyndaǧy maidandyq qara jūmys (1943 j.) qatarynda jürıp ielengen; 2) Osyndai «ūmyt qalǧan» mäselenıŋ bırı – Europadaǧy 1942-1945 jyldar aralyǧyndaǧy Qarsylasu qozǧalysyna qatysqan qazaqtardyŋ taǧdyry.
Şynynda, osy taqyryptar arnaiy zertteuge sūranyp tūr dep aitsaq, qatelespeitın şyǧarmyz.
Ūly Otan soǧysynyŋ qaharmandary partizan Qasym Qaisenov, armiia generaly Saǧadat Nūrmaǧambetov jaily söz bolǧan derektı äŋgımeler qandai oqyrmandy bolsyn bei-jai qaldyra qoimas.
«Pravda» gazetınıŋ 1943 jylǧy 6 aqpanynda jariialanǧan äigılı «Qazaq halqynyŋ maidandaǧy qazaq jauyngerlerıne hatyn» tıkelei ūiymdastyruşy, sol kezde Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ nasihat jäne ügıt bölımı meŋgeruşısınıŋ orynbasary bolyp ıstegen Bölebai İsabekov, «Nomandiia-Neman» aviaeskadriliiasyna injenerlık qyzmet körsetken Ömırtai Tüsıpov, baluan Qajymūqannyŋ jeke qarjysyna salynǧan samolettıŋ ūşqyşy Qajytai Şalabaev, qazaqtyŋ tankist qyzdary turaly jäne basqa materialdar tanymdyq maŋyzy zor ekendıgın atap ötuımız qajet-aq. Qoryta aitqanda, «Ruhy küştıler» jinaǧynyŋ, äsırese, jastar üşın tälım-tärbielık maŋyzy zor ekendıgın eskergenımız jön.
Amantai KÄKEN
