«Jalpy dın taqyrybyna, mūsylmanşylyq qaǧidattaryna, qajylyq sapar taqyrybyna qalam tartu asqan jauapkerşılık pen imani näzıktıktı talap etedı» degen eken Äbış Kekılbaev. «Asqan jauapkerşılık pen imani näzıktık» Ötegen Oralbaiūlynyŋ «Qaǧbanyŋ qarlyǧaştary» atty jyr kıtabynyŋ ön boiynda anyq sezıledı. Alla Taǧala jar bolyp, qasiettı Qaǧbaǧa maŋdai tırep, mınäjat etken aqynnyŋ jüregınen jyr jauhary tögılıp jüre bergen. Jyr bolǧanda da, parasattylyqqa, ızgılıkke baulityn imani jyrlar. Qaǧbaǧa baryp, mınäjat etken aqyn da köp būl künde. Bıraq, olardyŋ eşqaisysy da būl taqyrypqa erkın kösılıp qalam tarta qoimaǧan syŋaily. Sondyqtan da, būl kıtaptyŋ taqyryptyq jaǧynan alǧanda qūndylyǧy öz aldyna, jaŋalyǧy bar kıtap der edık.
Aqyn kıtabynyŋ sözaşarynda: «Älı köz aldymda, Qaǧbanyŋ ortalyq esıgı – Beibıtşılık qaqpasynan kıre bergenımde oŋ jaǧymdaǧy biık baǧandardyŋ töbege tırelgen qoinaularynan bır top qarlyǧaş ūşyp şyǧyp, qanattary şapaǧatpen soǧylǧan säbidıŋ alaqandaryndai sartyldap, köŋılımdı şattyqqa bölep, tura oŋ iyǧymnyŋ üstınen öttı. Tıptı, oŋ iyǧyma qonǧandai bolyp, satyrlap ūşqanda bır sät abdyrap, sosyn özım de solarmen bırge ūşardai bolyp, qanatymdy qomdap, janym jadyrap, ǧajap bır küige engenım bar. Qasiettı Qūrannyŋ «Pıl» süresındegı qarlyǧaştar (ababil) turaly ǧalamat aiattyŋ keiıpkerlerımen däl osy jerde, däl osy sätte kezdesu men üşın teŋdessız baqyt sekıldı bolyp sezıldı. Bır qyzyǧy, qaz-qatar kele jatqan qazaqstandyq mūsylmandar japyraqtar syndy jypyrlap ūşqan qarlyǧaştardy baiqamapty. Men būǧan odan saiyn taŋǧaldym. Osy taŋǧalys, tüisıgıme tüsken tylsym sät keiın tüsımde öleŋ bolyp tusa kerek» dep jazypty. Şynynda da, keremet sezım. Jyr – qūpiia bır älem. Kök jüzınde qalyqtaǧan Qaǧbanyŋ aqbauyr qarlyǧaştary aqynnyŋ jürek qylyn şertıp ötkendei.
«Azanmen änın bastady
Qaǧbanyŋ qarlyǧaştary.
Armysyŋ, äl Haram aspany,
İmannyŋ jaŋylmastary.
Qūbylaǧa täjım etemın,
Qysymdy jazym etemın.
Sürenıŋ sazyna orap
Jyrymdy jazyp ötemın.
Köŋılden pyraq köremın
Laulaǧan şyraq köremın.
Araily Allanyŋ aspanynda,
Azan bop änı bastalǧanda,
Säjdege bırge qūlaiyq
Qaǧbanyŋ qarlyǧaştary» deidı aqyn. Qaǧbanyŋ qarlyǧaştarynyŋ qasietın sezıngen aqyn-jürektıŋ tolǧanysy erekşe. «Qaǧbanyŋ qarlyǧaştarymen bırge säjdege qūlau» niet-tılegı qandai körkem. Būl – būǧan deiıngı qazaq aqyndarynyŋ bırde-bırınıŋ auzyna tüspegen söz. Ötegen aǧanyŋ «Qaǧbanyŋ qarlyǧaştary» kıtabyna zer sala oqyǧanda baiqaǧanymyz, aqyn mınäjat jyrlar taqyrybyna at şyǧaru üşın emes, jan-jüregımen sezınıp ūǧynǧandyqtan barǧanyn baiqaimyz. Ärbır öleŋ jolynyŋ astarynan parasattylyqtyŋ ışkı iırımderı, jer betındegı jaqsylyqqa qūmar aqyn jany aiqyn körınedı.
«Qūlaǧymda Qūranymdai sazym bar, Köŋılımde jadyraǧan jazym bar. Jüregıme qonyp jatyr bırtındep Qisuäǧa tüsken altyn jazular». Qaǧbany jauyp tūrǧan, biıktıgı 14 metrdei, joǧarǧy jaǧynda arnaiy altyn beldıgı bar qara mata «Qisuä» dep atalady eken. Onyŋ tört jaǧynda altyn ärıptermen «Alla –jalǧyz, Mūhammed – onyŋ elşısı» degen söz ben Qūrannyŋ qasiettı aiattary jazylǧan. Qisuäǧa tüsken altyn jazular aqyn jüregıne jaryq, ǧajaiyp bır nūr taratardai. Aqyn är närseden syr ızdegış. Äuelei ūşqan Qaǧbanyŋ qarlyǧaştary da, syldyrap aqqan su da, jaiqalǧan kök qūraq ta bır qūdırettı jyrlap jatqandai sezınedı.
«Jaqpar tastyŋ
äjımınen syrǧanap,
Nūr tauynan tarap
jatqan nūr ǧajap.
Küllı älemdık
mūsylmannyŋ bırı bop
Tauǧa qarap telmıredı
bır qazaq.
Aspan anau- kögıldır
şyt, jelbırep,
Maŋdaiyma maqam
bolyp keldı lep,
Qūran tüsken sol
üŋgırdı körsem dep
Köp üŋıldım közım jasy
möldırep».
Aqyn jany sezımtal
jäne baqylaǧyş.
Keide teŋızdei tebırenıp, keide aq jaŋbyrdai seldetedı jyr-küiın. Paiǧambarymyzǧa qasiettı kıtap – Qūran tüsken taudyŋ atauy – Nūr tauy. Mekke qalasynyŋ ırgesındegı asa biık emes qoŋyrtau. Nūr tauynyŋ qasietın ūǧu üşın de qasiet kerek. Qara öleŋdı qadır tūtqan aqynnyŋ Nūr tauyna degen yntyzar-yqylas köŋılınen mäiektı jyrlar tuuy da zaŋdylyqtai körınıp ketedı. «Aspannyŋ kögıldır şyttai jelbıreuı, qūbyladan soqqan qoŋyr jeldıŋ maŋdaidan sipap, maqam ünındei ün qatuyn» aqyn obrazǧa ainaldyryp jıbergen.
«… Mūzdalifa, Sanaly
oidyŋ sarasy,
Maǧan bır sät oi
toqtatyp qaraşy,
Namysynan
naizaǧailar tūtanǧan
Qazaq degen qaisar
eldıŋ balasy. …
Mūzdalifa, Saǧan
jettım. Jetkenım,
Aitatūǧyn
armandarym köp menıŋ.
Bırınşı arman – mäŋgı
bolsyn azattyq
Jyrtylmasyn namys
degen şekpenım.
Mūzdalifa. Ekınşı arman –
sol arman,
Azattyǧym talai ǧasyr joǧalǧan.
Bar baqytym, bar bailyǧym däl osy
Qazynam edı qorqaularǧa tonalǧan.
Mūzdalifa. Üşınşı arman ne deŋız?
Jer aman bop qozǧalmasyn kök ögız.
Üşınşı arman – mäŋgı bolsyn qazaǧym
Kökke jetsın kök bairaqty
töbemız».
Mūzdalifa – marhabattyŋ mekenı sanalady. Qajylyqqa kelgender osy Mūzdalifa jazyǧyna tünep, tünımen ıştei tılek tılep, taŋ namazynda Qaǧbaǧa qarai bet alady. Är adamnyŋ jüregınde aialap jürgen arman-tılegı bar. Kök bairaǧy jelbıregen elımızdıŋ kösegesı kögerıp, biıkten körınuın tılegen aqynnyŋ abzal tılegı qaisar eldıŋ balasyna tän börı-mınezben osylaişa aqjarma jyr bop aqtarylady.
