Jazuşy, dramaturg Tölen Äbdıktı tanystyryp jatudyŋ qajetı joq. Ötken ǧasyrdyŋ alpysynşy jyldary qazaq ädebietıne kelgen ülken lektıŋ belortasynan oiyp oryn alǧan körnektı qalamgerdıŋ proza men dramadaǧy dara qoltaŋbasy bar. Talai oqyrmanyn jazǧan şyǧarmalarymen tamsandyryp, oilandyrǧan qazırgı közı tırı klassik seksennıŋ seŋgırıne şyǧyp otyr. Būl – suretkerdıŋ seŋgırı.
Jiyrma ekı jasynda «Raihan» atty tūŋǧyş äŋgımesı jas jazuşylardyŋ «Taŋǧy şyq» atty jinaǧynda jariialanyp, tūsauy kesıldı. Al osydan elu bes jyl būryn «Bız üşeu edık» pesasyn Ǧ.Müsırepov atyndaǧy balalar jäne jasöspırımder teatrynda Raiymbek Seiıtmetov sahnalady. Jazuşynyŋ «Kökjiek» atty alǧaşqy kıtaby 1969 jyly jaryq kördı.
Jastyq şaǧynda jazǧan şyǧarmalarynyŋ arasynda «Oŋ qol» äŋgımesı sol kezdıŋ özınde oqyrmanyn eleŋ etkızdı. Tölen Äbdıktıŋ şyǧarmaşylyǧyn maqalalarynda tarqatqan jazuşy Jüsıpbek Qorǧasbek pen synşy Amangeldı Keŋşılıkūly būl tuyndy mektep jasynda özderıne erekşe äser etkenın jazdy. «Oŋ qol» jazuşynyŋ atyn aŋyzǧa ainaldyrǧan äŋgıme bolǧanyna jetpısınşı jyldardyŋ ortasynan bergı bırneşe buyn oqyrmannyŋ bärı kuä» deidı Jüsıpbek Qorǧasbek. Al Amangeldı Keŋşılıkūly «Ädebiet tabaldyryǧyn attauǧa mümkındık bergen «Oŋ qol» äŋgımesı Tölen Äbdıkūlynyŋ önerdegı ūstanymynyŋ betaşaryn jasap bergen alǧaşqy tuyndysy boldy» degen tūjyrym jasaidy. Osy «Oŋ qol» äŋgımesı jelısımen körkem film de tüsırıldı.
Jazuşynyŋ qalamynan povest te, roman da tuyp, laiyqty baǧasyn aldy. Jaŋa ǧasyr tuǧanda Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, Frans Kafka atyndaǧy altyn medal men Memlekettık syilyqtyŋ iegerı atandy. Jüsıpbek Qorǧasbekke bergen sūhbatynda qalamger: «Men negızınen ekı baǧytta jazamyn. Bırı – realistık baǧyt: «Äke», «Qaiyrsyz jūma», «Ölara» romany, taǧy da basqa bıraz şyǧarmalarym osy baǧytta. Ekınşısı – filosofiialyq baǧyt: «Aqiqat», «Oŋ qol», «Parasat maidany», bälkım «Tozaq ottary jymyŋdaidy» degen.
Qalamgerdıŋ küişılık, dombyraşylyq qyryn da el bıledı. «Dombyraǧa bala kezden äues boldym. Mektepte jürgende Qapanov Aǧybai, Qapaqov Ämırbek degen mūǧalımderımızden küi üirendık. Almatyǧa kelgennen keiın Qūrmanǧazy orkestrınıŋ dombyraşysy Mūhitov Sapardan köp küi üirendım. Nūrǧisa Tılendievtıŋ soŋynan ergen kezderımız boldy. Ol kısı 200 adamnan tūratyn orkestr ūiymdastyryp, sonyŋ qūramynda Opera jäne balet teatrynda konsert berdık. Jalpy, dombyranyŋ menıŋ ömırımnen alatyn orny ülken dep aituyma bolady. Jan dünieme qatty äser etetın oqiǧalar tūsynda özım de küi şyǧaratyn bır ädet tauyp alǧam. Üş küiımdı («Jaryq dünie», «Tört tütın», «Qosbasar») radioǧa jazyp alǧan bolatyn. Küi taqyrybyna jazǧan «Körşı» atty äŋgımem 2018 jyldyŋ köktem-jaz ailarynyŋ bırınde bolar, «Qazaq ädebietı» gazetınde jariialandy» dep jauap berdı jazuşy sol sūhbatynda.
Kezınde būl äŋgımenı özımız de oqyp, ūnatyp qalǧan edık. Küi täŋırısı Tättımbettıŋ mūrasyn jiyrmasynşy ǧasyrda jaŋǧyrtyp, ūrpaqqa tabystaǧan Äbıken Hasenovtıŋ jalǧyz ǧana «Qoŋyr» atty küiınıŋ alǧaşqy saryndary tuǧanynyŋ kuägerı bolǧan körşısınıŋ äŋgımesı negızınde jazylǧan şyǧarma oqyrmandy bırden tartyp äketedı. Bıraq oqiǧany baiandaǧan adam qandai ūly küişımen qabyrǧalas körşı ekenın bılmegen, tıptı, tanymaǧan da. Tek qabyrǧanyŋ arǧy jaǧynan küidı tyŋdap, dombyranyŋ äsem sazyna eltıgen. Mūny jazuşy tömendegı joldarmen beredı:
«…Sätı tüsıp qaladan ekı bölmelı şaǧyn päter aldyq… Bır künı qabyrǧanyŋ arǧy jaǧynan dombyranyŋ ünı estıldı. Men özım, qazaqy tärbienı azdau kördım be, äiteuır, dombyra, ūlttyq öner jaǧyna asa bır qyzyqqan emespın. Bıraq myna bır äuen, syzdaǧan jüregıme şipa bolǧandai, maidai jaǧyp äketıp barady. Jaŋa şyǧyp jatqan küi me, älde äldekımnıŋ jaŋa tabylǧan şyǧarmasy ma, äiteuır būryn-soŋdy men estımegen äuen… Sodan, ne kerek, qabyrǧanyŋ ar jaǧyndaǧy dombyrany tyŋdaudy ädetke ainaldyrdym. Keide kündız de estılıp jatady. Äitse de ondai kez sirek. Negızınen tünge qarai bastalady. Jūmystan kelıp, şaiymdy ışıp alǧannan keiın bastalatyn uaqyty boldy-au degen kezde ekı qūlaǧymdy qabyrǧanyŋ arjaǧyna türem de otyram».
Küidıŋ äserı küişınıŋ körşısıne dombyra satyp alǧyzdy. Küidı tyŋdap-tyŋdap, aqyry tartudy özı de üirenıp aldy. Sol «Qoŋyr» küiı edı. Bıraq küi atauyn da, avtoryn da küişı dünieden ötkende ǧana bıldı. Basqa öŋırge köşıp ketıp, Almatyǧa ıssaparmen kelgende küişımen qoştasudyŋ üstınen tüstı.
«…1958 jyldyŋ… – dep oilanyp baryp äŋgımesın jalǧady, – ūmytpasam, küz ailarynyŋ bırı ǧoi deimın. Almatyǧa komandirovkaǧa kelgem… Äldeqalai bır şaruamen Opera jäne balet teatrynyŋ tura aldymen ötıp bara jatqanmyn, baiqaimyn, adamdar topyrlap teatrdyŋ ışıne enıp jatyr, qaraly muzykaǧa ūqsas bırdeŋe oinalyp jatqan sekıldı. Ne ekenın bılgım kelıp, ışke kırdım. Qoştasu räsımı ekenın bılgennen keiın, mynandai teatrǧa tegın adamdy qoimaityn şyǧar dep, lekke qosylyp ılgerı jylji bereiın. Ekınşı qabatqa köterılgende kördım, qaramen kömkergen ülken portret ılulı tūr. Äiteuır men tanityn adam emes… Bır mezgılde, Qūdai saqtasyn, qanşa jyl boiyna janymdy jūbatyp, jan serık bolǧan älgı küiım aŋyrap qoia bermesı bar ma! Dybysyn tym qatty qoiǧandıkı me, tūla boiym qaltyrap, ne bolǧanymdy bılmei qaldym. Esımdı jiǧandai bolyp, janymda tūrǧan, şaşyn şalqasynan qaiyrǧan, ūzyn boilylau ädemı jıgıtten:
– Myna jatqan kısı kım bolady? – dedım, ortadaǧy tabytty iegımmen nūsqap.
Jıgıt maǧan jaqtyrmaǧandai qarady. Onysy «būl kısını bılmeitın özıŋız kımsız, kökten tüstıŋız be?» degendı bıldırgendei boldy.
– Būl kısı – Äbıken Hasenov degen belgılı akter, küişı, – dedı ol maǧan jaqyndai tüsıp aqyryn ǧana.
«Küişı» degen sözdı estıgen kezde jüregım lüpıldep qoia bersın. Menıŋ süiıktı küiımdı şyǧarǧan adam osy emes pe eken dep oilap ülgırgenım sol edı:
– Myna küidı estıp tūrsyz ba? – dedı älgı jıgıt taǧy da maǧan eŋkeie tüsıp…
– Osy «Qoŋyr» degen küidıŋ avtory ǧoi, – dedı ol betıme taŋyrqaǧandai bolyp qarap».
Äŋgıme jelısı ötken ǧasyrdyŋ orta tūsyna jeteleidı. Aldymen qala tūrǧyndarynyŋ körşılerımen aralaspau, bırın-bırın tanymau problemasyn qozǧaidy. Arada jarty ǧasyrdan astam uaqyt ötse de, sodan berı jaǧdai özgermedı dese de bolady. Qazır de köppäterlı üidıŋ tūrǧyndarynyŋ aralasyp ketkenı şamaly. Körşılerımızdı künde körıp jürgenımızben, bırazynyŋ attaryn bılmeimız. Sosyn jazuşy ömırde bolǧan naqty tarihi tūlǧany keltıre otyryp, küi qūdıretın paş etedı. Onyŋ orystanǧan sanaǧa äserın ädemı suretteidı.
«Körşı» äŋgımesı jazuşy, dramaturg Joltai-Jūmat Älmaşūlyn da oqyǧan boida bauraǧan. «Äŋgıme oqyp otyrmyn. «Qazaq ädebietıne» şyǧypty! Kädımgı körkem äŋgıme! Aty – «Körşı». Bastaluy bırsaryndy, qarapaiym ǧana baian. Alyp-jūlyp bara jatqan asqaqtau da, ersılı-qarsyly esıp ketu de, tıl bezep teketıreske tüsu de, tıptı tolqyndanyp-tulap jatu da baiqalmaidy. Jaibaraqat, asyp-taspai, özımen-özı arna salyp aqqan momaqan özen suy siiaqty. Apyrmai, bız ǧoi, bır äŋgıme bastasaq, salǧannan mınezımızdı körsetıp, tılın tört qūbyltyp, sözderın sazdy äuenge bölep äurege tüsıp ketetın edık qoi. Myna kısı… qalai jazady?… Äuelde «osyndai äŋgımenı men de äp-sätte jazyp tastai alam ǧoi» dep pendelıkke salynasyŋ. Tıptı… asqaqtaŋqyrap, būdan da asyryp jıberem dep ıştei küpınesıŋ… Oi san-saqqa bastap, qiiaǧa jetelep kete bergen soŋ, äŋgımege qaitalap bas qoiasyŋ. O-o, būny jai oqymau kerek, jürekke salyp äldilep alyp şyǧu kerek mūndai tuyndyny!.. Al ony kım jazypty? Älbette, jazuy bölek, tögılısı tyŋ, şabysy özge, aitary astarly qazaq qalamgerı Tölen Äbdık qana jasai alypty!..» dep jazdy qalamger ılgerıde «Astana aqşamy» gazetınde jaryq körgen bır maqalasynda.
Armany – asqaq,
Özı – alasa edı.
Qanynda –
Qasiettı qaraşa elı.
Miynda –
Kültegınnıŋ Jazuy bar,
Aspanda – Alla!
Jerde – Alaş edı!..
Būl – körnektı aqyn, Abai atyndaǧy Memlekettık syilyqtyŋ laureaty Serık Aqsūŋqarūlynyŋ Tölen Äbdıkke arnaǧan öleŋınıŋ alǧaşqy şumaǧy. Alaş qairatkerlerı, ūlt ūstazy Ahmet Baitūrsynūly jäne Mırjaqyp Dulatūlymen bır topyraqta tuǧan qalamger – Alaşşyl azamat.
«…Bızde qazır täuelsızdık jyldarynda bilık qūrǧan avtoritarly rejımnıŋ däuırı aiaqtaldy degendı jūrttyŋ bärı aityp jür. Ol däuırge qaityp orala almaitynymyz belgılı. Eger bız şyn mänınde jaŋa Qazaqstan qūrǧymyz kelse, ūlttyq ideiany aiqyndap aluymyz kerek.
Ol ideia – Alaş ideiasy. Respublika nyşanyndaǧy jaŋa zamanǧy jaŋa memlekettı jasaqtaǧan Alaş kösemderıne – Qazaq Respublikasynyŋ negızın qalauşylar (Otsy-osnovateli) degen märtebe bergen jön…» dep jazǧan edı jazuşy biylǧy köktemde «Egemen Qazaqstan» gazetınde jaryq körgen «Alaş ūrandy el bolaiyq» atty maqalasynda. Bır jiynda qalamgerdıŋ Alaş ardaqtylaryna arnaǧan «Jeŋıs pen jeŋılıs» öleŋın de öz auzynan estıgen edık.
Jeŋıster bar daŋqy basym,
adam aitsa sengısız,
Zaman öte ūmytylatyn,
aty-zaty belgısız.
Qasıretı köp bolsa da,
qasietı öşpeitın,
Tarihta jeŋılıs bar –
jeŋısterge bergısız – dep tüiındeidı sol öleŋın jazuşy.
«Öz qatarynan jeke dara intellektual jazuşy» deidı Tölen Äbdık turaly Jüsıpbek Qorǧasbek. Suretker, onyŋ şyǧarmaşylyǧy jaiynda aldyŋǧy buyn, özınıŋ zamandastary jäne keiıngı buyn qalamgerlerı az aitpady. Älı de talai aitylady dep oilaimyz. Seŋgırı qūtty bolsyn!
