Ūşqyr qalamy qolynan tüspeitın, mi-qazany üzdıksız gürıldep janyp, körıktei dürıldeitın, qara qazany ottan tüspeitın, özı attan tüspeitın, ömır qazanynda qainap pısken qairatker Ǧarifolla Esımnıŋ süikımdı dausy oişyl Abaidyŋ 150 jyldyǧy IýNESKO şeŋberınde atalyp ötetın, iaǧni 1994-1995 jyldarda jyl boiy är senbı saiyn ärbır qara sözınıŋ daralyq, danalyq myŋ qyrly älemın Qazaq radiosynda sonşalyqty äŋgımeşıldık şeberlıkpen ūǧyndyryp jetkızetını eldıŋ jadynda, ūlttyŋ sanasynda myqtap ūialaǧany haq.
Ol Abaidyŋ danalyq därısterın, ömır jolyndaǧy, tırşılık tızbegındegı täjıribelerın tyŋdauşylardyŋ sanasyna, köŋılıne, qiialyna äser-serpın beru maqsatynda meiırlenıp söileuşı edı, qazaqtyŋ jalpaq tılımen keŋınen kösılıp baiandauşy edı, söitıp, ar bılımıŋdı üstemelep baiytuşy edı, ärbır närsenı, ärbır jäittı Abaişa qabyldauǧa üiretuşı edı. Rasynda, bū da sol bır uaqyttyŋ ǧajaiyp bır dastany, suretı eken-au! Abai mūhityna mūqiiat üŋılgen, tüpsız, tūŋǧiyq paiymdaularyn teksergen, «qazaqtyŋ jalǧyzyna» jügıngen Ǧarifolla Esım 1994 jyly «Abai dünietanymyndaǧy Alla men Adam bolmysy» deitın taqyrypta filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory ataǧyn alu üşın dissertasiiasyn qorǧady. 1995 jyly ŪǦA-nyŋ müşelıgıne qabyldandy.
Ǧarifolla Esım «Hakım Abai» deitın filosofiialyq eŋbegınde Ūly Dalanyŋ kümıs kömei şeşenı, oişyly Anaharsisten (Anaqarys) bastap, Abaidyŋ metafizikalyq leksikasy men söz filosofiiasynyŋ tereŋ qatparly astarlaryn, oi oramy qyldan beter jıŋışke, näzık qyrlaryn aşuǧa täuekeldeidı. Söz filosofiiasy men magiiasyn şyǧarmaşylyq jolynyŋ mūraty, qazyǧy etken filosof Ǧ.Esım «Danyşpan Şäkärım» kıtabynda Abaidyŋ ızbasar şäkırtınıŋ önernamasyna germenevtikalyq taldau jasaidy ärı danalyqty dünietanu közqarasyn ǧylymi-teoriialyq tūrǧydan bajailap baiyptaidy.
Aǧaştyŋ japyraǧy da jyl saiyn jaŋaryp tūratyny siiaqty şalqar bılım iesınıŋ ärqaşanda ruhani jaǧynan jetılıp, tūiǧyndai tülep qyzyqtyrar oi jüiesı bar. Būǧan aiǧaq – bılgırlıkpen, şyǧarmaşylyq qabıletten, ūlttyq filosofiialyq közqarastan tuyndaǧan «Adam-zat» atty aituly eŋbegı. Būl – filosofiialyq proza ülgısınde jazylǧan. Ärı oi erkındıgıne, özındık tūjyrym-topşylaularǧa negızdelgen. Avtordyŋ adam bolmysyna qatysty tüiındeulerı – aqyl, oi, parasat biıgınen qarastyrylǧan. Adam tabiǧaty – kürdelınıŋ kürdelısı. Tıptı, köŋıldegı körkem piǧyl men būzyq piǧyldyŋ sany da ölşeusız.
Al Ǧ.Esım adam bolmysynda tän jüiesı, jan jüiesı, näpsı jüiesı, aqyl jüiesı, köŋıl jüiesı, ruh jüiesı dep alty jıktemege bölıp, ärqaisysyna mümkındıgınşe tolyq sypattama beredı. Sonda Adam degen bır jaǧynan ideia, ekınşı jaǧynan zat, üşınşı jaǧynan ruh deidı. Iаǧni, adam – taza zattyq jäne ruhani qasietterdıŋ tūtas bır älemı. Akademik Ǧ.Esım adamnyŋ dene qūrylymyn, zattyq sipatyn äŋgımeleude «tän qūramynda düniede bar himiialyq elementterdıŋ bärı bar» deidı. Būl oraida aluan-aluan oi-pıkırlerge ortaqtastyrady. Estı kısı öz tänı men janynyŋ syrlaryna den qoiady. Būl oraida Mäşhür Jüsıp «adamnyŋ tänınde temır, kömır, tūz, kükırt ua mai bar dür. Ortaşa ǧana bır kısınıŋ tänınde qyryq bes qara taqta, iaki üş jüz alty qaryndaş jasarlyq kömır bar. Jetı taǧaǧa qaǧarǧa jeterlık şege jasarlyq temır bar. Ekı jüz myŋ şyrpy jasarlyq kükırt bar. Alty jüz dana şamǧa qūiarlyq mai bar. Jiyrma qasyq tūz bar» deidı. Ǧarifolla Esım şyǧarmaşylyǧynda tän jüiesı tereŋırek tarazylanady.
