Keide bır sapta jürgen ärıptester arasynda jurnalistika turaly söz bola qalǧanda, keibıreuler şeteldegı äldebır ataqty jurnalistı mysalǧa alyp, sonyŋ tuyndylaryn ülgı etıp, maqtap jatady. Jön-aq deisız! Bır jaǧynan, ärkımnıŋ tanym-tüsınıgı, talǧamy basqaşa, sondyqtan oǧan artyq pıkır aitu qisynsyz. Alaida sol aiaǧyn jerge tigızbei maqtaǧan tūlǧadan eş kem emes, qazaq jurnalistikasynyŋ top jarǧan tarlandary da barşylyq. Ärıge barmai-aq, keşegı qyraǧy keŋestık zamanda merzımdı baspasözde ūlt sözın aita bılgen Käkımjan Qazybaev, Şerhan Mūrtaza, Kamal Smaiylov, Seidahmet Berdıqūlov sekıldı ardaqtylarymyz nege tūrady?! Osy asyldardyŋ ızın basyp, özı de jurnalistikanyŋ körnektı ökılıne ainalǧan jurnalist-jazuşy, halyqaralyq «Alaş» ädebi syilyǧynyŋ laureaty Janat ELŞIBEK aǧamyzdyŋ da san qyrly talanty men eŋbegın ülgı desek bolady.
Kez kelgen talanttyŋ ūşqyny adam boiynan bala künınen baiqalady. Bızdıŋ keiıpkerımız jasynan kıtappen dos bolyp, jazuǧa degen yntasy erte qalyptasty. Oǧan anasynyŋ yqpaly da bolyp, «Balam, sen qarap jürmei, jan-jaǧyndaǧy körgen-bılgenıŋdı qaǧazǧa tüsırıp, kündelık jazyp üiren. Sosyn mektebıŋ turaly, auyldaǧy jaǧymdy jaŋalyqtar jaiynda gazet-jurnalǧa habar-oşar jazyp jıber…» dep aqyl-keŋesın beredı. Osy söz qamşy boldy ma, jas ören endı auyldaǧy jaŋalyqtardy maqala etıp, audandyq, oblystyq, respublikalyq basylymdarǧa joldaidy. Söitıp, Janat aǧamyzdyŋ alǧaşqy maqalasy 6-synypta sol kezdegı «Qazaqstan pionerı» («Ūlan») gazetınde jaryq kördı. Basylymda tūŋǧyş jariialanǧan düniesı talapty jetkınşekke şabyt syilap, odan saiyn möltek äŋgıme, etiud, suretteme jazyp, qalamy ūştala tüstı. Endı onyŋ esımı tuǧan auylyna ǧana emes, balalar basylymyn jazdyryp oqityn oqyrmandarǧa tanys boldy. Sabaqty da eşkımnen kem oqymady. Orta mekteptı kümıs medalmen tämamdap, qazırgı Abai atyndaǧy Qazaq ūlttyq pedagogikalyq universitetınıŋ filologiia fakultetıne tüstı. Joǧary oqu ornynyŋ soŋǧy kursynda «Leninşıl jas» («Jas Alaş») gazetıne qyzmetke qabyldanyp, talai jas jurnalistıŋ qanatyn qataitqan bas redaktor Şerhan Mūrtazanyŋ mektebınen öttı. Osy basylymda ädebi qyzmetker, bölım meŋgeruşı, jauapty hatşynyŋ orynbasary bolyp qana qoimai, maitalman eŋbek adamdary men tabiǧat turaly körkem ocherkterımen, esselerımen elge tanyldy. Söitıp, on jyl maŋdai terın tögıp, eŋbek etken jastar gazetınen talantty jurnalistı sol däuırdegı «Sosialistık Qazaqstan» («Egemen Qazaqstan») gazetınıŋ bas redaktory, belgılı publisist Sapar Baijanov attai qalap şaqyryp aldy. Osy basylymda qyryq jylǧa juyq qyzmet ıstep, aişyqty ızın qaldyrdy. Onyŋ köbınde gazettıŋ «jarym yrysy» deitın jauapty hatşy qyzmetın atqardy. Beinelep aitqanda, redaksiiadaǧy jauapty hatşynyŋ bölmesı – basylymnyŋ bas ştaby. Osy ştabtan jurnalisterdıŋ jazǧan dünielerı qorytylyp, baspahanaǧa jol tartady. Qazırgı künı jauapty hatşylardyŋ jūmysy köp özgergen, jeŋıldedı dese bolady. Ertedegıdei qaryndaşpen qaǧaz boiap otyrmaidy. Gazet şyǧatyn künı tünı boiy baspahanada sabylyp jürmeidı. Uaqyt talabyna sai bärı de kompiutermen atqarylady. Basylymdy bezendırumen dizainer-verstalşik ainalysady. Al Janat aǧanyŋ kezındegı jauapty hatşylardyŋ mındetın jankeştılıkke jatqyzuǧa bolady. Gazettı körkemdeu de önerdıŋ bır türı, oǧan şeberlık qana emes, suretşılık qabılet te kerek. Osy qasiettıŋ bärı ol kısınıŋ boiynan tabyldy. Onyŋ gazettegı maketterı mazmūndylyǧymen ǧana emes, körkemdıgımen erekşelendı. Sondyqtan bas redaktorlar Janat aǧa sekıldı besaspap mamannyŋ qadırın bıldı. Seidahmet Berdıqūlovtyŋ özı ony: «Iýnkorym – oŋ qolym» dese, Şerhan Mūrtaza: «Janat – jauapty hatşy ǧana emes, jauapty azamat» dep baǧalady. Baspasöz maidanynda auzy dualy aǧalarymen qatar jürıp, önegesın aldy. Bas basylymdy basqarǧan Sapar Baijanov, Balǧabek Qydyrbekūly, Äbış Kekılbaiūly sekıldı tūǧyrly tūlǧalardan taǧylym tüidı.
Janat Elşıbektıŋ ūlttyq jurnalistikadaǧy tanymdyq janrdy qalyptastyrǧan qalamger retınde de orny bölek. Uaqytynda «Egemen Qazaqstan», «Jas Alaş», «Ūlan», «Bılım jäne eŋbek», «Aqjelken» gazet-jurnaldarynda tūraqty aidar aşyp, tanym būryşyn jürgızıp, är basylym oqyrmandarynyŋ zerdesın baiytty
1976 jyly jaryq körgen «Jauqazyn» atty alǧaşqy derektı hikaiaty jarasymdy jalǧasyn tauyp, ärtürlı baspalardan «Studenttık meridiandar», «Altyn ūia», «Atameken», «Qarlyǧaş», «Joǧalǧan teŋız», «Zerek», «Şaǧalalar jylai ma osy?», «Myŋ bır qyzyq», «Qoş bol, teŋız», «Tanym», «Uaqyt – synap», «Taǧdyr jelı» tärızdı publisistikalyq-tanymdyq körkem ädebi kıtaptary oqyrman oljasyna ainaldy. Aitpaqşy, «Jalyn» baspasynan şyqqan ädemı bır jinaqqa «Şaǧalalar jylai ma osy?» atty essesı «Şaǧalalar jyrlai ma osy?» dep qyzyl imperiianyŋ saqtyǧynan köpe-körıneu özgertıldı. Sondai-aq general Sabyr Raqymovtyŋ zaiyby Qūralai Natullaeva turaly ocherkınde generaldyŋ ūltyn ädeiı aşyq aitpai, oŋtüstık öŋırde tuǧan dep jazǧany üşın Qazaqstan Ortalyq Komitetıne tüsınık jazuǧa tura keldı.
Janat Elşıbektıŋ ūlttyq jurnalistikadaǧy tanymdyq janrdy qalyptastyrǧan qalamger retınde de orny bölek. Uaqytynda «Egemen Qazaqstan», «Jas Alaş», «Ūlan», «Bılım jäne eŋbek», «Aqjelken» gazet-jurnaldarynda tūraqty aidar aşyp, tanym būryşyn jürgızıp, är basylym oqyrmandarynyŋ zerdesın baiytty. Jazuşy Jaqau Däurenbek qatarlas dosynyŋ osy qyryna erekşe toqtala kelıp: «Janattyŋ jurnalistikadaǧy osy bır jūmbaǧy jaily aitylyp ta, jazylyp ta jürmegenı özıme mälım-dı. Osy joly şyǧarmaşylyq şabyttyŋ jolynda közge onşa şalynbai kelgen onyŋ osy jūmbaǧyn alǧa tartudyŋ retı kelgendei. Ol jūmbaq Janattyŋ ömır boiy jurnalistık jolynda jarasym tauyp keledı. Onyŋ aty da, zaty da – «Tanym» atty onyŋ qyzyqty qory. Qor bolǧanda, barşany qyzyqtyratyn, elıktıretın, oilandyratyn qor. «Sen bılesıŋ be?» degennen bastap, «Oqy, qyzyqta» deiıngı orasan zor maǧlūmat, derek pen däiek qory ömır boiy tynymsyz tırnektıŋ tolaǧai tabysy deuge bolady» dese, jurnalist-ǧalym Jetpısbai Bekbolatūly «Janat Elşıbek – qazaqtyŋ tärbietanu ǧylymynda sözjūmbaqtyŋ tarihyn, olardy qūrastyru täsılderın tanumen tübegeilı ainalysqan zertteuşı-jurnalist qana emes, ol qazaq tılınde qūrastyrylǧan tūŋǧyş alyp krossvordtyŋ avtory da. Sözjūmbaq qūrastyru üzdıksız ızdenudı, köp oilanudy, jan-jaqty bılımdılıktı, tynymsyz eŋbektı qajet etedı. Äsırese tanymdyq oi-jūmbaqtardyŋ mektep oquşylary men jastardyŋ oi-örısın keŋeituge, bılım aiasynyŋ artuyna ülken yqpal jasaityny aian» deptı.
***
Qazaq jyrynyŋ ören jüirıgı Ǧafaŋ, kädımgı Ǧafu Qaiyrbekov: «Jazuşyǧa keregı ekı närse – suretşılık talant, ekınşısı – ädemı körkem tıl. Bırı bolmasa, bırı joq. Köp jaǧdaida sonyŋ bıreuınıŋ joqtyǧyn moiyndamai, qanşamyz ūzaq äure bolamyz. Janatta, Qūdaiǧa şükır, ekeuı de bar» dep jazypty qalamgerdıŋ şyǧarmaşylyǧy turaly jazǧan maqalasynda.
Jalpy keiıpkerımız jazuşylyq şeberlıkke jetu üşın jurnalistık ūzaq joldan öttı. Būl mamandyqtyŋ jazuşy bolamyn degenge bererı de mol. Gazette qyzmet ıstei jürıp, elımızdıŋ är ölkesın aralap, bolmysy, mınez-qūlqy bır-bırıne ūqsamaityn qanşama adamdarmen tıldestı. Solardyŋ qaiǧy-qasıretın közben körıp, arman-mūŋyn qūlaǧymen estıdı. Jūmbaq janyna üŋıldı. Negızınen, qalamger şyǧarmaşylyǧy teŋızden tamyr tartady. Orystyŋ tamaşa jazuşysy K.Paustovskiidıŋ «Teŋızde tuǧandardyŋ aqyn bolmasqa haqysy joq» degen sözı osyndaida eske tüsedı. Onyŋ jūrtşylyq jyly qabyldaǧan «Jetım jūrt», «Qoş bol, teŋız…» povesterınde tuǧan jer taǧdyry, bügıngı auyl beinesı aişyqty beinelengen. «Qoş bol, teŋız…» turaly körnektı aqyn Fariza Oŋǧarsynova: «Janattyŋ qalamynan teŋız boiynyŋ qūmdy auylynda balalyǧymyz ötken bärımızdıŋ basymyzdan keşken ömırımız qaz-qalpynda, aina-qatesız qylqalam şeberınıŋ suretındei örnekteledı. Älemdık problemaǧa ainalyp bara jatqan elımızdıŋ bailyǧy – Aral men Balqaştyŋ közı suala bastaǧan qūdyqtai köz aldymyzda tartylyp bara jatqanyn, baiaǧy tūiaǧynan jel esken jäudır janar januar – kiık tobynyŋ da būl künde kärı qoidyŋ tısındei siregenın Janat öz şyǧarmalarynda qarapaiym tılmen nanymdy da şeber suretteidı» deidı.
Talant iesı «Syrly älem» atty jinaǧynda da elımızge belgılı söz zergerlerı men öner qairatkerlerınıŋ jan düniesı men şyǧarmaşylyq älemıne tereŋ boilap, şynaiy syr tolǧaidy. Äsırese avtordyŋ dara qoltaŋbasyn tanytqan būl tuyndylardyŋ qai-qaisysy da özındık jazu mänerımen, tanymdyq-qyzyqty deregımen, sezım pernesın şerter sipatymen köŋıldı, jyly äserge böleidı. Osy kıtapqa alǧy söz jazǧan körnektı ǧalym, ädebiet synşysy Serık Qirabaev: «Halyq jazuşylary Şerhan Mūrtaza, Qaltai Mūhamedjanov, Mūzafar Älımbaev, Qadyr Myrza Älı, Mūhtar Maǧauin, qazaq söz önerınıŋ maitalmandary men maŋmaŋgerlerı Balǧabek QydyrÖbekūly, Seidahmet Berdıqūlov, Marfuǧa Aitqojina, Temırhan Medetbek, Jaqau Däurenbekov, Maǧria Qojahmetova, Qastek Baianbai, Esenǧali Rauşanov, ataqty qylqalam şeberlerı Aişa Ǧalymbaeva, Gülfairus İsmailova, Rauşan Mombekova jaiynda jazylǧan dünielerdıŋ bärı de körkem äŋgımedei ǧajaiyp äserge böleidı. Maǧan söz qasietın jaqsy tanityn Janattyŋ synşylyq, zertteuşılık, qyry qatty ūnady. Sondai-aq jinaqqa engen özge de öner ielerınıŋ şyǧarmaşylyq älemın äŋgımelegen esselerı eşkımdı bei-jai qaldyrmasy anyq» dep laiyqty baǧasyn bergen.
Osy kıtaptaǧy Şerhan Mūrtaza turaly «Jebe-qalam» atty essesınde mınezdı tūlǧanyŋ bolmysyn, tektılıgın, parasattylyǧyn üzık-üzık ştrihtar arqyly aşady. Myna bır ştrihqa üŋılıp köreiıkşı: «1991 jylǧy 15 mamyr. Särsenbı. Gazettıŋ soŋǧy betındegı bas redaktordyŋ familiiasynan bastap, redaksiia alqasy müşelerınıŋ aty-jönderı tügel tūŋǧyş ret «ov», «ev» jūrnaqtaryn alyp tastap şyqty. Osy nömırdı bekıtu üstınde törtınşı bettıŋ maketınıŋ oŋ jaq būryşyna Şeraǧaŋ qara siiamen badyraityp aty-jönın jaza bastady.
– Myrzalar, särsenbınıŋ sätınen bastap men Şerhan Mūrtazamyn, – dedı töŋıregıne nazar audaryp. – «Ov», «ev» qamytynan qūtylatyn kez jettı. Osy ideiany köpten qoldap, ärı ūdaiy quzap jürgen özgelerımız de makettıŋ şetıne jarysa qol qoidyq. Aitpaqşy, bız üşın ülken oqiǧa sanalǧan sol künnıŋ kuäsındei törtınşı bettıŋ maketı mende saqtauly, – deidı avtor.
Janat aǧa merzımdı baspasöz salasynda on bır redaktormen qyzmet ısteptı. On bır redaktor degenımız – ülken mektep. Osy jinaqta sol turaly parasatty oi örbıtedı. «Är bastyqtyŋ, är redaktordyŋ gazet jasaudaǧy öz jūmys stilı bar. Olardy bır-bırınen özgeşelep, daralap tūratyn qabılet-qasietterı de osy kündelıktı gazettı şyǧarudan ap-anyq baiqalsa kerek. Özım bırge qyzmet ıstegen on bır redaktordyŋ bır-bırıne ūqsamaityn türlı-türlı temırqazyq etken talaptary ä degennen basylymnyŋ keskın-kelbetınen körınıp şyǧa keletınıne kuägermın. Bırı materialdardyŋ taqyryby men janryna köŋıl bölse, bırı kez kelgen maqalanyŋ ornalasuyna, iaǧni gazettıŋ maketı men ajar-älpetıne köbırek nazar audarsa, endı bırı habardan bastap, ülkendı-kışılı dünielerdıŋ ışkı mazmūny men salmaǧyn qatty qadaǧalaityn» deidı avtor. Qysqasy, atalǧan kıtaptan jas jurnalisterdıŋ öz käsıbınıŋ qyr-syryn bılıp, oi tüietın, üirenetın ülgısı köp ekendıgın tüsındık.
***
Qarymdy qalamgerdıŋ osydan ekı jyl būryn «Jūldyz» jurnalynyŋ qos sanynda körnektı jazuşy, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty Mūhtar Maǧauin jaiyndaǧy «Sūŋǧyla» atty roman-essesınıŋ üzındısı jariialandy.
Janat aǧanyŋ kıtaptaryn bala künımnen oqyp öskenımmen, ol kısını alǧaş astanada kördım. Bır qaraǧanda, tūiyqtau, oily keiıpte jüredı. Kısıge köp aşyla qoimaidy. Boiynan bekzattyǧy baiqalady. Qalamgermen telefon arqyly bır-ekı ret tıldeskenım bolmasa, jaqyn äŋgımelesken emespın. Bıraq gazet-jurnaldan keiıngı jas jurnalisterdıŋ aiaq alysyna zer salyp, qyraǧy köz jıberıp otyratynyn bılemın. Jetpıs bes jasqa jelıp jetken syrşyl sezım suretkerınıŋ qolynan qalamy älı tüsken joq, taǧy bır soqtaly dünie jazyp jür dep oilaimyn. Ony men ǧana emes, talǧampaz oqyrmandary da kütedı. Öitkenı ärdaiym oqyrmandar üdesınen şyǧudy oilaityn qalamger eleŋ etkızer körkem dünielerımen ǧana quantqandy jön köredı. Sol quanyşty künderı köp bolsyn!
Azamat Esenjol