Myna bır öleŋınde aqyn «Qajylyq – tek öteu emes paryzdy, Pendelıkten adamdyqqa joryq būl» dep öte saliqaly tūjyrym jasaidy.
…Ūly qala, Sen kuäsıŋ bärıne.
Būl qalany – adamdyqtyŋ ary de.
Sen tūrasyŋ jautaŋ qaǧyp, Pendenı,
Jaratuşym almasa dep kärıne».
Mekkenıŋ janarynan jyr oqyǧan aqynnyŋ ışkı tolqynysy. «İhrammen iman aitsa bır iyq, Qūdıretten köŋıl küter bır iyq» dep tebırenedı.
«Jaisaŋ oidyŋ jai qoŋyr ünındemın, Japyraqtyŋ köz aşqan bürındemın. Meşıtterdıŋ esıgın aşyp tastap, Qūbyla jaqqa qaraidy bügıngı elım».
İmandylyqqa bet būrǧan elımızdıŋ suretın sözben saluy da jarasymdy. Būl jyr joldarynyŋ jönı bölek, būl joldar sızdıŋ janyŋyzǧa quanyş ūialatady, körkeigen Qazaq elınıŋ tynyştyǧyna, tatulyqpen ömır sürıp jatqan san ūlttyŋ kelbet-körınısıne şükır deisıŋ. Jer betın mekendegen adamzat bır-bırıne meiırım-şapaǧatyn tökse, onda ömır mändı bolmaq.
«Bıreu bai dep maqtaimyz,
Kündeimız, häm qyzǧanyp.
Syrtynan kep dattaimyz
Işımızde mūz janyp.
Bıreu ozsa köre almai,
Tyrysady terımız.
Kemge kömek bere almai ,
Tarylady jerımız.
«Bız de sondai bolsaq» dep,
Syrttai küiıp-janamyz.
Biıkterge qonsaq dep
Alasaryp baramyz.
Alasaryp baramyz,
Adam bügın sūramsaq.
Adasyŋqy sanamyz
Aiarlyqty tūr aŋsap.
Sūraimyz kep barlyǧyn,
Aqşa, mansap, daŋqty.
Salmaǧy auyr ar jügın
Köteru de qauıptı.
Alla berse, aldyŋ ba,
Aq-qarasyn aiyrşy.
Jaratqannyŋ aldynda
Adam degen qaiyrşy». Adam bar jerde qyzǧanyş bar, ösek-ǧaibat bar. Biıkteimın dep jügırıp jürıp, alasaryp qalatynyn baiqamau da sol pendeşılıkten tuady. Jalaŋdaǧan qyzyl tıl men jaiylǧan qoldyŋ sūramsaqtyǧynyŋ tausylmauy da – pendeşılıktıŋ eŋ tömengı satysy. Barǧa – qanaǧat, joqqa sabyr tıleu – arlynyŋ qolynan keletın närse. Jaratqannyŋ aldynda adamnyŋ bärı bırdei. Aqyn jyrynyŋ soŋynda «salmaǧy auyr ar jügın, köteru de qauıptı» ekenın eskertıp ötedı.
«Dem salamyn Qūranmen būl öleŋge, Senbestık joq titımdei myna mende. Jer-Anaǧa «Tabyn» dep kım aityp jür Tabynamyz özımız myna älemge. «Tabyn» degen tasqa da basylypty, Kök aspannyŋ astyna şaşylypty. Aŋǧyrt oilap, asyǧys bailam aitqan, Alla, bızdıŋ keşkeisıŋ asylyqty».
Barşaǧa ortaq Qūdıretı küştı Alla Taǧala bükıl ǧaryşty, tırşılıktı, qiiamet-qaiymdy jaratty. Qūran Kärımde «Alla bıreu-aq. Alla mūŋsyz. Är närse oǧan mūqtaj. Ol tumady da, tuylmady. Ärı oǧan eşkım teŋ emes» delıngen. Aqynnyŋ «İä, Alla, aştym saǧan jüregımdı», «Mūhammedtıŋ ümbetımın», «Arafat aspanynda», «Ūlylardyŋ beinetı de bes elı». «Mäulıt tünı», «Säulelı sözge bas ūrdym», «Mūnartyp tūrǧan Minaǧa keldım», «Jidda kentı – jezqanat», taǧy basqa jyrlarynda, «Öleŋ özı tumaidy jaişylyqta» dep Mūqaǧali jyrlaǧandai, aqynnyŋ öleŋmen qauyşyp körısuı de ǧajap ekenın sezınesıŋ. Myna jyrdy Äl-Haramnyŋ imanjaryǧynan tögılgen nūrdyŋ aqyn qalamymen jyrǧa ainaluy desek, jarasatyn siiaqty.
«Bärı jaryq osynda. Äl-Haramda,
Bır ǧajaiyp jūmbaq bar aŋdaǧanǧa.
Süt säulesın joldadym bar ǧalamǧa.
Asyl jaryq. Nūr şaşqan ot
kündeisıŋ,
Kök aspanda külımdep köp külgeisıŋ.
Aspan jaqta qalqyǧan aq
būlt körseŋ
Ötegennıŋ öleŋı dep bılgeisıŋ».
Būryn «Öleŋnıŋ aqşa būlty Äbu aqyn» dep estitınbız. Amanqos Erşuovtyŋ «Aq būlttary» da özınşe bır älem. Al myna jerdegı Ötegen aqynnyŋ «Aq būlt» teŋeuı Ötegen Oralbaiūlynyŋ aqyndyq mınezıne däl kelıp tūr. Aqynnyŋ syry da, mūŋy da, kürsınısı de – öleŋınde. Jusan degen şöp bar. Qyşqyltymdau jūpar iıstı bolyp keletın jusannyŋ emdık qasietı de bar desedı. Äiteuır, jusan – baǧaly da, eldıŋ bärıne ūnaityn şöptıŋ türı. Jusan tazalyqtyŋ, saǧynyştyŋ simvolyndai. «Jusan iısın äkelıp maŋ daladan, Ülestırdım Qūbylanyŋ samalyna» deidı aqyn. Jusannyŋ iısı – qazaqtyŋ iısı.
«Bır tüp jusan qazaqtyŋ dalasynan, Qadadym men Qaǧbaǧa-ǧalamatqa. Qabyldap al qazaqtyŋ balasynan Jusan iısın qaldyrdym amanatqa». Aqynnyŋ osylaişa özınıŋ naǧyz qazaq janyn, jan syryn, ışkı tolǧanysyn öleŋmen örnektegen jyr joldarynda imandylyq bar. Şyndyǧyn aitqanda, Ötegen Oralbaiūly «Qaǧbanyŋ qarlyǧaştary» kıtabynda Mekkege qajylyq saparǧa barǧan kezdegı körgenı men bılgenın, sezıngenı men tüisıngenın aq jıbektei jyrǧa orap, kestelı sözdıŋ körkemındei ǧyp oqyrman qauymǧa ūsynǧan.
Kıtapqa zärulık joq qazırgı kezde. Bır-bırınen aumaityn kıtaptar köp. Oqylmaityn kıtaptar bar. Qolymyzdaǧy Ötegen Oralbaiūlynyŋ «Qaǧbanyŋ qarlyǧaştary» jyr kıtaby – oqylatyn tuyndy. «Qaǧbanyŋ qarlyǧaştary» mūsylman älemınıŋ qasiettı mekenı – Mekke, Qaǧbany tanuǧa ūmtyldyratyn, janǧa şuaq syilaityn kıtap. Qazaq jyryna, qazaq ädebietınıŋ altyn qoryna qosylǧan ruhani dünie. Özım ädebiettıŋ keiıngı tolqyn ökılı bolǧandyqtan, imani-salauattylyq, ūjdani-adamgerşılık qasietı joǧary osy kıtaby üşın aqyn Ötegen Oralbaiūlyna QR Memlekettık syilyǧy berıldı. Belgılı aqyn, qalamger Ötegen aǧamyz 70 jasqa aiaq basyp otyr. Jazaryŋyz köp bolsyn, oqyrman qauymnyŋ yqylasyna bölene berıŋız dep tılek aitqym keledı.
Marjan ERŞU, aqyn,
filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty
