Künı keşe äleumettık jelıde astanalyq bloger elordadaǧy qoqys öŋdeu zauytynda bolǧanda mūnda qabyldanatyn 1000 tonna qaldyqtyŋ 15 paiyzy ǧana öŋdeletının estıp, köŋılı qūlazyǧanyn jazypty. Sebep bas qalada qaldyqtar sūryptap jinalmaidy. Türlı tüstı konteinerler üi maŋynda tūrǧanymen, eşkım qoqys sūryptauǧa män berıp jatqan joq. Odan habary joq jäne bılsem degen nietı de joq. Būl salada jarnama da köz tartyp jarqyrap tūrǧan joq. Sūryptau jasamasaŋ da eşkım saǧan eskertu aityp, jazalai qoimaidy.
Ötken jyldyŋ mamyr aiynyŋ soŋynda elordanyŋ sol kezdegı äkımı Äset İsekeşev 2019 jyldyŋ jeltoqsanynda qalada qazırgı zamanǧy qoqys öŋdegış zauyttyŋ tūsauy kesıletının mälımdep edı.
– Sızder bılesızder me, Europadaǧy ärbır üidıŋ aldynda 4 kül-qoqys şelegı tūrady, ras, bırqatar elder tiımdılıgı tömen bolǧandyqtan, būdan qazır bas tartyp jatyr, jaŋa tehnologiia qarastyryluda. Al bız kül-qoqysty ekıge bölıp qarastyratyn basqa elderdıŋ jolymen ketemız, ol qoqystan biogaz, bırqatar tyŋaitqyştar alyp şyǧatyn organikalyq qaldyqtar men bırden öŋdeuge jıberıletın metall, aǧaş, qaǧaz, plastik, kiım sekıldı zattardan qūralady, – degen edı äkım sonda.
Sol joly qalanyŋ būrynǧy basşysy kül-qoqystar men qaldyqtardy dalaǧa aparyp tögıp ketetın ūiaty azdau adamdardyŋ köptep kezdesetınıne renış bıldırgen bolatyn. Sondyqtan mūndai kül-qoqysty tūtas jinap alyp, ony qaita öŋdeitın ülken baǧdarlama qolǧa alynyp jatqanyn aitqan. Osy baǧdarlama boiynşa aldymen jeke investor būrynǧy kül-qoqys öŋdegış zauytty ıske qosyp, plastik pen aǧaş öŋdeuge kırısken. Osy maqsatta investor 30 qoqys tasyǧyş maşina, 2 myŋnan astam konteiner satyp alǧan. Sosyn zauytty qazırgı zamanǧy öndırıske ainaldyratyn bolǧan.
Şynyn aitqanda, älemde ötken ǧasyrdyŋ ortasynda mūndai problema joq edı. Ol kezde barynşa joǧary damyǧan elder özderınıŋ qoqystaryn Afrikaǧa aparyp tastap, özderı odan ärı dami beretın. Bıraq tabiǧat mūnyŋ tūiyqtan şyǧar jol emes ekenın, mūnyŋ da sūrauy bolatynyn köp ūzamai körsetıp berdı. Orta ǧasyrlarda Europanyŋ köptegen qalalarynda adamdar öz üilerınen şyqqan qoqystaryn, tamaq qaldyqtaryn terezeden syrtqa laqtyra salyp jürgen. Alaida mūnyŋ artynşa būl elderde oba auruy būrq ete qaldy. Keiın europalyqtar men amerikalyqtar Afrikadan kelgenderdıŋ äreketterı arqyly öz elderınıŋ aumaqtarynan kül-qoqys araldarynyŋ paida bola bastaǧanyn baiqady. Mūny olar sosyn jinap alyp, «qara qūrlyqqa» jöneltuge kırıstı. Al Afrikanyŋ savannalary men şöldı aimaqtarynan aparyp tastalǧan qoqystar sol üiılgen küilerı qaldy, olar jerge de sıŋıp ketpedı, auaǧa ūşyp kete almady. Sol uaqyttan bastap kül-qoqysty süzgıden ötkızıp, qaita öŋdep şyǧarudyŋ aila-amaldary qarastyryla bastady. Olar būǧan köp jaǧdaida pragmatikalyq tūrǧyda kelıp, kül-qoqystyŋ özınen orasan zor aqşa tabudyŋ joldaryn oilap tapty.
Osylaişa älemde kül-qoqys biznesı örken jaidy. Ol eŋ aldymen kül-qoqysty sūryptap, tür-türge böludı ömırge äkeldı. Sondyqtan Europanyŋ köptegen qalalarynda kül-qoqysty türlerıne qarai är aluan pakettermen, bölek jäşıkterge jılıktep salu jönınde keŋ türde nasihat jürdı. Paketter organika, tūrmystyq qaldyqtar, şyny, qaǧaz, plastik, batareika, metall degen bölınıske bölındı. Ekınşı sūryptau tıkelei konteinerlerdıŋ ışınde jürgızıldı. Osylaişa bölınıp qoiylǧan kül-qoqystardy öŋdeuge alyp ketu bıraz jeŋıldetıldı.
Mäselen, Germaniiada tūtas qalalar osy kül-qoqystyŋ arqasynda jylu alady. Sol sebeptı qalalar meriiasy jūrtty yntalandyru üşın kez kelgen dükenge bötelke ötkızıp, özderıne kepıldık baǧa alyp tūrudy mındettep qoiǧan. Osyǧan arnalǧan jarnama jergılıktı būqaralyq aqparat qūraldarynda, balalar tärbieleitın mekemelerde ärdaiym jürıp tūrady. Elde sondai-aq kül-qoqys turaly zaŋ jūmys ısteidı. Al kül-qoqysty süzgıden ötkızıp tūru mäselesın tūtas bır polisiia bölımşesı qyraǧy qadaǧalap jüredı. Germaniianyŋ halqy üşın köşege kül-qoqysyn tögıp ketken nemese bır konteinerge bırneşe qapşyq qaldyqty bır-aq tastai salǧan körşısın dereu polisiiaǧa habarlap tūru da äbden zaŋdy närse bolyp sanalady. Būl üşın tärtıp saqşylaryna ūiatsyzdyq körsetken adamdy aiyptau eşkımnıŋ oiyna kırıp şyqpaidy. Mūny sosyn polisiia qyzmetkerı kelıp, özı arnaiy tekserıp, şyndyqty anyqtaidy. Eger eskertpe rastalsa, tärtıp būzuşylyq jasaǧan adam orasan zor aqşa kölemınde aiypqa tartylady.
Europanyŋ basqa elderındegı tūrǧyndaryna qaraǧanda, ispandar onşalyqty tazalyqqa qūştar emes. Būl elde köşelerde kül-qoqystyŋ jatuy – üirenşıktı körınıs. Sondyqtan mūndaǧy bırqatar qalalarda kül-qoqys tastauşylarmen qataŋ küresu qolǧa alyndy.
Tazalyq jaǧyna kelgende, aǧylşyndar da onşalyqty ülgılı bolmai şyqty. Britaniia qalalarynda da kül-qoqyspen küres oŋyp tūrǧan joq. Mäselen, Londonnyŋ keibır audandarynda kül-qoqystar aptasyna nemese ekı aptada bır-aq ret alynady. Soǧan qaramastan, jergılıktı bilık kül-qoqysty körıngen jerge tastap ketuşılermen aiausyz küresıp keledı. Mūnda tıptı üi janyna dūrys qoiylmaǧan qoqys baktary üşın de tūrǧyndar aiyppūl tölep jatady. Onyŋ mölşerı 1000 funt sterlingke deiın barady.
AQŞ-ta būl mäselege şyǧarmaşylyq tūrǧydan keludıŋ oryn alǧany baiqalady. Būl elde baiaǧydan köşege kül-qoqys tastap ketken adam ülken künähar retınde qarastyrylady. Olardy tanystary men körşılerı de jek körıp ketedı. Mūnyŋ üstıne, Amerikada «taza» ömır saltyn nasihattau keŋ etek alǧan. Mysaly, Niu-Iorkte NYC Garbage atty art-joba ıske qosylǧan. Ol ışınde ne jatqany syrtynan körınıp tūratyn kül-qoqys konteinerlerı arqyly jürgızıledı. Bylaiynşa aitqanda, olar art-nysandar bolyp tabylady. Mıne, osyndai jobalar arqyly qala meriiasy orasan zor aqşa tauyp otyr. Mäselege şyǧarmaşylyq tūrǧydan kelu dep mamandar osyny aityp otyr.
Japoniianyŋ astanasy – Tokio qalasynyŋ ükımetı būlardan da ärı kettı. Mūndai jasalǧan baǧdarlamaǧa sai, şahardyŋ 23 arnaiy audanynyŋ ärbırıne jeke kül-qoqys öŋdeuşı zauyt salynyp jatyr. Endı är audandaǧy konteinerlerde jinalǧan qaldyqtar öz zauyttaryna jetkızılıp, olardan türlı būiymdar jasalyp şyǧarylady. Osy zauyttardyŋ üstınen kafe aşyp qoiudy da japondar oilap tapty. Qazır Japoniia ükımetı būl täjıribenı bükıl elge taratu jaiyn oilastyryp otyr.
Qazır älemdegı kez kelgen elde plastik zattar men ydystardyŋ problemasy qatty köterılıp tūr. Onyŋ qorşaǧan ortaǧa keltıretın zalaldary jönınde jūrttyŋ bärı bıledı. Bıraq polimerler ärı arzan, ärı jasaluy oŋai bolǧandyqtan, köptegen elder odan bırjola bas tarta almai otyr. Sodan kelıp bügınde adamzat balasy tūrmystyq deŋgeide qoldanatyn būiymdardyŋ teŋ jartysyn osy polimerler qūrap jür. Ökınıştısı, plastikterdıŋ jerge sıŋıp, topyraqqa ainalyp ketu üderısı öte ūzaqqa sozylady. Onyŋ bastapqy qalpynan aiyryluy üşın jüzdegen jyldar kerek. Al osy būzylu prosesınde odan stirol, fenol, formaldegid sekıldı zattar bölınıp şyǧady. Äzırge älemde plastikterdıŋ 10 paiyzy ǧana qaita öŋdelıp keledı. Ǧalymdar qazır plastiktermen kürestegı eŋ auqymdy tırlık biopolimerler jasau ekenın aityp otyr.
Rasul AITQOJA