Jaratuşy şeberlıgı men qūdıretı, tabiǧi üilesımdılık pen garmoniia, aqyl men parasat, danalyq pen paiym, zeiın men zerde, ruh pen sana, perışte men şaitan, jomarttyq pen ǧaşyqtyq, jaratylys pen taǧdyr, ızgılık pen sūlulyq – «Adam-zat» kıtabynyŋ eŋ bır özektı, kökeikestı taraulary.Oi men söz zergerınıŋ «Jar jaǧasy» kıtabyna «Taŋsūlu», «Adam Ata men Haua ana hikaialary», (Kösem Kökjaldyŋ mäŋgılıkke sapary», «Baba jūrt», «Dala zaŋy», «Qyryq qyz», «Mūsylman qyz», «İsınu», «Goloşekinge körımdık» deitın ūzyn-yrǧasy 38 novellalary men 20 essesı toptastyrylǧan. Jazuşynyŋ novella-esselerıne filosofiialyq-körkemdık naqyş, tarihi zerdelılık, intuitivtık tanym, tüisık, syrşyldyq, simvolikalyq maǧyna, oi, tıl, sezım bailyǧy tän. Ǧ.Esım novellalarynyŋ siujetı şaǧyn, oqiǧasy bır-bırımen berık sabaqtasa, tūtasa bailanysqan. Öŋgesı negızgı oqiǧaǧa täueldı. Logikalyq jüielılık, äŋgımeşıldık bar. Jäne de oqiǧanyŋ dinamikalyq jandylyǧy, körkemdık şeşımnıŋ tosyndyǧy, obrazdy män tän.
Obal, zaual, taǧdyr, zaman – Ǧ.Esım novella-esselerınıŋ arqaulary. Avtor tūlǧasy, tanym-közqarasy, ūlttyŋ tarihy men äleumettık jailardy aqyl süzgısınen, oi elegınen saralap ötkızetındıgı, filosofiialyq tüiın jasaityndyǧy, körkemdık oilau jüiesı, intellektualdyq mädenietı jarqyn körınıs beredı.«Aq öleŋ – aqquly meken» roman-essesınde ūlt tragediiasy men otarşyldyq saiasat, atap aitqanda, qazaqtyŋ jerınen, dästürınen, tılınen, dınınen aiyryluy, kämpeske, aşarşylyq, stalindık quǧyn-sürgın, ozbyrlyq, azǧyndyq, aramzalyq, opasyzdyq, bai men kedei deitın taptarǧa bölınuşılık, kekşıldık tärızdı jeksūryn ıs-äreketter barynşa sipattalǧan.
Al Ǧ.Esım adam bolmysynda tän jüiesı, jan jüiesı, näpsı jüiesı, aqyl jüiesı, köŋıl jüiesı, ruh jüiesı dep alty jıktemege bölıp, ärqaisysyna mümkındıgınşe tolyq sypattama beredı. Sonda Adam degen bır jaǧynan ideia, ekınşı jaǧynan zat, üşınşı jaǧynan ruh deidı. Iаǧni, adam taza zattyq jäne ruhani qasietterdıŋ tūtas bır älemı
Romannyŋ körkemdık quatyn küşeitu maqsatynda «zaman, zaman, zamanda, eldıŋ basy amanda» dei otyryp, «adam men tabiǧat üilesken ertegı zamandy» şeberlıkpen kelıstıre söiletedı. Qorqyt Ata, Baba Tüktı Şaşty Äzız, Er Edıge, qara qasqa atty Qambar, Asan qaiǧy, Batyr Baian tūlǧalary men el aŋyzdary ūlttyŋ tarihi sanasyn tereŋdetedı. Körkemdık mazmūnyn kemeldendıredı. Saiyp kelgende, Aq öleŋ – Aqquly meken – Qamqaly köl taǧdyry – zaman ahualy, halyq taǧdyry, tūrmys-tırşılık talqysyndaǧy adam bolmysy degen söz.
Akademik Ǧ.Esımnıŋ ruhani keŋıstıgı bai ärı baitaq ekendıgıne «Tūlǧalar – qalamgerler» kıtaby dälel. Bılımdardyŋ türkı düniesınıŋ şamşyraqtary Iollyǧ-tegın, Iаsaui, Qorqyt, Farabi, Mahmūt Qaşǧari, Jüsıp Balasaǧūn, Mūhammed Haidar Dulati, Şyǧys jūldyzdary Omar Haiam, Rumi, Hafiz, İbn Sina, arab oqymystylary Äl-Kindi, İbn Badja, Äl-Maarki, Äl-Ǧazali, İbn Ruşd, İbn Arabi, älem ädebietınıŋ klassikterı Onore de Balzak, Lev Tolstoi, Mūhammed İkbal, Akutagava, Uiliam Folkner, Ernest Heminguei, Migel Anhel Asturnas, Teodor Draizer, Alber Kamiu, Djon Steinbek, sondai-aq, qazaq jyraulary men Alaş qairatkerlerınıŋ şyǧarmaşylyǧy haqyndaǧy qadau-qadau oi-tolǧamdary öz aldyna özgeşe bır älem.
Ǧylymi-şyǧarmaşylyq äleuetı kemel Ǧarifolla Esım «Qazaq filosofiiasynyŋ tarihy», «Zaiyrlylyq jäne dıntanu negızderı», «Saiasi filosofiia» oqulyqtaryn, «Fälsafa tarihy» oqulyq-hrestomatiiasyn, «Sosializm» romanyn, «Jūldyzdy Jūmeken», saiasat pen mädeniet taqyrybyna arnalǧan 1994-2017 jyldarda jariialanǧan «Sana bolmysy» atty 15 kıtabyn tuyndatty. Öndırte jazudyŋ üstıne şäkırt tärbieleu ısınde de eresen eŋbektengenın mynadan köruge bolady. Bır özı 22 ǧylym doktoryn, 30 ǧylym kandidatyn, 2 Ph.d doktoryn baulyp şyǧardy.
Akademik Ǧarifolla Esımnıŋ tuǧan jerge degen taza, şynaiy ıltipaty, dariia sezımı, darhan köŋılı qandai ekenıne 2014 jyly üş ret kuä bolǧanymyz bar. Delegasiia qūramynda Memlekettık syilyqtyŋ iegerı, jazuşy, tarihşy Qoişyǧara Salǧara, älemge äigılı genetik Rahmetqajy Bersımbai, akademik Bolat Kömekov, Memlekettık Eltaŋba avtory Jandarbek Mälıbekov, qoǧam qairatkerı, saiasattanuşy Näubet Qaliev, professor, qairatker Myrzageldı Kemel, alaştanuşy Tūrsyn Jūrtbai, dosent Serıkzat Düisenǧazy jäne delegasiia jetekşısı
2017 jyly 5 mamyrda saǧat 14:00-de L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı QR Tūŋǧyş Prezidentı auditoriiasynda akademik Ǧ.Esımnıŋ 70 jyldyq mereitoiyna arnalǧan «Adamzattyŋ bärın süi, bauyrym dep…» atty Halyqaralyq ǧylymi-şyǧarmaşylyq kezdesu ötedı.
L.N.Gumilev atyndaǧy EŪU rektory, akademik Erlan Sydyqov audan ortalyǧy Aqqulydaǧy mekteptıŋ aldyndaǧy öz qarajatyna tūrǧyzǧan Abai eskertkışıne at basyn tıredık. Sarşūnaq aiaz ärı kün jeksenbı bolsa da sapqa tızılgen oquşylarmen mektep ūstazdary alqyzyl gülderımen, jaidarman jüzben qarsy aldy. Tabiǧat käusar tazalyqqa tūnyp tūr. Oişyl Abai eskertkışınıŋ qasynda «qūdailyq qūdıret»
jaratqan zeŋgır kökten ǧajaiyp bır äuez jetkendei. Jap-jas, kök örım, balausa jetkınşekterıne «qūpiia sybyrlap»: «Hareket qylmaq, jügırmek, Aqylmen oilap söilemek» degendei, Abai ruhy men oi-parasatyna bölengendei keremet küi keştık. Qanattandyq, ǧajaptandyq. Sol bır säulelı, qas-qaǧym mezetten keiın sūŋqardai sergek Ǧarifolla Esım «Bijamal-Ana» degen jazuy eŋselı ǧimarat-saraiǧa engızıp, dariia dastarhanynan däm tatqyzdy. Būl – tegı taza, hazırettıŋ balasy Ǧarifolla Esımnıŋ meiırban anasynyŋ qūrmetıne jasaǧan syilyǧy eken. Ǧarekeŋe Allanyŋ nūry jausyn dep tılek aittyq.
Oqu, jazu, oilau önerınıŋ darabozy Ǧ.Esım bolmysyn, tūlǧasyn oişa barlaǧanda ūly babamyz Mahmūt Qaşǧaridyŋ:Oi menen kök teŋızge tügel batar, Jaqūt pen ınju-marjan jarqyratar, – deitın lebızı laiyq.
Serık NEGİMOV,
Qazaqstannyŋ eŋbek
sıŋırgen qairatkerı,
filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor
