Synaqtan sürınbegender küşeie tüsedı

Astana qalasynyŋ praktikalyq psihologtar qauym­dastyǧynyŋ prezidentı, Qazaqstan Respub­likasy Sport psihologtary qauymdastyǧynyŋ vise-prezidentı, ıskerlık äkımşılendıru doktory, Aiqyn DÜISEMBAEV «HHI ǧasyr – psihologiia  ǧasyry» degen ūǧymmen tolyqtai kelısıp, būl ǧasyrda adamnyŋ psihologiialyq jarasymy deŋgeiı tehnikalyq progress jetıstıkterınıŋ körsetkışımen baǧalanbaitynyn ­aitty.  

– HIH  ǧasyr – fizika, jaratylystanu ǧylymdarynyŋ, HH ǧasyr – tehnika men tehnologiia ǧasyry dese jaŋa ǧasyrdy psihologiia ǧasyry dep ataudyŋ mänı bar. Psihiatr­lardyŋ aituy boiynşa, soŋǧy 15-20 jyldyŋ ışınde adamdardyŋ boiyndaǧy psihikalyq auytquşylyqtar on esege köbeiıp ketken. Autizm, giperşapşaŋ nemese baiau damyǧan, boiynda kemşılıgı bar säbiler düniege köptep kelıp jatyr. Halyqtyŋ erekşe tobymen tyǧyz jūmys ıstegen soŋ, körıp-bılıp jürdım, osydan on jyldai būryn «nege būl turaly qoǧamda mäsele köterılmeidı?» dep oilaitynmyn. Älı de aitylyp jatqany az. Sondaǧy balalar qazır ösıp jetıldı. Osydan üş-tört jyl būryn bedeldı bır jiynda almatylyq psihiatrlar psihikalyq auytquşylyq belgılerı bar student jastar sany on esege köbeidı dep jariialady.

Bıraq mūnyŋ sebebın anyqtap, monitoring jürgızıp, zerttep jatqandardy körmedım. Menıŋşe, onyŋ bırneşe sebebı boluy mümkın. Onyŋ bastysy «stress» küizelıs oşaqtary köbeidı deimız. Onyŋ qaterlısı – köbımız elemeitın aqparattyq stress. Qazır bärı telefonǧa taŋuly. Adam özın aqparat dodasyna tas­tap, ünemı aqparat keŋıstıgınıŋ ortasynda özıne qatysty bolsyn, bolmasyn ärekettesıp, jauap beruge, emosiiasyn bıldıruge mäjbür. Miǧa da, jürekke de auyr salmaq. Kez kelgen stress siiaqty, mūndai jaǧdai jüikenı būzady, az qozǧalyp, emosiiany tamaqpen basyp jūbatamyz. Adam aǧzasy fizikalyq, psihikalyq jaǧynan da özgerıske tüsude.

Qalyŋ depressiiadan jyldap şyǧa almaityndar köbeidı. Kezınde mynadai mälımet oqyp edım. Toqsanynşy jyldary elımızde jappai joqşylyq, qaita qūrular, infliasiia siiaqty adam tüsınbeitın jaittar bolyp jatqanda damyǧan europalyq elderdıŋ er-azamattarynyŋ 40 paiyzy depressiiada eken. Beitanys termindı endı aita bastaǧan bızdıŋ keŋestık keŋıstıkke būl kesel 25 jyldan keiın ǧana keledı degen boljamdar bolǧan. Sol kezderı, rasynda da, depressiia baiqalmady. Qazır bärı bar, dükennıŋ sörelerı tolyq, jappai jūmyssyzdyq jailady dei almaimyz, bıraq depressiia ekınıŋ bırınde bolmasa da  jetkılıktı.

– Mūndai qajettılıkke bailanysty psihologtar armiiasy da paida bolǧan şyǧar?

– Menıŋ osy salada otyz jyldyq täjıribem bar. Būryn psihologtar az boldy, halyq olardy asa qajetsınbedı. Qazır psihologtardy ızdeidı, olarǧa köbırek senedı. Jaqsy psihologtardyŋ jūmyssyz otyrǧany joq. Sany jeterlıktei, bıraq sapasy tömenırek. Olardy elımızdegı joǧary oqu oryndary daiyndaidy. Bırınde taza psihologtardy oqytsa, köbınde pedagog-psiholog mamandaryn daiyndap jatyr. Jartylai – pedagog, jartylai – psiholog. Ne psiholog emes, ne pedagog emes. Mektepke kerek desek te pedagog pen psihologtyŋ aiyr­maşylyǧy jer men köktei. Pedagog adamǧa baǧa beredı, olai etpe, bylai jasama dep «moral» aitady. Al naǧyz psiholog «advokat» sekıldı. Adamdy äreketı üşın aiyptamaidy. Keibır adamdarda tūlǧalyq ekıūdailyq bolady. Ünemı özımen arpalysyp jüredı.  Ainalasynda bolyp jatqan närselerge özın kınälı sezınedı. Mūndaida ol adamdy özınen qorǧau kerek. Onyŋ janyn tüsınıp, oŋaltuşy. Ekı bölek käsıpke qatar baulyǧan mamannyŋ özı ekı oily boluy mümkın. Ärine, barlyq jaqsy mamandardy bır ortalyqtarǧa jinap, bır jerde ülken ūlttyq mektep qūryp daiarlasa jaqsy bolar edı. Köptep aşylǧan oqu oryndarynda tolyqqandy bılım beretın kadrlar tapşylyǧy bar.

