Qoǧamdaǧy eŋ küiıp tūrǧan mäselenıŋ bırı – suisid adamnyŋ özıne-özı qol jūmsauynyŋ azaimai otyrǧandyǧy. Mūny Abai men Şäkärım zamanynda eşkım tüsınbes edı, bıraq qazır būl mäsele qoǧamnyŋ basty dertıne ainaldy. Kiberbulling qūrbandary da Qazaqstanda künnen-künge köbeiıp bara jatqanyn ılgerıde gazetımızde jazdyq.
Suisidtıŋ bızdıŋ elde köbeiuınıŋ qoǧamdyq, äleumettık, psihologiialyq jan-jaqty sebepterı bar. Äsırese, suisidtıŋ balalarǧa qarai auyz saluy – eŋ qorqynyşty körınıs, sonyŋ ışınde mektep jasyndaǧy balalardyŋ būǧan şarpyluy «jalǧyzdyq» degen ruhani derttıŋ bırden-bır emı «ölu» dep şeşetın sana auytquy dep qorytyndylaǧan.
Astana qalasy polisiia departamentıne «Astana aqşamy» gazetı redaksiiasy atynan arnaiy hat jıbergen edık, «Elorda boiynşa 2022 jäne 2023 jyldary suisid oqiǧalarynyŋ qanşasy tırkeldı? Sebepterı bar ma? (mysaly, komp. oiyndarynan ūtylu, nesiege kıru, ata-anamen janjal, t.b. qandai sebepterı bar, suisid äreketıne barǧan adamdarmen departamenttıŋ psiholog mamandary jūmys ıstei me, nätijelerı qandai?» degen saualdarǧa departament bastyǧy, polisiia general-maiory M.Tölebaevtan mynadai jauap keldı: «Astana qalasynyŋ polisiia departamentı jäne onyŋ aumaqtyq bölınısınde 2022 jyldyŋ 12 aiy ışınde – 166, 2023 jyldyŋ qaŋtar aiynda 12 suisid oqiǧasy tırkeldı. Suisid äreket jasaudyŋ basty sebepterınıŋ bırı – jaqyndary men tuystary tarapynan tüsınbeuşılık, süiıspenşılık pen qoldaudyŋ bolmauy. Sondai-aq tuystarymen janjal (ūrys, sözge kelıspeuşılık), dūrys tärbie bermeu, tehnologiia men äleumettık jelılerdıŋ äserı, därı-därmek qoldanudyŋ mölşerın bılmegendık (auyrsynudy basatyn därılerdı mölşerden tys qoldanu)».
Mysaly, mektepte, bırtoǧa momyn balalardy būzyq mınezdı balalar ünemı basynuy, osyndai bırtoǧa balalardyŋ ärtürlı şaralardan şetqaqpai qalyp qorlanuy, sabaǧynyŋ naşarlau körsetkışte boluynan ärkez tömenşık jüruı, öz üiınde de ata-anasynyŋ meiırım nazarynan tys qaluy, söite tūra osyndai bırtoǧa balalar «elıktegış», «körgış», «estıgış» sekıldı sergek balalarǧa qaraǧanda «sezgış» boluy älgındei ainalasynan kelıp jatqan jaisyz äreketterden jandüniesıne tüsken auyrtpalyqtardy ūzaq köteruge şamasy jetpei, jas köŋılı myna sūrqai ömırden äbden tüŋıledı eken.
Tüŋıludıŋ soŋy tūiyqqa tırelu, aldy tas qaraŋǧy ılgerı basar joly qalmaǧan, arty älgındei qatygez… Mıne, moinyna bır jıp salsa boldy, onsyz da bükıl bolmysy ölım toryna kelıp özı tüsıp tūr!
«Astana qalasynyŋ polisiia departamentı jäne onyŋ aumaqtyq bölınısınde 2022 jyldyŋ 12 aiy ışınde – 166, 2023 jyldyŋ qaŋtar aiynda 12 suisid oqiǧasy tırkeldı
Sondyqtan, psihologtar kädımgı aurudyŋ diagnozyn tapqan därıgerler sekıldı osyndai momyn, bırtoǧa balalardy tanyp, ony älgındei «ruhani jalǧyzdyqtan» şyǧarudyŋ jolyn aşuy tiıs. Onyŋ eŋ tiımdı ädısı – özın tömen sanaityn balanyŋ da erekşe qabıletı bar ekenın bılıp, sol qabıletın körsetuge, aşuǧa kömek beru, qandai bır jetıstıkke jetkenşe kötermelep otyru, solaişa ol balany ömırge yntalandyru.
Dın ne deidı?
Dästürlı dın qaǧidalary boiynşa «adamnyŋ özın-özı öltıruı auyr künä» sanalady. Sondyqtan, jalpy mūsylman tanymy bar zamanda – būdan bır-ekı ǧasyr būryn suisid bolmaǧan, bolsa da mülde sirek kezdeskenın tarihi kıtaptardan, ädebi şyǧarmalardan-aq baiqauǧa bolady.
«Suisid, öz-özıne qol jūmsau İslam dınınde auyr künäǧa jatady. Öitkenı özın-özı öltıru şariǧatta Jaratqannyŋ jazmyşyna qarsy şyqqanmen teŋ.
«Alla Taǧala bylai deidı: «…Jäne de öz-özderıŋdı öltırmeŋder. Rasynda, Alla senderge meiırban ǧoi. Al kımde-kım dūşpandyqpen, zūlymdyqpen solai ısteitın bolsa, bız ony tozaqta örteimız. Olai etu Alla üşın oŋai» (Nisa, 29, 30).Tırşılıkte körgen tauqymetı üşın ömırden baz keşıp, öz-özıne qol salu Qūdai Taǧalanyŋ qaharyna ūşyratady. Aqyrette ülken azapqa duşar etedı. Dünieden qalai ketse, aqyrette sol keipınde jazalanatyn bolady» deidı Qazaqstan mūsylmandary Dıni basqarmasynyŋ Şariǧat jäne pätua bölımı.
Aldyn aluǧa bola ma?
Alaida kez kelgen ındettıŋ emı bolatyny sekıldı suisidtıŋ de aldyn aluǧa bolady deidı qazaqstandyq suisidolog mamandar.
Byltyrǧy jyly Astanada ötken pıkır almasuǧa qatysqandar osyndai qorytyndyǧa keldı.
Şarany Europalyq Odaq, Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymy, Densaulyq saqtau ministrlıgı, sondai-aq Aqparat jäne qoǧamdyq damu ministrlıgınıŋ qoldauymen Qazaqstan Media Aliansy ūiymdastyrdy.
Elordalyq psihikalyq densaulyq ortalyǧynyŋ psihoterapevtı, suisidology Ekaterina Mironova qaiǧyly statistikany keltırdı. Anyqtalǧandai, älemde özıne-özı qol jūmsaulardyŋ kündelıktı sany şamamen 2200 jaǧdaidy qūraidy, būl künıne 15 ūşaq apatyna teŋ.
Būl psihikalyq prosess emes, ol üşın ruhani bailanys, emosionaldy qoldau qajet, sonda adam bıreuge kerek ekenın sezınedı, bıreu onyŋ tırı qalǧanyn qalaidy. Ereje boiynşa emes, şart boiynşa emes, jai adamgerşılık negızınde. Ölımge daiyn adam mūndai jandy kezdestırse, raiynan qaitady. Sız janaşyr adam boluyŋyz kerek, būl – eŋ bastysy» dep atap öttı suisidolog.
Onyŋ oiynşa, adamdy kınälauǧa, moraldyq tūrǧyda aiyptauǧa bolmaidy, ısın ūiatqa sanap, qorqytuǧa bolmaidy. Mūnyŋ bärı bailanysty üzedı. Onyŋ sezımın joqqa şyǧaryp, onyŋ basyna tüsken jaǧdaidy synauǧa bolmaidy.
DDSŪ statistikasyna säikes, Qazaqstan suisid sany boiynşa 20-orynda tūr, al 10-19 jastaǧy jasöspırımder arasynda 10-orynǧa ornalasqan. 2021 jyly elımızde özıne qol jūmsaǧandardyŋ sany 3922-nı körsetken. Öz-özıne qol salu oqiǧalaryna zer salsaq, äielderge qaraǧanda erler arasyndaǧy ölım-jıtım ekı ese joǧary. 100 myŋ adamǧa şaqqanda erler arasyndaǧy körsetkış 834,83 bolsa, äielderde – 452,07
«Qazırgı qoǧamda BAQ suisidtıŋ aldyn aluda maŋyzdy röl atqara alady. Özıne-özı qol jūmsau turaly oilaityn adamdardyŋ köpşılıgı būl äreketke ekıūşty közqaras tanytady. Olar şynymen ölgısı keletınıne kümänmen qaraidy. Älsız adamdy öz-özıne qol saluǧa itermeleitın faktorlardyŋ bırı BAQ-ta suisid turaly jiı jariialanuy bolyp tabylady. Iаǧni, suisid oqiǧalaryn keŋınen taratu suisidke beiım adamdarǧa kerı äser etuı mümkın» dep atap öttı Qanat Sahariia.
Ol sondai-aq jurnalister men bas redaktorlarǧa arnalǧan deklarasiianyŋ jobasyn ūsyndy, onda käsıbi qauymdastyqty BAQ-ta suisid turaly aqparattardy egjei-tegjeilı aitpauǧa şaqyrdy. Iаǧni, materialda özıne-özı qol jūmsaudyŋ orny, ädısı, sebepterı siiaqty mälımetterdı aşpau kerektıgın aitty. Sebebı mūndaida, suisidke beiım adamdar sipattalǧan ıstı äreketke nūsqau retınde qabyldauy mümkın. Ol «Verter effektısı» dep atalady.
Öz kezegınde DDŪ-nyŋ Qazaqstandaǧy ökıldıgınıŋ basşysy, doktor Kerolain Klarinval 2008 jyly DDŪ müşe elderde psihikalyq, nevrologiialyq aurularǧa qyzmet pen kömek körsetudı keŋeitu üşın «Psihikalyq densaulyq boiynşa aiyrmaşylyq» baǧdarlamasy ıske qosylǧanyn jetkızdı. DDSŪ Qazaqstanda būl baǧdarlamany jüzege asyruǧa qoldau körsetude.
DDSŪ-nyŋ Qazaqstandaǧy ökıldıgınıŋ ūlttyq psihikalyq densaulyq jönındegı keŋesşısı Nikolai Negai psihikalyq densaulyqqa ne äser etetını turaly aitty.
«Būl biologiialyq komponentter: genetikalyq jäne biologiialyq sipattamalar, tūlǧalyq sipattamalar, fizikalyq aurulardyŋ boluy nemese damu erekşelıkterı. Psihologiialyq komponentter: küizelıs jäne distress, psihologiialyq tūraqsyzdyq. Äleumettık komponentter: adamnyŋ qoǧammen bailanysy jäne qoǧamnyŋ oǧan bailanysy. Osy üş qūramdas bölıktıŋ barlyǧy säikes kelgen kezde ǧana suisid oryn alady. Iаǧni, özıne-özı qol jūmsau ärbır adam üşın öte ūzaq prosess ekenın tüsınu kerek, būl bırneşe aidan bırneşe jylǧa deiın sozyluy mümkın. Eŋ bastysy, är kezeŋde bız mūnyŋ aldyn aluymyzǧa bolady» dep atap öttı spiker.
«Keleşek» psihologiialyq ortalyǧynyŋ jäne «Zamandas 21» qoǧamdyq qorynyŋ psihology Varvara Poliakova «Zamandas» qorynyŋ 10 jyldan berı balalar men jasöspırımderdıŋ emosionaldyq äl-auqatyn qalyptastyru baǧytynda jūmys ıstep jatqanyn aityp berdı. Ol sonymen qatar jasöspırımderde paida bolatyn suisidtık mınez-qūlqynyŋ sebepterın keltırdı. Olardyŋ ışınde ölım turaly qalyptaspaǧan tüsınık; qoǧamda ideologiianyŋ bolmauy; ökınışterge äkeletın erte jynystyq ömır; otbasyndaǧy kelıspeuşılık; autodestruktivtı mınez-qūlyq; otbasyışılık, mektepışılık nemese topışılık qarym-qatynasqa narazylyq reaksiiasy; depressiia.
Elımızdegı 11-15 jas aralyǧyndaǧy ärbır besınşı jetkınşek kiberbullingtıŋ qūrbanyna ainalady eken. Ǧalamtorda otyrǧan balanyŋ jeke basyna tiısu, tür-tūlǧasyn kemsıtıp, ar-namysyn qorlau, aiaqqa taptau, odan qaldy qarǧap-sıleudıŋ saldary odan da qorqynyşty. Ras, būryn-soŋdy elımızdıŋ zaŋnamasynda «kiberbulling» terminı bolǧan joq. Būǧan deiın äleumettık jelıde adamdy balaǧattau, psihologiialyq qysym körsetu, türlı sözder arqyly ölımge itermeleu Qylmystyq kodeks negızınde qaralady. Iаǧni osy kodekstıŋ 105-baby «Özin-özi öltiruge deiin jetkizu» boiynşa kämeletke tolmaǧan adamǧa qatysty jasalǧan ıs-äreketter üşın üş jyldan segız jylǧa deiıngı merzımge bas bostandyǧynan aiyru jazasy qoldanylady.
Kiberbulling jasaityndardyŋ arasynda pedofilder köp kezdesedı. Olar balalardy aldap-arbap, jelıge jalaŋaş tüsken video ne suretın saluǧa köndıredı. Keiın sol surettı jūrtqa jariia etemın dep qoqan-loqy jasau arqyly kezdesuge şaqyrady ne aqşa bopsalaidy. Al qysymǧa şydamai, şarasyz küige tüskenderı köp jaǧdaida özıne qol salady. Sarapşylardyŋ sözınşe, kiberbulling qazır bükıl älemdegı öte özektı problemaǧa ainalǧan. Ökınıştısı, Qazaqstanda da kiberbullingke ūşyraǧan balalar az emes.
Kım kömektese alady?
BŪŪ adam qūqyqtary jönındegı trenerı, äleumettanuşy Halida Äjıǧūlovanyŋ aituynşa, balalardy ǧalamtorlyq qysymnan qorǧaityn zaŋ 21 elde bar. Al Qazaqstanda kiberbullingtıŋ qūrbandary turaly eşkım statistika jürgızbeidı. Sondyqtan mamandar Ūlybritaniia men Resei täjıribesınıŋ negızınde bullingten qorǧanu turaly kodekstıŋ ülgısın äzırlegen. Onda tek virtualdy keŋıstıkte ǧana emes, jalpy zombylyq körgen balalarǧa kömektesu joldary turaly ata-ana men ūstazdarǧa nūsqaular jazylǧan. Qalalyq Bılım basqarmasy men barşa mektep ūjymy osy baǧdarlamany jetıldırıp, bekıtuı tiıs. Söitıp balalardy bopsalau men qysymnan qorǧap, aman alyp qaluǧa bolady.
Būl tūrǧyda şynynda da jurnalister üşın suisid faktılerın jariialau boiynşa oqytu seminarlary kerek-aq. Sondai-aq adamdardyŋ 111, 112, 150 «Senım» telefondaryna psihologiialyq kömekke jügıne alatynyn eske salamyz. Barlyq mektep pen kolledjde senım jäne şūǧyl kömek telefony bar.
Bügınde qalanyŋ bılım beru ūiymdarynda «BalaQorgau» veb-saitynyŋ jobasy boiynşa QR-kody bar aqparattyq taqtaişalar boiynşa pedagogtar, oquşylar jäne ata-ana arasynda tüsındıru jūmysy jürgızılude.
Balalar men olardyŋ ata-anasy saitqa taqtaişadan QR-kodty skanerlep, qajettı kömek turaly habarlap, balalardyŋ qūqyqtaryn qamtamasyz etu mäselelerı boiynşa mamandardan konsultasiia ala alady. Ömırlık qiyn jaǧdaiǧa tap bolǧan balalar men otbasylardyŋ ötınışı täulık boiy qabyldanady jäne qaralady. Ärbır jaǧdai barlyq män-jai anyqtalǧanǧa jäne jaǧdai tolyq şeşılgenge deiın baqylauda bolady.
Edison anasynyŋ mahabbaty
Älemdegı eŋ tanymal ǧalym ärı önertapqyştyŋ bırı, 3 myŋnan astam patentı bar Tomas Edisonnyŋ ömırı öte qyzyqty, taǧylymǧa toly. AQŞ-tyŋ Ogaio ştatyndaǧy Milan qalaşyǧynda orta taptyŋ otbasynda düniege kelgen ol 7 jasynda alǧaş ret mektepke bardy, bıraq ol tek 3 aiǧa sozyldy. Bır künı mektepten oralǧan kışkentai Tomas anasyna mūǧalımınen hat äkelıp beredı. Anasy hatty aşyp oqyǧanda, köz jasyna bulyǧyp, söileuge şamasy kelmei qalady. Anasynyŋ küizelgen türın körgen balasy, ne bolǧanyn tüsınbei, anamdy renjıtıp qoidym ba, onyŋ jüregın jaralap aldym ba dep onyŋ jüzıne üreilene qaraidy. Edison anasynyŋ jylaǧany üşın özın kınälı sezındı. Sony baiqaǧan anasy özın qolǧa alyp, ūlynyŋ betıne külımsırei qarady. Sol sätte Edisonǧa anasynyŋ nūrly jüzınen küllı älem jarqyrap ketkendei bop sezıldı. Nensi hatty dauystap oqi bastady. Boiyn maqtanyş sezımı kernegen anasynyŋ dauysy Tomasqa senımdı ärı quanyşty bolyp estıldı. Mūndaidy kütpegen kışkentai büldırşın säl ırkılıp, anasyna taŋdana qarady.
«Sızdıŋ ūlyŋyz – öte talantty. Būl mektep oǧan qajettı bılımdı bere almaidy, mūnda ondai daryndy oqyta alatyn mūǧalım de joq. Ony üiden oqytqanyŋyz jön» dep hatty mänerlep, bar yqylasymen maqtana oqyp, hatty büktep, qaltasyna saldy da, ūlyn meiırlene qūşaǧyna qysty. Ondaǧan jyldardan soŋ, anasy ömırden ötkennen keiın, älemge tanymal önertapqyş, Amerikanyŋ özınde 1093, älemnıŋ özge elderınde 3 myŋǧa juyq patenttıŋ iegerı, fonograf, qyzdyruşy şamdar, batareia, ūzaq janatyn şamdar, elektr stansasy siiaqty özge de tehnikalyq jaŋalyqtardy aşqan Tomas Edison üidıŋ şatyrynan otbasylyq mūraǧatty tauyp alady. Onyŋ közıne anasy saqtaǧan eskı hattardyŋ bumasy tüsedı. Hattardy qolyna ūstaǧan Edison baiqausyzda olardy edenge şaşyp alady. Solardyŋ ışınen kezınde özı mektepten äkep berıp, anasyna oqytqan eskı hatty közı şalady. Onyŋ ışınde bylai dep jazylǧan edı: «Sızdıŋ ūlyŋyzdyŋ aqyl-esı jetılmegen. Bız ony özgelermen qosyp, mektepte oqyta almaimyz. Sondyqtan ony özıŋız üiden oqytqanyŋyz abzal». Edison köz jasyn tyia almai, bırneşe saǧat boiy jylaidy. Būl şyndyq sol kezde aşylsa, bälkım, bala ömırden tüŋılıp, özıne qol salar ma edı, kım bılsın?! Osylaişa Nensi Eliot özınıŋ aqyl-esı jetılmegen ūlynan danyşpan adamdy tärbielep şyǧardy. Ol balasyn intellektualdy tūrǧyda daiyndau ǧana emes, sonymen bırge ol oǧan tarihtaǧy eŋ maŋyzdy tūlǧalardyŋ bırı boluǧa kömektesetın şeksız qyzyǧuşylyqty oiata aldy.
Qaitsek te, suisidtık köŋıl-küidıŋ aldyn alu ıs-şaralaryna beijai qaramauymyz qajet. Osy taqyryp ǧalamtor jailaǧan jahandanu zamanyndaǧy eŋ özektı mäselenıŋ bırı retınde qala beredı. Qazaqtyŋ tabiǧatyna jat bolǧanmen, qauıp-qaterı eldı şarpyǧan būl ındetten qalai da qūtyludyŋ jolyn ızdestıruımız qajet.
Äzırge suisidtıŋ aldyn alu üşın qoǧamdyq meiırımdı oiatu, baquatty jandardyŋ kedeilerge qol ūşyn beruı, äldılerdıŋ älsızderge janaşyrlyq jasauy, bır elde ömır sürıp jatqan adamdardyŋ bır-bırıne jylylyq tanytuy, ata-analardyŋ balalarymen jyly qarym-qatynasta boluy, köbırek söilesuı, köpbalaly analarǧa jaǧdai jasau, balalarmen basy qatyp jürgen mektep mūǧalımderınıŋ eŋbegın baǧalau, olardyŋ emın-erkın jūmys ısteuıne jaǧdai jasau – bärı-bärı kezek küttırmeitın ıs.
