Bügıngı taŋda balalar arasyndaǧy zaŋ būzuşylyq qoǧamdaǧy özektı mäselege ainalyp otyr. Işkı ıster ministrlıgınıŋ mälımetı boiynşa, qylmys jasaityn jasöspırımder sany da artqan.
Astana qalasy boiynşa, jyl basynan berı balalar men jasöspırımder arasyndaǧy qūqyq būzuşylyqqa bailanysty 50-den astam ata-ana äkımşılık jauapkerşılıkke tartyldy. Kämeletke tolmaǧandar, negızınen, ūsaq ūrlyq-qarlyq jäne būzaqylyq jasaityny anyqtalyp otyr. Köp jaǧdaida balalardyŋ oiyn-sauyq oryndarynda tüngı mezgılde ata-
anasyz jüretınderı kezdesedı. Mektep oquşylary men kolledj studentterı arasynda elektrondy temekı, nasybai paidalanu sekıldı terıs ädetter de tyiylmai otyr.
Bala yzaqor bolmasyn…
Balalar öz ıs-äreketıne jauap bermeidı. (äŋgıme jaqynda äleumettık jelıde taraǧan 5-6 jastaǧy büldırşınderdıŋ jabylyp bır balany ūryp jatqan qatygezdık jaiynda). Degenmen älı auyzdarynan ana sütı keuıp ülgermegen balaqailardyŋ eşteŋeden qaimyqpai özı qatarlas qūrbysyn tömpeştep ūryp, basynan tebuı boiyŋdy tıtırkendıredı. Būl jerde bar mäsele olardyŋ ata-analaryna baryp tıreletını sözsız. Olar kımdı tärbielep ösırgenın keiın bıletın bolady. Alaida ol kezde barmaq tısteitındei öte keş bolady.
Qatygezdık qaidan şyǧady? «Balam jasyq bolmasyn» dep kei adamdar säbilerıne «Bıreu senı renjıtse, aiama, qaq maŋdaidan ūr» dep üiretedı.
Aulada oinap jürgen balanyŋ mūrnyn būzsa, nemese özınen kışılerge älımjettık jasasa, «bala emes pe oǧan män bermeu kerek, özderı tatulasady» dep būzaqy balasyna şaŋ juytpaǧan körşı äieldı bılemız. Sol kelınşek bırde balasy qūlap qalǧan auladaǧy ätkenşektı onyŋ közınşe balǧamen ūryp syndyrady. Ony balasy körıp tūrady. Qara temırden balasynyŋ kegın alyp jatqan anasyn körgen sol säbi de öte kekşıl bolyp öserı sözsız ǧoi.
Psiholog Bibıgül Saǧyntaidyŋ aituynşa, rasynda da keiıngı kezde balalardyŋ ülkenderden görı öz qatarlastarynan körıp jürgen zorlyq-zombylyǧy men qatygezdıgı tym köbeiıp barady eken. «Bas jarylsa, börık ışınde…» degendei, qala mektepterındegı köptegen oqys oqiǧalar men tärtıp būzuşylyqtar aityla bermeitının bız jaqsy bılemız. Öz abyroi-bedelıne nūqsan kelmes üşın basşylyq olardy köbıne jabuly qazandy jabuly küiınde qaldyryp, jasyrady. Degenmen, elordadaǧy ötken jylǧy bolǧan mektep oquşylaryna qatysty qylmystardy qanşa bürkemelegenmen, būqaraǧa aian bolyp qaldy. Qazır bulling degen päle şyqty. Jasöspırımder bır-bırın köpe-körıneu ölımge itermeleidı. Köbı – 14 jasqa deiıngı kökörımder. 14 pen 18 jas aralyǧyndaǧylar da bar. Olar «otqa mai qūiuşylar» bolyp otyr.
Al osyndai qylmysqa barǧandardyŋ barlyǧy da şartty türde jazalanyp, qūtylyp kettı. Ata-analary aiyppūl töledı. Bıraq balalar ony şybyn şaqqan qūrly körmeitın siiaqty. Joǧaryda aitylǧan jasöspırımderge qatysty zaŋnyŋ tym osal, raqymşylyǧy mol, ızgılıktılıgı osydan körınedı. Al şyntuaitynda, kämeletke jasy tolmaǧandarǧa jasalǧan kez kelgen zorlyq-zombylyq pen qylmystyq äreket öte qataŋ jazalanuy qajet» deidı psiholog.
Jäbır körsetudıŋ türı köp
«Jasöspırımder qatygezdıgı qaidan şyǧady?» degen saualǧa köp adamdar türlı erejesız jekpe-jektıŋ nemese bırın-bırın aiausyz ūryp-soǧatyn sättı nasihattaityn filmderdıŋ äserı ekenın aitady. Bıreudıŋ ekınşı bıreudı aiausyz jazalap, kek alyp jatqanyn künde tamaşalaityn sanasy älı jetılıp ülgermegen säbidıŋ qalai bolyp ösetının baǧamdai berıŋız» deidı ūzaq jyl ūstazdyq qyzmette bolǧan körşımız. Ol kısınıŋ aituynşa, qalanyŋ №48 mektebınde oqityn qūdasynyŋ nemeresı ötken jyldary osyndai bır älımjettık jaǧdaiǧa tap bolyp, mäselege polisiia aralasqan soŋ baryp basylǧan. Segızınşı synypta oqityn on bes jasar nemeresı üige ünemı üstı-basy kögerıp, denesı qantalap keletın bolǧan. Sūrasa, «futbol oinap jürıp qūlap qaldym. Esıkke basymdy soǧyp aldym… degen siiaqty syltau aityp moiyndamaidy eken. Bıraq oǧan atasy küdıktenıp, astyrtyn baqylai bastaǧan. Söitse, mektepte joǧary synyptyŋ oquşylary kışı synyptyŋ balalarynan aqşa jinaidy eken. Tıptı belgılep qoiǧan somalary da bar bolyp şyqty. Sol aqşany jinap, mekteptegı «atamanǧa» ötkızıp otyratyn är synypta bır-bır «deldal» bolatyn körınedı.
Eger osy aqşa uaqytynda berılmese, ol balany oŋaşa şaqyryp, soqqynyŋ astyna alatyny da belgılı boldy. Alaida köbı keiın qatarlastarynan bolatyn «terıs ainalulardan» qorqyp, jabuly qazandy jabuly qalǧandy qalaidy eken. Mıne, osyndai älımjettık mektepterde älı tyiylmai keledı. Bır sūmdyǧy, endı balabaqşadan da körınıs bere bastady.
Ötken jyly bala qūqyqtary turaly zaŋ balany jäbırleu (bulling) turaly jaŋa terminımen tolyqqanymen, on tört jasqa tolmaǧandarǧa qylmystyq jaza qarastyrylmaǧan. Tüsınıktı bolu üşın zaŋ babyn tolyq keltıreiık. Onda: «balany jäbırleu (bulling) – qorlau sipatyndaǧy jüielı (ekı jäne odan köp) äreketter, qudalau jäne (nemese) qorqytu, onyŋ ışınde qandai da bır ärekettı jasauǧa nemese jasaudan bas tartuǧa mäjbürleuge baǧyttalǧan äreketter, sol siiaqty jariia türde nemese būqaralyq aqparat qūraldary jäne (nemese) telekommunikasiia jelılerı jäne (nemese) onlain-platformalar paidalanyla otyryp jasalǧan däl sol äreketter (kiberbulling) zaŋmen qudalanady» delıngen. Būl az deseŋız, mobbing, trolling, heiting, fleiming, seksting, taǧy da basqa terminder qosylypty. Mūnyŋ barlyǧy da balanyŋ ar-namysyna tiıp, qorlau bolyp tabylady. Al ol qylmys retınde jazalanuy kerek. Alaida qylmystyq jazalau tek 16 jastan bastap qoldanylady. Sonda 16 jasqa deiın naqty jazalanbasa, jasöspırım jetkınşek qūrbylaryna älımjettık jasauyn qoimai jüre bere me?
Zaŋ qataisa deidı…
– Bız keiıngı kezde bulling turaly jiı aitatyn boldyq ta, jasöspırımderdıŋ qatarlastaryna qarsy jasaityn tonau, bopsalau, zorlau, taǧy basqa da qūqyq būzuşylyqtaryn bürkemelep, jasyratyn da faktılerdıŋ oryn alyp kele jatqanyn aitpasqa bolmaidy, – deidı psiholog-zaŋger Jansaia Mūratova. Mäselen, 7-synyptyŋ oquşysyn qūrbylary jabylyp, keşte mektepte zorlaǧany tek üş jyldan keiın ǧana belgılı bolǧan. Onda da sol jügırmekter mektepten ketıp, kolledjge tüsıp, oqyp jürgende bırge oqityn qyzdy zorlap, ıstı bolǧanda ǧana ekınşı qylmystyŋ betı aşylǧan. Jasöspırımderdı qylmysy üşın uaqytynda qataŋ jazalamaudyŋ būdan da basqa qoǧam üşın öte qauıptı ürdısı qalyptasyp otyr.
Osyny paidalanǧan qylmyskerler qazır qatarlaryna 12-14 jasar jetkınşekterdı köptep tarta bastady. «Ūrla, bopsala, ūryp-soq, tıptı kısı öltır, saǧan eşteŋe bolmaidy. Sen älı kämelet jasyna tolǧan joqsyŋ» dep olardyŋ sanasyn ulaudyŋ soŋy ülken qasıretterge soqtyryp jür. Osydan kelıp olar zorlyq-zombylyqty şegınen asyryp jasaidy. Er balalar men qyz balalardyŋ naşaqorlyq, toksikomaniia jäne alkogolge berıluı örşıp barady. Olardyŋ arasynda mastyqpen jasalatyn qylmystar aitarlyqtai östı. Äsırese, qyz balalardyŋ qylmys jasauy alaŋdatyp otyr. Olar qylmysty toptasyp jasaidy. Būzaqylyq üşın sottalǧandar ışınde asa qatygezdıgımen erekşelengenderı bar. Mūny keibıreuler äleumettık jaǧdailardyŋ naşarlauy jäne qoǧamnyŋ qysymy degen siiaqty pıkır qalyptastyruǧa tyrysyp baǧady. Bızdıŋşe, būl otbasy men mekteptegı tärbienıŋ kemıstıgınen, jasöspırımderge qatysty zaŋnyŋ osaldyǧynan desek, aqiqattan alşaq ketpeimız» dedı.
Qazaqstan zaŋy boiynşa 14 jasqa tolmaǧandar qylmystyq jauapkerşılıkke tartylmaidy. Tek olardyŋ ata-analary ǧana belgılı bır därejede jaza tartuy mümkın. Alaida qazır olar qatarlastaryna jasap jürgen keibır jantürşıgerlık qatygezdıktı körgende on tört jasqa tolmaǧandarǧa jekelegen ūiǧarym şyǧaru kerektıgın zaŋgerler alǧa tartyp otyr. Al onyŋ qanşalyqty jüzege asuy qoǧam talqysy men qūzyrettı organdar enşısıne qaluda.