– Osy salanyŋ taǧy da köŋıl bölınbei kele jatqan qandai kemşılıkterı bar? Psihologiia ūltyna qarai erekşelene me?

– Dūrys aitasyz, bızde etnopsihologiiany damytu kerek. Özımızdıŋ qazaqi psihologiia­ny älı eşkım dūrys zerttep, män bergen joq. Ol europalyq nemese basqa örkeniettık psihologiiadan özgeşe. Ony oqytuǧa qazaqy ortada qazaqy tärbie körgen, qazaq dästürlerın bıletın, qazaqtyŋ janyn tüsınetın mamandardy tartu kerek. Qazaqty tanu ǧylymy kerek. Bızde būl salada aşylmaǧan jaŋalyqtar köp, bärı alda dep oilaimyn. Tarihşylar, arheo­logtar, mädeniettanuşylar, taǧy basqa ǧylymdar öz jūmysyn jasau­da, ūlt tarihyna qatysty dünieler aşyp jatyr. Al adamy qaida? Marqūm demograf-ǧalym Maqaş Tätımovtıŋ bır sözı esımde qalypty. «Qazaq älı jas halyq, salystyrmaly türde alǧanda, orystar 45-50-de bolsa, qytai 60-70-ke jetıp qalǧan, bızder 18-20-daǧy jas jıgıtteimız» dedı. Būǧan kelısuge bolmaidy. Qazaq qazaq bolǧaly 500 jyl dep aita bastadyq. Odan ärı de alyp qaraiyq.
HV ǧasyr būrynǧy 15 myŋ jyl būryn bes jüz jylǧa şegınsek, qazırgı Amerika bolmaǧan, myŋ jylǧa şegınsek, Resei tügılı, orystar bolmaǧan dep aituǧa bolady. Taǧy ekı-üş ǧasyrǧa şegınsek, taǧy bır elder bolmaidy. Ol kezde türkıler bolǧan dei alamyz. Mūny nelıkten aityp otyrmyz? Jaspyz degen söz men üşın qūlaqqa türpıdei estılıp, ūltymyz ösıp-jetılmegen jetkınşektei körınedı. Ökınışke qarai, būl stereotip qazaqtyŋ sanasynda da tūr.

Ǧylymda «etnopsihologiia», «identifikasiia» degen termin bar. Adam tūrǧysynda aitqanda, düniege kelgennen bırneşe damu kezeŋınen ötedı. İdentifikasiia 15-16 jasqa deiın jüredı. Osy tūsta men kımmın degen mäŋgılık sūraq mazalap, jauabyn  ızdei  bastaidy. Jetkınşekter ülkenderge qaraǧanda ainanyŋ tūsynan ötıp bara jatyp kıdırıp qalady, eşkım joqta ūrlanyp, ainanyŋ aldynan şyqpaityndary da bar. Būl adam damuyndaǧy maŋyzdy kezeŋ, özın-özı tanu, qoǧamǧa qandai kelbetpen kelıp, ortada qalai sezınemın degen oilar osy kezde qalyptasady.

Däl sondai prosess halyq retınde bıregeilık, özın-özı tanu üderısınen ötu kerek. Ūlttyŋ ölşemınde alsaq, äleuetı jetkılıktı. Bıraq «qazaqpyn» degen jaratylysyn tereŋınen tanyp, bırgeilıkten ötıp sezınbegen.

Kezınde men de aittym, «orys bolǧanda ömırım jeŋıldeu bolatyn edı» dep. Bıraq odan orys bolmaitynymdy tez tüisındım. Qalyŋ orystyŋ ortasynda bılım alǧanda özımnıŋ qazaq ekenımdı tüsınıp, «köp närsenı qazaqtardan üirenu kerek», «dala psihologiiasy», «dala demokratiiasy» degendı moiyndaǧan ūstazdar tälım berdı. Bır psihologiialyq mäselenı şeşkende barlyq europalyq halyqtardy ekşep kelıp, qazaqtarda solai jasaidy, dünienı bylaişa qabyldaidy dep atap ötetın. Jäne ony mäselenıŋ dūrys şeşımı dep aitatyn. Halqymyzda öte köp jaqsy qasietter bar, ony özımız baǧalamai,  ömır sürudıŋ tıregıne ainaldyra almai jürmız. Bızdıŋ özımızden jirenudıŋ, ajyraudyŋ, öz qūndylyqtarymyzdan bas tartuymyzdyŋ basty qasıretı halyqtyŋ bügıngı tynys-tırlıgınde, mınez-qūlqynda körınıs tapty. Bır örkeniettıŋ, bır mädeniettıŋ närıne qanyp, ūlttyq dıŋgegıne bailanbaǧan soŋ, baǧdarymyzdan jaŋylyp, dūrys taŋdau jasai almai jüremız. Özınıŋ asyl tegın bılgen adam, adamdarmen ara qatynasynda myŋjyldyqtarda qalyptasqan täjıribenı qoldanǧanda, jaŋa sapamen jaŋǧyryp, ony-mūny küizelıstı elemeitındei qauqary boiynda bolady.

– Al endı jaŋaǧy aina aldyndaǧy jetkınşektıŋ ömırde joly boluy üşın ne ısteuı kerek?

– Jastardyŋ aldynda köp şyǧamyn, kezdesuler ötkızemın. Mektep bıtıretın tülekterge, ülken ömırdıŋ tabaldyryǧyn attaǧaly tūrǧanda ekı närseden  qatelespeŋder dep jiı aitamyn. Bırınşısı – mamandyq taŋdau, qandai käsıppen ainalysqyŋ keledı, qandai talantyŋ bar, nendei käsıp jüregıŋe jaqyn? Ökınışke qarai, 50-60 paiyzy mamandyq taŋdaudan qatelesıp jatady. Bızde resmi derek boiynşa oqu bıtırıp, diplom alǧandardyŋ 60 paiyzy öz mamandyǧymen jūmys ıstemeidı. Onyŋ 40 paiyzy ǧana käsıbıne qatysty jūmysqa kırısedı. Ekı jylda olardyŋ jartysy qaşyp ketedı deidı. Sondyqtan «koeffisient poleznogo deistviia» – 20 paiyz.  Bır närsege 100 teŋge salyŋyz, onyŋ 20 paiyzy ǧana sızge qaitady. Demek, jastardyŋ oquyna qūiylǧan aqşa jelge ūşyp jatyr degen söz.

Ekınşısı – ömırlık serıkterın jazbai tabu. Qandai janmen şaŋyraq qūryp, kımnen bala tuyp, kımmen bırge qartaiudy taŋdauda qatelesuge bolmaidy deimın. Jastar būdan da qatelesedı. Otau qūrǧandardyŋ 50 paiyzynyŋ ajyrasuy – sonyŋ dälelı. Būryn qazaqtar ajyrasyp pa edı?  Qazır nege ajyrasyp jatyr? Bız joǧalyp ketken siiaqtymyz. Basqalarǧa alaŋdap, elıgemız. Özgelerdıŋ ūstanymyn, ömırge közqarasyn ülgı etıp alamyz. Ony aityp jatqandar da az emes, bıraq eskerıp, özınıŋ jüregıne, bıtım-bolmysyna üŋılıp jatqandary az.

– Ärine, osyndai jaisyz jaittardy alǧa ketken psihologiia qalpyna keltıredı dep seneiıkşı. Alam janynyŋ qūpiiasy turaly maman qūpiiasymen bölısseŋız.

– Psihologiia ılımı damu üstınde. Adam janynyŋ qaltarysyna üŋılude köp närsenı eskeru kerek. Degenmen, dünie esıgın aşqannan būl jalǧandy tastap ketkenşe deiın bölıngen segız kezeŋnıŋ ärbırınde özındık daǧdarysy bar jäne onyŋ saldaryn boldyrmaudyŋ amaly da qarastyrylǧan. Tereŋıne barmaiyn, alaida osy kezeŋderdegı daǧdarystarǧa ümıt, maqsat, adaldyq, mahabbat, qamqorlyq, danalyq siiaqty adami qasiettermen aialasa öz jolynan jaŋylmaidy, daǧdarystardy eŋseredı. Kerısınşe, eger osy taǧdyrly kezeŋderde konflikt şeşılmei qalsa nemese qanaǧattanarlyqsyz şeşılse, damyp kele jatqan adamnyŋ psihikalyq jaǧynan zardap şegedı jäne odan ärı qaraiǧy ömırınde jaǧymsyz ızı qalady. Adamnyŋ ärbır kezeŋde alatyn qasietterı onyŋ jaŋa ışkı qaqtyǧystarǧa nemese özgeretın jaǧdailarǧa beiımdılıgın tömendetpeidı. Maqsat – adam ärbır daǧdarysty adekvatty türde şeşken saiyn, jetılgen tūlǧa retınde damudyŋ kelesı kezeŋıne jaqyndai alady. Qazaqta ony synaq dep aitady. Sol synaqtan sürınbegen küşeie tüsedı.