Astanada soŋǧy 5 jylda jasöspırımderdıŋ öz-özıne qol jūmsauyna qatysty 429 oqiǧa tırkelgen. 2023 jyldyŋ 9 aiynda astanalyq 83 jasöspırım ömırmen qoş aitysuǧa ıs-äreket jasaǧan. Būl körsetkış 2022 jyldyŋ 9 aiyndaǧy statistikamen salystyrǧanda 12 esege köp. Ökınıştısı sol, biyl 8 jasöspırım öz-özıne qol jūmsap, qaitys boldy. Mūndai derek bızdıŋ qoǧamda jasöspırımder arasyndaǧy suisidtıŋ örşıp bara jatqanyn körsetedı.
Kım kınälı?
Salystyrmaly statistikany söileter bolsaq, elordada suisidke qatysty 2014 jyly 16 oqiǧa, 2015 jyly 20 oqiǧa tırkelgen. 2016 jyldyŋ qaŋtar-aqpan ailarynda 5 oqiǧa bolyp, onyŋ 1-euı jasöspırım ölımımen aiaqtalǧan. Qoǧamnyŋ töbe şaşyn tık tūrǧyzǧan osy mäselenıŋ mänısıne tereŋ üŋılmek bolyp, şaǧyn zertteu jürgızdık.
Saryarqa audandyq prokuraturasynyŋ qyzmetkerı Jaŋagül Därıbaeva suisidke köbınese otbasy-tūrmys mäselesı sebep bolatynyn aitady.
«Mektepte psiholog pen mūǧalım oquşylarmen jūmys ısteidı. Ökınıştısı sol, mektep psihology mazasyzdanǧan balany körgenmen, ony şūǧyl kömek körsetu bölmesıne apara almaidy. Ol joldama beredı, bıraq aparu-aparmau ata-anasynyŋ öz erkınde. Şyndyǧyna kelsek, köptegen ata-ana būǧan nemqūraidy qaraidy. Sol sebepten ata-analarǧa därıs jürgızemız. Bız äleumettık jelılerge, ärtürlı saitqa ünemı monitoring jürgızemız. Mysaly, özımız VKontakte, Facebook, Instagram siiaqty äleumettık jelılerde tırkelgenbız. Suisidtı nasihattaityn saittardy köp anyqtaimyz. Äuelı sol saitty qoldanuşy kım ekenın bılu üşın özımız tırkelemız. Jetekşısımen virtualdy älemde «dostasamyz». Eger sol top, şynynda, suisidtı nemese qandai da bır seksualdy beinematerialdy nasihattaitynyna köz jetkızsek, özımızden joǧary tūrǧan prokuraturaǧa hat jazamyz nemese sotqa şaǧym tüsıremız. Prokuratura men sot älgı saitty ne äleumettık jelıdegı paraqşany jabady. Mäselen, «VKontakte» jelısındegı topqa qatysty aqparatty mektep direktorlaryna jetkızdık» deidı ol.
Psiholog-maman Baqytgül Rymtaiqyzy jasöspırımnıŋ özıne qol saluyna qoǧamnyŋ etı ölıp bara jatqanyna alaŋdaidy.
Elordada suisidke qatysty 2014 jyly 16 oqiǧa, 2015 jyly 20 oqiǧa tırkelgen. 2016 jyldyŋ qaŋtar-aqpan ailarynda 5 oqiǧa bolyp, onyŋ 1-euı jasöspırım ölımımen aiaqtalǧan
«Menıŋşe, eŋ aldymen, būǧan kompiuterdegı oiyndar kınälı. Qazır internette balany qatygezdıkke, jauyzdyqqa üiretetın oiyndardyŋ türı köp. Būl balanyŋ oilauyn tejeidı. Qiiali etedı. Oiynda qatygez keiıpkerden ūtylyp qalsa, qatty qinalady. Kompiuter älemıne kırıp ketken bala syrtqy ortamen bailanysyn üzedı. Öz älemınde ömır süredı. Ondai balanyŋ synypta dosy bolmaidy. Al jūmysbasty ata-ana būǧan köŋıl bölmeidı. Äsırese tolyq emes otbasynan şyqqan bala osyǧan beiım. Qazır qyz bala «Monster Hai» quyrşaǧymen, ūl bala «Chelovek-paukpen» oinaidy. Suretın salyp, maketın jasaidy. Qatygez keiıpkerge ūqsaǧysy keledı. Menıŋşe, balanyŋ köŋılın basqaǧa būru kerek. Kompiuterde balany meiırımdı, qaiyrymdy boluǧa tärbieleitın oiyndar jasap şyǧarsaq. Qazaq keiıpkerı bar köp multfilm şyǧaru kerek. Sonda bız balany, jasöspırımdı jaman närseden qūtqara alamyz» deidı ol.
Ūlttyq tärbiege oralaiyq!
Astanadaǧy №35 mektep-liseidıŋ mūǧalımı Altynai Temırtasqyzy mūndai jamandyqty boldyrmau üşın ekı närsege köŋıl bölu qajet ekenın aitady.
«Bırınşısı – otbasyndaǧy ūlttyq tärbiege oralu. «Äke körgen oq jonar, şeşe körgen ton pışer» dep qazaq beker aitpaǧan. Äkesı ūlynyŋ, anasy qyzynyŋ tärbiesıne dūrys köŋıl bölsın. Qyz bala anasymen syrlas boluy kerek. Şeşesı onyŋ bolaşaq ana ekenın qūlaǧyna qūiyp otyruy tiıs. Qazırgı balanyŋ mınezı tūraqsyz. Şyrt etıp tez renjıp qalady. Ondaida erekşe köŋılmen qaraimyz. Qiyn otbasynan şyqqan balanyŋ psihologiiasy būzylady. Mūndaida ata-ana men mūǧalım, psiholog pen inspektor bırlesıp jūmys ıstegenı jön. Bız ädep, iman mäselesın tärbie saǧatynda köp äŋgımeleimız. Mümkın, arnaiy saǧat bölu kerek şyǧar. Ekınşısı – memleket deŋgeiınde jüzege asyrylatyn ıs-şaralar. Qazır qit etse suisidke ata-ana mūǧalımdı, mūǧalım ata-anany kınälap jatady. Būl dūrys emes. Teledidar, internet balany būzatyn jaman närsege tolyp tūrǧanda oǧan tosqauyl qoiu qiyn. Menıŋşe, internetten adam öltırudı, asylyp qaludy, jabaiy erotikany körsetetın kinoǧa tyiym salatyn kez jettı. Jalaŋaş tändı, ūiatsyz qylyqty nasihattaityn körşı arnalardyŋ bärın būǧattap tastau kerek. Qalyŋ körermen yntyǧyp köretın türık, ündı, kärıs toptamasy da ūlttyq tärbiege kerı äser etedı. Onyŋ ornyna tärbielık mänı bar multfilm, qazaqşa kino qoiǧan abzal. Sonda suisid degen sūmdyq sözdı az estitın bolamyz» degen pıkırımen bölıstı pedagog.
№35 mektep-liseidıŋ ūstazy Janat Qūsaiynqyzy suisid degen sūmdyqqa bala ūrynbas üşın qazaq tılındegı otbasy arnalaryn aşuymyz kerek degen pıkırde.
«Bızdegı kürdelı mäselenıŋ bırı – balaǧa, jasöspırımge, jastarǧa dūrys tälım-tärbie beretın jeke arnanyŋ joǧy. «Balapan» arnasy sūranysty tolyq qamtamasyz etpeidı. Suisid degen sūmdyqqa bala ūrynbas üşın qazaq tılındegı otbasy arnalaryn aşuymyz kerek. Sol arnadan qazaqy tärbiege qalai oraludyŋ joldaryn körsetsek, nūr üstıne nūr bolar edı. Sebebı qazırgı jasöspırım teledidardan änşınıŋ, akterdıŋ ömırın äŋgımeleitın arzanqol şoudan şarşady. Onyŋ ornyna otbasy qūndylyǧyn nasihattaityn tartymdy baǧdarlama aşaiyq. Balalar qyzyǧatyn oiyn-sauyq, tanymdyq baǧdarlamany köbeituge bolady ǧoi. Oǧan ata-ana men balany bırge qatystyrsa. Jalǧyzbasty anaǧa keŋes beretın, jol nūsqaityn, jūrtty jalyqtyrmaityn närsenı köbırek körsetse deimın. Öitkenı köbıne özıne qol jūmsauǧa beiım tūratyndar – tolyq emes otbasyndaǧy balalar» deidı ol.
Ne ısteu kerek?
«Qūqyq» qoǧamdyq qorynyŋ psihology Olga Saratova köp jaǧdaida mūndai jamandyq jasöspırımnıŋ mınez-qūlyǧyna qatysty oryn alatynyna naqty mysal keltırdı.
«Eŋ aldymen, üidegı ata- anasy, mekteptegı mūǧalımı, psiholog pen kämelet jasyna tolmaǧandardyŋ inspektory balanyŋ mınez-qūlyǧyn jıtı qadaǧalauy tiıs. Ol bıreumen janjaldasty ma? Psihikasy sau ma? Keide ata-anasy jasyrǧanmen, ondai kemşılık jasöspırım kezınde körınıs beredı. Sondai-aq jasöspırımnıŋ gormonaldyq özgerıske ūşyrauyn da ūmytpaǧan jön. Demek, jasöspırım şaǧynda bala qorǧansyz. Ne närsege de elıktegış keledı. Suisid oryn alǧannan keiın keş bolmas üşın onyŋ aldyn alu maŋyzdy. Ol üşın ne ısteu kerek? Äuelı ata-anany aqparattandyru kerek. Osy jerde suisidke bastaityn bırneşe faktordy aita keteiın. Bırınşıden, balanyŋ otbasynda qarausyz qaluy. Köbınese balalar otbasynda özıne köŋıl bölınbeitınıne şaǧymdanady. Otbasyn asyraimyn dep ala taŋnan qara keşke deiın jügıretın ata-ana balasyna qarauǧa mūrşasy bolmaidy. Otbasynan jylu körmegen bala sonyŋ ornyn toltyruǧa ūmtylady. Jürıs-tūrysy, mınez-qūlqy özgeredı. Qandai da bır närsenı qoldana bastaidy. Ekınşıden, qazır köp bala äleumettık jelılerde otyrady. Jelıde qandai da bır ıs-qimyl qalai jüzege asatynyn täptıştep körsetedı. Sondyqtan balanyŋ qai jelıde otyrǧanyn ünemı qadaǧalau qajet. Onyŋ kımmen hat jazysqanyn, nenı oqyp-üirengenın äke-şeşesı bıluı tiıs. Būl jerde ata-ananyŋ jauapkerşılıgın arttyratyn äreket kerek. Olar otbasyn qūryp, balany tuǧan soŋ dūrys tärbieleuge mındettı. Üşınşıden, otbasyndaǧy kikıljıŋ. Mysaly, äkesı ne anasy jūmystan bosap qalyp, materialdyq jaǧdai naşarlady delık. Onyŋ balaǧa äser etetını sözsız. Keide aşuşaŋ äke ne şeşe balasyn ūrady. Iаǧni otbasyndaǧy şielenısten bala zardap şegedı de, suisidke ūmtylady. Törtınşıden, mekteptegı jüktılık. Tyǧyryqtan şyǧatyn joldy tappaǧan jasöspırım qyz ne özınıŋ qan tamyryn kesedı, ne u ışedı. Būl – äke-şeşesı tolyq baqylaityn närse. Besınşıden, ata-ananyŋ öz balasyna qysym jasauy. Bız keibır jasöspırımnen: «Men öz äkemdı jek köremın» nemese «Men öz anamdy jek köremın» degen sözdı estimız. Keibır ata-ana balasyn jas künınde özı qoly jetpegen närsege baruǧa mäjbürleidı. Ondai qysymǧa qarsylyq bıldırgısı kelgen bala jamandyqqa ūrynuy mümkın. Qoryta kele aitarym, eger är otbasynda äke men şeşenıŋ arasynda dūrys qarym-qatynas, mektepte qolaily orta bolsa, eşqandai bala suisidke ūrynbaidy» deidı maman.
Elordadaǧy äl-Farabi atyndaǧy meşıt qyzmetkerı Ädılhan İmanälıūly suisidke qatysty Alla Taǧalanyŋ «Qūran Kärımde» ne dep eskertkenın, paiǧambarymyz Mūhammed (s.ǧ.s.) hadisterınde ne dep ösiet aitqanyn tüsındırıp berdı.
Ümıtsızdıkten imandylyq qūtqarady
«Alla Taǧala «Qūran Kärımde» «Nisa» süresınıŋ 29-30-aiattarynda bylai deidı: «Ua, iman keltırgender! Bır-bırıŋdı öltırmeŋder. Şübäsız, Alla Taǧala senderge öte meiırımdı. Kımde-kım osy aitylǧandy qasaqana ıstep, şekten şyǧyp, özıne häm özgelerge qiianat jasaityn bolsa, bız ony şyjǧyryp azaptau üşın bır Alladan özge eşkım bılmeitın alapat otqa tastaimyz. Būl – Alla üşın op-oŋai närse». Qarapaiym tılmen aitsaq, dene – Alla Taǧalanyŋ bızge bergen amanaty. Amanatqa qiianat qyluǧa bolmaidy. Mūhammed paiǧambarymyz (s.ǧ.s.) hadisınde: «Kımde-kım özın temırmen öltıretın bolsa, sol temır (pyşaq, aibalta jäne t. b.) kırgen jerınen azaptap tūrǧan halınde tozaqqa tastaimyz. Kımde-kım u ışıp, özın ölımge tastaityn bolsa, bız sol halınde ony tozaqqa tastaimyz» deidı. Qazaqta özın-özı öltırgen adamǧa janaza da oqylmaidy. Olardy mūsylman ziratyna jerlemeidı. Ne sebepten jaqsy otbasynda ösken balanyŋ özı suisidke ūrynuda? Sebebı ol Alla Taǧalany jaqsy körmeidı. Jaratqannyŋ ata-anadan da asqan meiırımdı ekenın tüsınbeidı. Menıŋşe, bır jaǧynan, Qūdaidan qoryqqan, ekınşı jaǧynan, Allany şyn jaqsy körgen adam mūndaiǧa barmaidy. Mysaly, qyzǧa ǧaşyq bolǧan jıgıt onyŋ äsem qylyǧyn, körkem mınezın ūmyta almaidy. Oilai-oilai jüregındegı mahabbaty küşeie beredı. Sol siiaqty bız Alla Taǧalany köp oilaityn bolsaq, onyŋ meiırımı şeksız ekenın, al azaby auyr ekenın tüsınemız. Balany jastaiynan imandylyqqa tärbieleiık. Tärbienıŋ qainar būlaǧy – «Qūran» men Mūhammed paiǧambarymyzdyŋ (s.ǧ.s.) hadisterı. «Ata-ananyŋ öz perzentıne beretın eŋ ülken syiy – jaqsy tärbie» degen hadis bar. Balany erkeletıp, öz erkıne jıbermei, jamandyqtan tyiyp otyru kerek. Eger bala künınen ǧalamtordan qaidaǧy bır roliktı, teledidardan ündı, türık toptamasyn körse, onyŋ tübı künälı ıske alyp baruy mümkın. İmannyŋ bır paidasy – adam jüregınde ümıt otyn öşırmeidı, eŋbekke baulidy. Eŋbeksüigış adam eşqandai qiyndyqqa moiymaidy. Al ümıt nūry öşken jan qiyndyqqa şydamaidy. Suisidke aparatyn jol – ümıtsızdık» dedı ol.
